У Кракаве прэзентавалі кнігу “Siedem miesięcy w Rosyjskiej Polsce roku 1863” (“Сем месяцаў у Расійскай Польшчы 1863 г.”). У ёй змешчаны перакладзены з ангельскай на польскую мову дзённік брытанца Фортэск’ё Андэрсана. Той у 1863 г., падчас паўстання, падрабязна апісаў візіт да свайго сябра Аляксандра Біспінга ў вёскі Масаляны і Вярэйкі Ваўкавыскага павета.
Андэрсан з Біспінгам пазнаёміліся ў Боне, дзе наш зямляк вучыўся ва ўніверсітэце. Кантактуючы са святаром Фортэск’ё, студэнт удасканальваў валоданне ангельскай мовай. На гэтай глебе наш шляхціч і ангельскі святар пасябравалі, і Біспінг запрасіў Андэрсана ў свой родавы маёнтак, каб працягнуць навучанне. У ноч на 23 студзеня 1863 г. у Варшаве выбухнула паўстанне супраць расійскай улады. Гэта, аднак, не спыніла Андэрсана, і 26 лютага ён выпраўляецца па маршруце Бон – Берлін – Тчэў – Крулевец (сучасны Калінінград) – Вільня – Горадня – Вярэйкі.
У дзённіку Андэрсан апісвае гарады, што бачыў па дарозе, жыццё падчас паўстання 1863 г. у Ваўкавыскім павеце, Вільні і Горадні, свой арышт расійскімі жаўнерамі і знаходжанне ў гарадзенскай вязніцы. Прыводзіць каштоўныя звесткі па этнаграфіі: фальваркі, рыбалоўства і земляробства, паляванне і конскі кірмаш, выгляд сялянаў, іх жытла. Апавядае пра Вялікдзень, Сёмуху, старцаў, габрэяў… Занатоўвае ўсё, што бачыць і чуе.
Вось як Андэрсан апісвае жыхароў Ваўкавыскага павета: “Селянін абыходзіцца без крамных рэчаў у адзенні. Вырошчвае лён, з якога яго жонка прадзе, тчэ, а потым з яго шые кашулі. Авечкі забяспечваюць яго воўнай, з якой ён вырабляе сукно, і трэба згадзіцца, што некаторыя рэчы, пашытыя з яго, выглядаюць вельмі выкшталцона. З кары дрэў робіць сабе лапці, а летам пераважна ходзіць басанож. Зімой абгортвае ногі льняным палатном і саломай, а наверх абувае лапці. Зімовай вопраткай слугуе кажух з запахам на левы бок. Я бачыў шмат сялянаў у высокіх ботах з халявамі, але іх носяць толькі тыя, што больш заможныя. Улетку селянін носіць саламяны капялюш з шырокімі палямі; амаль усе без вынятку хлопцы, якіх мы сустракалі падчас вандровак, трымалі ў руках жгуцікі, якія хутка вілі з саломы. Узімку селянін носіць звычайную сялянскую шапку”.
Апісанне Фортэск’ё Андэрсана падобнае да нататак рускіх навукоўцаў. Брытанец, як бачым, досыць назіральны. Яго здзіўляе, што на Ваўкавышчыне жанчыны мыюць і стрыгуць авечак. У Англіі на той час гэта лічылася мужчынскай працай. Зразумела, што аўтар глядзіць на рэаліі наведаных беларускіх зямель (якія заве “Расійскай Польшчай”) звысоку, як адукаваны еўрапеец. Адзначае, што сяляне не пускаюць дзяцей у школу, бо там іх прымушаюць вучыцца па-руску. Гарэлку заве “віскі”, хоць слова “водка” таксама ведае.
Цікава склаўся лёс дзённіка Андэрсана. Ён быў апублікаваны ў Лондане ў 1864 годзе, адразу па вяртанні аўтара на радзіму. Мабыць, Андэрсан даслаў асобнік кнігі сябру ў Масаляны. Вядома, што фаліянт захоўваўся ў архіве Масалянскай ардынацыі да 17 верасня 1939 г. Падчас Другой сусветнай вайны сляды архіва губляюцца.
Сям’я Біспінгаў цяпер раскіданая па ўсім свеце. У 2012 г. Аляксандр Біспінг, што жыве ў Манрэалі, знаходзіць кнігу ў інтэрнэце, пра што інфармуе свайго кузіна Адама Біспінга з Кракава. Той і перакладае дзённік Андэрсана на польскую мову. Кніга выйшла ў канцы 2014 г., праз 150 гадоў пасля першай англамоўнай публікацыі.
Алена Ляшкевіч
