Бе­ла­рус­кі тэ­атр це­няў. Як на Ві­цеб­шчы­не ад­на­ўля­юць тра­ды­цыі

На чарговым пасяджэнні Беларускай рэспубліканскай навукова-метадычнай рады па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны пры Міністэрстве культуры, што адбылося 13 ліпеня, была адзінагалосна падтрыманая прапанова аб наданні статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці элементу нематэрыяльнай культурнай спадчыны  «Старадаўні тып народнага лялечнага тэатра «Віцебскі жлоб», піша «Культура і мастацтва» .

Жло­бам (жо­ла­бам, жлоб­кам) у на­ро­дзе на­зы­ва­юць яслі для кар­млен­ня жы­вёл, у якіх, па­вод­ле еван­ге­льс­ка­га сю­жэ­та, ля­жаў Хрыс­тос па­сля на­ра­джэн­ня і пад­час па­кла­нен­ня веш­чу­ноў. Гэ­тая ж на­зва за­ма­ца­ва­ла­ся ў на­ро­дзе і за бат­лей­кай, на­род­ным ля­леч­ным тэ­атрам, які з’явіў­ся на Бе­ла­ру­сі яшчэ ў ХVІ ста­год­дзі. Па­каз бат­лей­кі ад­бы­ва­ецца, як пра­ві­ла, пад­час Ка­ля­даў і звя­за­ны з гіс­то­ры­яй на­ра­джэн­ня Хрыс­та — з гэ­тай пры­чы­ны пе­ры­яд вы­сту­паў бат­лей­шчы­каў ве­ль­мі ка­рот­кі, ён доў­жыц­ца ўся­го два тыд­ні, ад Рас­тва да свя­та Хрыш­чэн­ня Гас­под­ня­га. Са­ма тра­ды­цыя па­ка­зу біб­лей­скіх сю­жэ­таў пры да­па­мо­зе ля­лек вя­до­мая па ўсёй Еўро­пе, але ў кож­най кра­іне яна мае свае на­цы­яна­ль­ныя і рэ­гі­яна­ль­ныя асаб­лі­вас­ці.

Зямля і неба ў адной скрыні

Ві­цеб­скі жлоб сва­ёй па­бу­до­вай знач­на ад­роз­ні­ва­ецца ад звы­чай­на­га ты­пу бе­ла­рус­кай бат­лей­кі і пе­рад­усім ад­мет­ны тым, што спа­лу­чае ў са­бе ста­тыч­ную ля­леч­ную пан­ара­му з ру­хо­мым тэ­атрам це­няў. Та­кі тып бат­лей­кі быў па­шы­ра­ны ў XVIII—ХІХ ста­год­дзях на Ві­цеб­шчы­не і пры­лег­лых тэ­ры­то­ры­ях, у тым лі­ку ў га­ра­дах Ве­лі­жы і Су­ра­жы, што ця­пер у скла­дзе Рас­ійскай Фе­дэ­ра­цыі. Са­ма кан­струк­цыя ля­леч­на­га тэ­атра мае вы­гляд трох­ку­па­ль­най цар­квы, якая ста­іць на ад­мыс­ло­вай ла­ве, і спа­лу­чае як ста­тыч­ную час­тку, так і ру­хо­мую: у ад­ной ні­шы зна­хо­дзяц­ца не­ру­хо­мыя ля­ль­кі, а ў трох астат­ніх — ру­хо­мыя кру­жэл­кі з пры­ма­ца­ва­ны­мі да іх фі­гу­ра­мі.

Усю дзею вы­кон­вае бат­лей­шчык, які за­па­ль­вае свеч­кі ўнут­ры ніш і за­пус­кае кру­жэл­кі, якія ру­ха­юцца ад цяп­ла агню, ад­бі­ва­ючы на па­пя­ро­выя сцен­кі ні­шы ві­да­ры­сы це­няў. Бат­лей­шчык пры­тым ка­мен­ці­руе сю­жэт, а гурт му­зы­каў і спе­ва­коў вы­кон­вае пес­ні на тэ­му Рас­тва. Дзея рас­па­чы­на­ецца ста­ра­даў­нім спе­вам «Зям­ля і не­ба», пад­час ча­го бат­лей­шчык за­па­ль­вае свеч­ку ў пер­шай ні­шы, дзе прад­стаў­ле­ныя фі­гур­кі трох веш­чу­ноў, якія ідуць па­кла­ніц­ца но­ва­на­ро­джа­на­му не­маў­ля­ці. Дру­гая ні­ша ілюс­труе сцэ­ну ўцё­каў Свя­той Сям'і ў Егі­пет, ка­лі Ма­рыя з Іо­сі­фам бы­лі вы­му­ша­ныя ра­та­ваць ма­ло­га Ісу­са ад гі­бе­лі пад­час раз­ні не­маў­лят, зла­джа­най ца­ром Іра­дам, яко­га мож­на па­ба­чыць у трэ­цяй ні­шы.

На за­кан­чэн­не па­ка­зу спя­ва­ецца ра­дас­ная час­тка, і бат­лей­шчык за­па­ль­вае свеч­кі ка­ля не­ру­хо­мых фі­гур у ся­рэд­нім ніж­нім ад­дзе­ле, дзе па­ка­за­ная сцэ­на Бо­жа­га На­ра­джэн­ня — у жлоб­ку ля­жыць не­маў­ля Хрыс­тос, по­руч ста­яць анёл і Іо­сіф з Ма­ры­яй. Спя­ва­юцца пес­ні і кан­ты, якія пра­слаў­ля­юць Рас­тво, уся дзея ад­бы­ва­ецца ў цем­ры, і фі­гур­кі, якія кру­цяц­ца ў ні­шах пры свят­ле све­чак, ро­бяць на гле­да­ча ча­роў­нае ўра­жан­не.

Без аналагаў за мяжой

Жло­бы існа­ва­лі пе­ра­важ­на на Ві­цеб­шчы­не і зна­хо­дзі­лі­ся пры кож­най цар­кве, пры­но­ся­чы ім да­ход у вы­гля­дзе пла­ты гле­да­чоў за пра­гляд прад­стаў­лен­ня. Пра шы­ро­кае рас­паў­сю­джан­не жло­баў свед­чыць мнос­тва этнаг­ра­фіч­ных кры­ніц, якія змяш­ча­юць апі­сан­ні кан­струк­цыі ля­леч­ных тэ­атраў і бат­ле­ечных прад­стаў­лен­няў. Ві­цеб­скі жлоб, які ўяў­ляе са­бой сім­бі­ёз «ясел­каў» (ста­тыч­ных ля­лек, што па­каз­ва­юць сцэ­ну Бо­жа­га На­ра­джэн­ня), бат­лей­кі і тэ­атра це­няў, не мае ана­ла­гаў у еўра­пей­скай ку­ль­ту­ры.

Да­след­чая дзей­насць па вы­ву­чэн­ні ві­цеб­ска­га жло­ба па­ча­ла­ся ў 2000-я га­ды ў Цэн­тры ра­мёс­тваў і тра­ды­цый­най ку­ль­ту­ры ў На­ва­по­лац­ку, якім бы­ла пад­рых­та­ва­ная на­мі­на­цыя на над­анне ста­ту­су гіс­то­ры­ка-ку­ль­тур­най каш­тоў­нас­ці, рас­пра­ца­ва­ная пры да­па­мо­зе Ві­цеб­ска­га аб­лас­но­га ме­та­дыч­на­га цэн­тра на­род­най твор­час­ці, а так­са­ма пры кан­су­ль­та­цыі спе­цы­яліс­та па пы­тан­нях не­ма­тэ­ры­яль­най ку­ль­тур­най спад­чы­ны Інсты­ту­та па­вы­шэн­ня ква­лі­фі­ка­цыі і пе­ра­пад­рых­тоў­кі кад­раў Бе­ла­рус­ка­га дзяр­жаў­на­га ўні­вер­сі­тэ­та ку­ль­ту­ры і мас­тац­тваў Але­ны Ка­лі­ноў­скай.

Іні­цы­ята­рам ад­на­ўлен­ня ві­цеб­ска­га жло­ба вы­сту­піў кі­раў­нік на­ва­по­лац­ка­га на­род­на­га тэ­атра ля­лек «Ка­пя­люШ» Андрэй Рэ­ці­каў, які за­йма­ецца ад­на­ўлен­нем бат­лей­кі на пра­ця­гу ўжо амаль двац­ца­ці год. Вы­ні­кам пра­цы ад­мыс­лоў­ца ста­лі во­сем ад­ноў­ле­ных бат­ле­ек, рэ­кан­струк­цыя якіх бы­ла вы­ка­на­ная ў тым лі­ку дзя­ку­ючы да­клад­на­му апі­сан­ню ары­гі­на­ль­най бат­лей­кі, зроб­ле­на­му ў 1928 го­дзе кра­язнаў­цам Ула­дзі­мі­рам Крас­нян­скім. На жаль, ары­гі­на­ль­ных бат­ле­ек у Бе­ла­ру­сі не за­ха­ва­ла­ся — зга­да­ны асоб­нік, які за­хоў­ваў­ся ў Ві­цеб­скім кра­язнаў­чым му­зеі, за­гі­нуў пад­час Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны. Пра­ект-рэ­кан­струк­цыя тра­ды­цый­най бат­лей­кі «Ві­цеб­скі жлоб» быў прэ­зен­та­ва­ны 19 сту­дзе­ня 2016 го­да ў Ві­цеб­скім аб­лас­ным ме­та­дыч­ным цэн­тры на­род­най твор­час­ці.

Нашчадкі традыцыі

Ля­леч­ны тэ­атр — гэ­та від мас­тац­тва, які раз­ві­вае са­мыя роз­ныя здо­ль­нас­ці: акцёр­скія, рэ­жы­сёр­скія, дра­ма­тур­гіч­ныя, му­зыч­ныя, мас­тац­кія, ды­зай­нер­скія, архі­тэк­тур­ныя, ста­ляр­ныя, ша­вец­кія, лі­та­ра­тур­ныя, моў­ныя, гіс­та­рыч­ныя і шмат іншых. Та­му, ня­гле­дзя­чы на сваю ста­ра­даў­насць, гэ­та і сён­ня ўні­вер­са­ль­ны і эфек­тыў­ны сро­дак на­ву­чан­ня і вы­ха­ван­ня. Бат­лей­ка — гэ­та так­са­ма не­ацэн­ны сро­дак да­лу­чэн­ня да спад­чы­ны, зна­ёмства з біб­лей­скі­мі ле­ген­да­мі і іх на­род­най інтэр­прэ­та­цы­яй.

Сён­ня ў па­ка­зах бат­лей­кі праз уста­но­вы да­дат­ко­вай ад­ука­цыі дзя­цей і да­рос­лых, дзей­насць клу­баў і твор­чых ка­лек­ты­ваў, праз свя­ты і фес­ты­ва­лі на­род­най твор­час­ці ўдзе­ль­ні­ча­юць як да­рос­лыя, так і дзе­ці — так за­бяс­печ­ва­ецца пе­ра­емнасць тра­ды­цыі. З 2011 го­да на ба­зе Цэн­тра ра­мёс­тваў і тра­ды­цый­най ку­ль­ту­ры ў На­ва­по­лац­ку дзей­ні­чае тэ­атра­ль­ны клас аль­бо шко­ла бат­лей­кі, а на­ву­чэн­цы ві­цеб­ска­га аб­лас­но­га Па­ла­ца дзя­цей і мо­ла­дзі прад­стаў­ля­лі пра­ект рэ­кан­струк­цыі і ўзнаў­лен­ня це­ня­во­га тэ­атра «Ві­цеб­скі жлоб» на Рэ­спуб­лі­кан­скім фес­ты­ва­лі-кон­кур­се пра­ектаў на­ву­чэн­цаў «На­шчад­кі тра­ды­цый». Ві­цеб­скі аб­лас­ны ме­та­дыч­ны цэнтр на­род­най твор­час­ці з 2010 го­да ла­дзіць аб­лас­ное свя­та бат­ле­ечных па­ста­но­вак і тэ­атраў ля­лек «Ля­леч­ны свет» у Сян­не, а так­са­ма пра­ект «Ля­леч­ны дво­рык» у меж­ах Між­на­род­на­га фес­ты­ва­лю мас­тац­тваў «Сла­вян­скі ба­зар у Ві­цеб­ску», дзе пры­ма­юць удзел як да­рос­лыя, так і дзі­ця­чыя ка­лек­ты­вы.

Што ж ты­чыц­ца гле­да­чоў — як пры­зна­ецца Андрэй Рэ­ці­каў, па­ка­зы бат­лей­кі ў да­рос­лых вы­клі­ка­юць на­ват бо­ль­шае за­хап­лен­не, чым у дзе­так. На Ві­цеб­шчы­не сап­раў­ды га­на­рац­ца сва­ім ад­мет­ным ля­леч­ным тэ­атрам, а яго прад­стаў­лен­ні за­ўсё­ды ка­рыс­та­юцца вя­лі­кім по­пы­там. Ці­ка­ва, а ці ёсць у ва­шай мясц­овас­ці пад­обныя ад­мет­ныя тра­ды­цыі, якія вар­та збе­раг­чы і пе­рад­аць на­ступ­ным па­ка­лен­ням? Па­ве­дам­ляй­це нам, і мы з за­да­ва­ль­нен­нем рас­па­вя­дзем пра іх пад­ра­бяз­ней на ста­рон­ках на­шай га­зе­ты.

Антон Рудак, kimpress.by