На чарговым пасяджэнні Беларускай рэспубліканскай навукова-метадычнай рады па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны пры Міністэрстве культуры, што адбылося 13 ліпеня, была адзінагалосна падтрыманая прапанова аб наданні статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці элементу нематэрыяльнай культурнай спадчыны «Старадаўні тып народнага лялечнага тэатра «Віцебскі жлоб», піша «Культура і мастацтва» .
Жлобам (жолабам, жлобкам) у народзе называюць яслі для кармлення жывёл, у якіх, паводле евангельскага сюжэта, ляжаў Хрыстос пасля нараджэння і падчас пакланення вешчуноў. Гэтая ж назва замацавалася ў народзе і за батлейкай, народным лялечным тэатрам, які з’явіўся на Беларусі яшчэ ў ХVІ стагоддзі. Паказ батлейкі адбываецца, як правіла, падчас Калядаў і звязаны з гісторыяй нараджэння Хрыста — з гэтай прычыны перыяд выступаў батлейшчыкаў вельмі кароткі, ён доўжыцца ўсяго два тыдні, ад Раства да свята Хрышчэння Гасподняга. Сама традыцыя паказу біблейскіх сюжэтаў пры дапамозе лялек вядомая па ўсёй Еўропе, але ў кожнай краіне яна мае свае нацыянальныя і рэгіянальныя асаблівасці.
Віцебскі жлоб сваёй пабудовай значна адрозніваецца ад звычайнага тыпу беларускай батлейкі і перадусім адметны тым, што спалучае ў сабе статычную лялечную панараму з рухомым тэатрам ценяў. Такі тып батлейкі быў пашыраны ў XVIII—ХІХ стагоддзях на Віцебшчыне і прылеглых тэрыторыях, у тым ліку ў гарадах Веліжы і Суражы, што цяпер у складзе Расійскай Федэрацыі. Сама канструкцыя лялечнага тэатра мае выгляд трохкупальнай царквы, якая стаіць на адмысловай лаве, і спалучае як статычную частку, так і рухомую: у адной нішы знаходзяцца нерухомыя лялькі, а ў трох астатніх — рухомыя кружэлкі з прымацаванымі да іх фігурамі.
Усю дзею выконвае батлейшчык, які запальвае свечкі ўнутры ніш і запускае кружэлкі, якія рухаюцца ад цяпла агню, адбіваючы на папяровыя сценкі нішы відарысы ценяў. Батлейшчык прытым каменціруе сюжэт, а гурт музыкаў і спевакоў выконвае песні на тэму Раства. Дзея распачынаецца старадаўнім спевам «Зямля і неба», падчас чаго батлейшчык запальвае свечку ў першай нішы, дзе прадстаўленыя фігуркі трох вешчуноў, якія ідуць пакланіцца нованароджанаму немаўляці. Другая ніша ілюструе сцэну ўцёкаў Святой Сям'і ў Егіпет, калі Марыя з Іосіфам былі вымушаныя ратаваць малога Ісуса ад гібелі падчас разні немаўлят, зладжанай царом Ірадам, якога можна пабачыць у трэцяй нішы.
На заканчэнне паказу спяваецца радасная частка, і батлейшчык запальвае свечкі каля нерухомых фігур у сярэднім ніжнім аддзеле, дзе паказаная сцэна Божага Нараджэння — у жлобку ляжыць немаўля Хрыстос, поруч стаяць анёл і Іосіф з Марыяй. Спяваюцца песні і канты, якія праслаўляюць Раство, уся дзея адбываецца ў цемры, і фігуркі, якія круцяцца ў нішах пры святле свечак, робяць на гледача чароўнае ўражанне.
Жлобы існавалі пераважна на Віцебшчыне і знаходзіліся пры кожнай царкве, прыносячы ім даход у выглядзе платы гледачоў за прагляд прадстаўлення. Пра шырокае распаўсюджанне жлобаў сведчыць мноства этнаграфічных крыніц, якія змяшчаюць апісанні канструкцыі лялечных тэатраў і батлеечных прадстаўленняў. Віцебскі жлоб, які ўяўляе сабой сімбіёз «яселкаў» (статычных лялек, што паказваюць сцэну Божага Нараджэння), батлейкі і тэатра ценяў, не мае аналагаў у еўрапейскай культуры.
Даследчая дзейнасць па вывучэнні віцебскага жлоба пачалася ў 2000-я гады ў Цэнтры рамёстваў і традыцыйнай культуры ў Наваполацку, якім была падрыхтаваная намінацыя на наданне статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці, распрацаваная пры дапамозе Віцебскага абласнога метадычнага цэнтра народнай творчасці, а таксама пры кансультацыі спецыяліста па пытаннях нематэрыяльнай культурнай спадчыны Інстытута павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кадраў Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў Алены Каліноўскай.
Ініцыятарам аднаўлення віцебскага жлоба выступіў кіраўнік наваполацкага народнага тэатра лялек «КапялюШ» Андрэй Рэцікаў, які займаецца аднаўленнем батлейкі на працягу ўжо амаль дваццаці год. Вынікам працы адмыслоўца сталі восем адноўленых батлеек, рэканструкцыя якіх была выкананая ў тым ліку дзякуючы дакладнаму апісанню арыгінальнай батлейкі, зробленаму ў 1928 годзе краязнаўцам Уладзімірам Краснянскім. На жаль, арыгінальных батлеек у Беларусі не захавалася — згаданы асобнік, які захоўваўся ў Віцебскім краязнаўчым музеі, загінуў падчас Вялікай Айчыннай вайны. Праект-рэканструкцыя традыцыйнай батлейкі «Віцебскі жлоб» быў прэзентаваны 19 студзеня 2016 года ў Віцебскім абласным метадычным цэнтры народнай творчасці.
Лялечны тэатр — гэта від мастацтва, які развівае самыя розныя здольнасці: акцёрскія, рэжысёрскія, драматургічныя, музычныя, мастацкія, дызайнерскія, архітэктурныя, сталярныя, шавецкія, літаратурныя, моўныя, гістарычныя і шмат іншых. Таму, нягледзячы на сваю старадаўнасць, гэта і сёння ўніверсальны і эфектыўны сродак навучання і выхавання. Батлейка — гэта таксама неацэнны сродак далучэння да спадчыны, знаёмства з біблейскімі легендамі і іх народнай інтэрпрэтацыяй.
Сёння ў паказах батлейкі праз установы дадатковай адукацыі дзяцей і дарослых, дзейнасць клубаў і творчых калектываў, праз святы і фестывалі народнай творчасці ўдзельнічаюць як дарослыя, так і дзеці — так забяспечваецца пераемнасць традыцыі. З 2011 года на базе Цэнтра рамёстваў і традыцыйнай культуры ў Наваполацку дзейнічае тэатральны клас альбо школа батлейкі, а навучэнцы віцебскага абласнога Палаца дзяцей і моладзі прадстаўлялі праект рэканструкцыі і ўзнаўлення ценявога тэатра «Віцебскі жлоб» на Рэспубліканскім фестывалі-конкурсе праектаў навучэнцаў «Нашчадкі традыцый». Віцебскі абласны метадычны цэнтр народнай творчасці з 2010 года ладзіць абласное свята батлеечных пастановак і тэатраў лялек «Лялечны свет» у Сянне, а таксама праект «Лялечны дворык» у межах Міжнароднага фестывалю мастацтваў «Славянскі базар у Віцебску», дзе прымаюць удзел як дарослыя, так і дзіцячыя калектывы.
Што ж тычыцца гледачоў — як прызнаецца Андрэй Рэцікаў, паказы батлейкі ў дарослых выклікаюць нават большае захапленне, чым у дзетак. На Віцебшчыне сапраўды ганарацца сваім адметным лялечным тэатрам, а яго прадстаўленні заўсёды карыстаюцца вялікім попытам. Цікава, а ці ёсць у вашай мясцовасці падобныя адметныя традыцыі, якія варта зберагчы і перадаць наступным пакаленням? Паведамляйце нам, і мы з задавальненнем распавядзем пра іх падрабязней на старонках нашай газеты.
Антон Рудак, kimpress.by