Архіўная служба Беларусі сёлета адзначае стагоддзе, піша «Культура і мастацтва». Сістэма пачала фарміравацца ў верасні 1922 года, але карані яе сягаюць глыбока ў вякі — да дакументальных збораў канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага, судовых устаноў і рэлігійных арганізацый, прыватных калекцый. Дзякуючы нашым далёкім продкам да сучаснасці дайшлі ўнікальныя помнікі, якія склалі ядро Нацыянальнага гістарычнага архіва.
Установа зберагае больш за мільён дакументаў, якія распавядаюць пра палітычны лад, сацыяльна-эканамічнае становішча і культурныя набыткі розных эпох, ад XIV да пачатку ХХ стагоддзя. Найбольш раннія — арыгінальныя пергаментныя акты на старабеларускай, старапольскай і лацінскай мовах. Гэта прывілеі і даравальныя лісты вялікіх князёў літоўскіх і польскіх каралёў, дыпламатычныя і ўнутрыдзяржаўныя дакументы. Захоўваюцца яны ў адмысловым памяшканні, куды не трапіць кожны ахвотны. Але гэта не значыць, што атрымаць доступ да помнікаў увогуле немагчыма. Архіўныя дакументы ж дапамагаюць даследчыкам закрыць лакуны айчыннай гісторыі, а звычайным асобам — спазнаць свой радавод. Так дзякуючы фондавым матэрыялам спецыялісты распрацавалі праекты аднаўлення Мірскага замка, Сафійскага сабора і іншых славутасцей.
Помнікі ў віртуальным фармаце
Па словах намесніка дырэктара архіва Дзяніса Лісейчыкава, для ўсёй галіны актуальнае пытанне анлайн-доступу да лічбавых копій дакументаў. Нашы суседзі яго вырашаюць. Напрыклад, латвійскія архівісты адсканавалі і апублікавалі ў Інтэрнэце матэрыялы, якія могуць спатрэбіцца ў генеалагічных даследаваннях. Але варта ўлічыць, што аб’ёмы іх фондаў значна меншыя за беларускія. Не ў кожнага ёсць магчымасць прыехаць у архіў, таму карысным стаўся б анлайн-пошукавік для працы з архіўнымі дакументамі дома. У нашай краіне гэтае пытанне пакуль не прапрацаванае на ўзроўні заканадаўства: невядома, на якіх умовах даваць доступ да фондаў — платна ці бясплатна. Тым не менш Беларускі навукова-даследчы цэнтр электроннай дакументацыі стварае агульную базу ўсяго нацыянальнага архіўнага фонду. Мяркуецца, што на гэтым рэсурсе кожная ўстанова будзе паступова публікаваць свае дакументы. Нацыянальны гістарычны архіў мае ўжо больш за мільён лічбавых копій, але пакуль яны даступныя толькі па лакальнай сетцы ў чытальнай зале.
Яшчэ адна магчымасць наблізіць каштоўнасці да шырокай аўдыторыі — віртуальныя выставы на сайце архіва, прысвечаныя яркім асобам і з’явам айчыннай гісторыі. У лютым установа падрыхтавала праект «Паэт. Навуковец. Грамадзянін» да 225-годдзя з дня нараджэння Тамаша Зана. Карыстальнікі могуць пабачыць лічбавыя копіі генеалагічных табліц роду Занаў герба «Ястрабец», запісаў з метрычных кніг і іншых дакументаў. Шэраг дапоўнены творамі выяўленчага мастацтва, сярод якіх — малюнкі Напалеона Орды.
Летась апублікавана віртуальная выстава «Першы мінскі тэлефон» да 135-годдзя ўводу ў дзеянне першай тэлефоннай станцыі агульнага карыстання. Наведвальнікам даступна алічбаваная архіўная справа аб стварэнні тэлефоннай сувязі ў Мінску паміж будынкам пажарнай каманды і гарадской каланчой за 1882-1889 гады, даклады аб неабходнасці тэлефанізацыі горада і іншыя матэрыялы.
Надрукаванае застаецца
Гісторыя выдавецкай дзейнасці архіва даўняя. Раней пераважалі традыцыйныя зборнікі дакументаў, прысвечаныя пэўным падзеям і асобам. Затым перагледзелі падыходы і вырашылі выпускаць тэматычныя кнігі — біяграфічныя даведнікі, зборнікі картаграфічных і іканаграфічных матэрыялаў. Летась пад адной вокладкай сабралі малюнкі гетмана Януша Радзівіла, якія адносяцца да XVII стагоддзя.
— Я называю гэта Інстаграмам міністра абароны ВКЛ, — жартуе Дзяніс Лісейчыкаў і дадае: — Калі ён праязджаў дзе па працоўных або асабістых справах, любіў на адпачынку нешта замаляваць. Гэта маглі быць вайсковыя трафеі, панарамы гарадоў і мястэчак, купалы і агульны выгляд праваслаўных храмаў.
Пазней у архіве заняліся апрацоўкай фотаздымкаў з фондаў навучальных устаноў губернскіх цэнтраў. Вынікам стаў зборнік «Мінская мужчынская гімназія: фатаграфічныя матэрыялы». Кніга змяшчае больш за трыста партрэтаў навучэнцаў і абі-турыентаў установы, а таксама асоб, якія здавалі іспыты на званне настаўніка народнага вучылішча або аптэкарскага вучня. Многія з іх пазней сталі вядомымі творцамі, навукоўцамі, дзяржаўнымі і вайсковымі дзеячамі. На старонках выдання можна ўбачыць юнага Кандрата Крапіву або Сцяпана Булата — першага рэдактара газеты «Савецкая Беларусь». Фатаграфіі зроблены ў атэлье Мінска, Барысава, Брэста, Вільні, Любліна і іншых гарадоў. Цяпер рыхтуецца другі том серыі «Архіўнае фота», прысвечаны навучэнцам жаночай гімназіі ў Мінску.
На больш вузкую аўдыторыю разлічана серыя «Святыні Вялікага Княства Літоўскага». Першая кніга ўтрымлівае тэксты ўсіх вядомых генеральных візітацый уніяцкіх цэркваў і манастыроў ВКЛ за XVII стагоддзе з беларускіх, расійскіх і ўкраінскіх збораў. Дакументы ўяўляюць сабой апісанні храмаў, складзеныя прадстаўнікамі біскупаў. Месцазнаходжанне, тытул, склад прыхода, маёмасць — гэтыя і іншыя аспекты занатаваны ў матэрыялах. Выданне карыснае для вывучэння не толькі канфесійнай гісторыі, але і дэмаграфіі, тапанімікі, матэрыяльнай і духоўнай культуры. Напрыклад, першыя згадкі пра многія маленькія вёскі зафіксаваны менавіта ў генеральных візітацыях. Другі том серыі «Святыні Вялікага Княства Літоўскага» прысвецяць кальвінісцкім зборам.
Адкуль твой род
У Нацыянальным гістарычным архіве захоўваецца шмат дакументаў, якія мусяць спатрэбіцца ў вывучэнні радаводу. Генеалагічнае даследаванне на іх аснове могуць правесці спецыялісты. Кошт такой паслугі дасягае да 1800 рублёў. Аднак праз вялікую колькасць запытаў новыя да канца года прымаць не будуць.
Не варта адмаўляцца ад самастойных пошукаў у чытальнай зале архіва. Каб трапіць туды, неабходна зарэгістравацца і загадзя даслаць заказ на выдачу дакументаў. Дзяніс Лісейчыкаў раіць: «Памятайце, што фонды нашага архіва ахопліваюць не ўсе гістарычныя перыяды і не ўсю тэрыторыю сучаснай Беларусі. У нас захоўваюцца дакументы па генеалогіі з трох былых губерняў Расійскай імперыі — Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай. Храналагічныя межы — ад другой паловы XVIII да пачатку ХХ стагоддзя. Калі ёсць зачэпкі, можна прыходзіць у архіў. Але перад гэтым варта вывучыць сямейныя архівы, перагледзець старыя фотаздымкі і надпісы на іх. Дакументы за ХХ стагоддзе можна знайсці ў абласных і занальных архівах».
Таксама Дзяніс Васільевіч папярэджвае: не з усімі матэрыяламі атрымаецца працаваць самастойна. Складанасці ўзнікаюць праз тое, што дакументы рукапісныя. Да таго ж перашкодай можа стаць мова помнікаў. Напрыклад, без ведання старабеларускай палеаграфіі цяжка разабрацца ў спецыфічным напісанні і скарачэннях.