Адцяпер на сайце “Будзьма беларусамі!” кожныя два тыдні Міхаіл Валодзін ладзіць падарожжы па “нашым Вавілоне”, працягваючы распавядаць свае “Мінскія гісторыйкі”.

Гарады як людзі — нараджаюцца, растуць, старэюць. І, старэючы, забываюцца на ўласнае мінулае… Рэальныя падзеі падмяняюцца легендамі. І з’яўляюцца браты Кій, Шчэк з Харывам і сястрою Лыбеддзю ды ўзводзяць Кіеў-горад на высокім беразе Дняпра. І ваўчыца схіляецца над кошыкам, прынесеным водамі Тыбра, з двайнятамі Рэмам і Ромулам — і значыць, Рым адбудзецца!

Таямнічы млынар

Мы не горшыя за кіяўлянаў і не бяднейшыя за рымлянаў — наша легенда, як на мяне, нават прыгажэйшая і больш незвычайная! Паводле яе чарадзей Менеск, пасяліўшыся каля ўпадзення Пярэспы ў Свіслач, будуе цуд-млын, што начамі перамолвае не збожжа, а каменне. Навошта? Ніхто не ведае. Але грукат такі, што не спіцца ні чалавеку, ні зверу на сто вёрстаў вакол. Круцяцца-круцяцца Менескавы жорны, уздымаюць паветраныя віхуры — такія, што ажно стрэхі з хатаў здзмувае. Крочаць Менескавы вестуны па начных дарогах, хапаюць вясковых хлапцоў, і расце войска Менеска.

Расце Мінск — з каменнай мукі, уздымаецца як на дражджах. Менск, вядома! Менеск-таўн…

Вось які няпросты заснавальнік дастаўся нашаму гораду. З часам мінчане будуць радыя пазбавіцца ад Менеска, і дапаможа ім наймагутнейшы вядзьмак, ад якога ў памяці гараджанаў нават імені не засталося.

Мінск. Фота 1860-х гадоў

І зноў чарадзей

Вы скажаце, легенда, што з яе ўзяць! Але па-першае, легенда не ўзнікае з нічога ніякага. А па-другое, з месцам, дзе паўстаў наш горад, штосьці напраўду не так: невыпадкова паводле летапісаў Мінск пачынаецца з разбурэння.

“У год 6575 (1067). Падняў раць у Полацку Усяслаў, сын Брачыслава, і заняў Ноўгарад. Трое ж Яраславічаў: Ізяслаў, Святаслаў, Усевалад, сабраўшы воінаў, пайшлі на Усяслава ў моцны мароз. І падышлі да Менска, і меняне зачыніліся ў горадзе. Браты ж гэтыя ўзялі Менеск і перабілі ўсіх мужоў, а жонак і дзяцей захапілі ў палон і пайшлі да Нямігі, і Усяслаў пайшоў супраць іх”.

Так сведчыць «Аповесць мінулых часоў» і называе заступніка мінчанаў — полацкага князя Усяслава, названага Чарадзеем за шматлікія цуды, здзейсненыя ім. І піша летапісец далей:

“І сустрэліся праціўнікі на Нямізе месяца сакавіка ў 3-ы дзень; і быў снег вялікі, і пайшлі адзін на аднаго. І была сеча жорсткая, і многія загінулі ў ёй, і адолелі Ізяслаў, Святаслаў, Усевалад, Усяслаў жа ўцёк”.

Уцёк ці не — пытанне. І хто перамог — таксама. Бо менавіта Яраславічы праз чатыры месяцы прапануюць перамір’е і пойдуць на клятвапарушэнне, каб завабіць Усяслава ў пастку.

Жыццё Чарадзея ў Полацку суправаджалася цудамі — цуды трываюць і ў Кіеве. Прасядзеўшы год у вязніцы, ён будзе вызвалены кіяўлянамі і зойме княскі пасад. Але неўзабаве пакіне Кіеў, каб вярнуцца ў Полацк. Пражыве яшчэ трыццаць гадоў і, паміраючы, пакіне Мінск сыну Глебу, які дзяліў з ім турэмныя нягоды.

Тады паўстане на Замкавай гары на беразе Свіслачы замчышча са схаваным за высокімі землянымі валамі княжацкім замкам.

Цудоўны абраз

Можна ўявіць, як праз чатыры стагоддзі, у жніўні 1500 года, рака вынесе да падножжа Замкавай гары цудоўны Абраз Маці Божай. Як прыбягуць князевы людзі да іконы з нетутэйшым ззяннем. Як уздымецца яна над натоўпам, як панясуць святыню на руках у Замкавую царкву…

Вось што кажа паданне:

“Ці то па плыні вады, ці то супраць плыні, цудоўным чынам, а мо Анёламі перанесены да Мінска, на рацэ Свіслачы пад замкам стаў, а святлом незвычайным з сябе сыходзіўшым выяўлены, ад жыхароў месца з вады здабыты, і да царквы Замкавай года 1500 дня 13 жніўня быў суправоджаны”.

Ад гэтага моманту Дзева Марыя возьме Мінск пад абарону і зойме месца на гарадскім гербе. Яе заступніцтва, да жалю, не ўратуе горад ад пажараў і разбурэнняў. Сёння пра тыя часы, апроч самога Абраза, нагадвае толькі вулачка са старажытнай назвай — Замкавая. Вулачка, дзе не захавалася ніводнага «жывога» будынка — усе знеслі! Бясследна зніклі і замак, і замчышча… Нават Замкавая гара засталася толькі ў падручніках гісторыі: у 50-я гады мінулага стагоддзя яе скапалі. Разам з зямлёй зніклі і мінскія таямніцы.

Але штосьці ўсё ж захавалася.

Два першыя храмы

Калі абмінуць злева будынак «Працоўных рэзерваў» і зазірнуць пад кроны не надта разгалістага гаю на беразе Свіслачы, можна пабачыць складзены з граніту падмурак невялікага трохнефавага храма. Гэткі ж, але складзены з цэглы, цікаўны падарожнік адшукае праз сто метраў, за спінай спарткомплекса.

Гэта два першыя мінскія храмы.

Два? Першыя? Храмы?!

Так і ёсць, не сумнявайцеся! У нас і не такое бывае.

Каб супакоіць чытачоў, скажу: той, што ў гаі, — фальшывы. Затое тут збіраюцца п’яніцы, бо на новым сядзець нязручна.

“Стары і новы” Першыя храмы — дакладней, іх контуры. І адлегласць у сто метраў паміж імі.

Археолагі сцвярджаюць, што фальшывы падмурак месціцца далёка за межамі замчышча. І ніхто не памятае, калі і як ён з’явіўся. Можна хіба здагадвацца, каму спатрэбілася выкладваць падмурак храма і выносіць яго за гарадскі вал. Хутчэй за ўсё, гэта адбылося ў 1967 годзе, калі адзначалі 900-годдзе Мінска. Беларускія ўлады імкнуліся зрабіць свята запамінальным — нават піўную бутэльку выпусцілі з цісненнем «Мінску — 900». Заадно, відаць, вырашылі і храм пазначыць — таксама да горада ж мае нейкае дачыненне! Да таго ж за некалькі гадоў да гэтага завяршыліся самыя маштабныя раскопкі мінскага замчышча.

Брама, якой не было

І тут з-пад шматметровага слою зямлі праглядвае яшчэ адна таямніца.

Кіраваў раскопкамі зусім малады тады археолаг Эдуард Загарульскі. У выніку трохгадовых работ не толькі ўдакладнілі месцазнаходжанне храма, але і адкапалі замкавую браму. Дакладней, тое, што ад яе захавалася. Зрабілі рэканструкцыю, і брама Мінска — дзве магутныя драўляныя вежы, увянчаныя пірамідальнымі стрэхамі, — сталася не толькі эмблемай свята, але і сімвалам поўнага таямніц старажытнага горада!

“Дзе ж тут таямніца?” — спытае нецярплівы чытач.

Ёсць, ёсць таямніца! Але не ў браме, адкапанай Эдуардам Загарульскім, а ў іншай, намаляванай Язэпам Драздовічам.

“Гарадзец”, Я. Драздовіч, 1920

Пра мастака Драздовіча патрэбны асобны аповед — ён і сам чарадзей, і лёс мае поўны таямніц. Адны ягоныя відзежы гарадоў на Марсе ды Сатурне чаго вартыя! Тут дарэчы дадаць, што Язэп Нарцызавіч пражыў у Мінску паўтара года і за гэты час паспеў перадаць выгляд горада з графічнай дакладнасцю. Маляваў ён і Замкавую гару — у першай чвэрці ХХ стагоддзя не было там нічога гераічнага: звычайныя драўляныя будынкі на высокім пагорку…

Ёсць сярод малюнкаў мінскага перыяду адзін, што выбіваецца з шэрагу. Хоць і называецца ён «Гарадзец», выяўленае там, без сумневу, мінскае замчышча: і рака, і пагорак побач дакладна супадаюць з рэльефам Свіслачы і Замкавай гары. На вяршыні пагорка, за драўлянай сцяной, адгадваецца замак, а сама сцяна завяршаецца магутнай двухвежавай брамай. Такой самай, як у Загарульскага!

Старажытная брама Мінска – паводле Загарульскага і Драздовіча

— Што ж, — скажа той жа чытач, — археолаг раскапаў, мастак намаляваў, і што?

Сапраўды, нічога… Проста брама была намаляваная за сорак гадоў да таго, як яе раскапалі. Вось дзе таямніца! І адзінае рацыянальнае тлумачэнне — што ўсё было наадварот: археолаг ведаў пра існаванне малюнка Драздовіча (тады ён яшчэ не быў апублікаваны) і скарыстаў для рэканструкцыі, як бы гэта мякчэй сказаць, падказку мастака. Добра, калі б толькі гэта! Бяда яшчэ і ў тым, што двухвежавай брамы не існавала ні ў адным вядомым старажытнарускім горадзе — ні ў ХІ стагоддзі, ні пасля. Гэта, на жаль, не дадавала дакладнасці сімвалу старажытнага Мінска.

Да сярэдзіны 1980-х гадоў паўстала іншая мадэль — з адной вежай. Але загадка «Гарадца» нікуды не падзелася: брама на малюнку Драздовіча змяшчаецца акурат там, дзе яе адкапаў Загарульскі. А над замкавай сцяной вызірае макаўка храма — роўна там, дзе на яго падмурак пасля вайны натрапіў археолаг Тарасенка.

Калі дадаць, што Драздовіч маляваў свой «Гарадзец» у 1920 годзе, а першыя раскопкі замчышча адносяцца да пасляваеннага часу, застаецца паверыць, што цудоўны наш зямляк Язэп Нарцызавіч Драздовіч напраўду пранікаў пад зямлю і бачыў скрозь час.

Свіслач і Татарскія агароды з Замкавай гары. Здымак канца ХІХ ст.

Руіны на вяршыні Замкавай гары. 1944 г.

Помнік вандроўніку

Выпадковасць гэта ці не, але помнік Драздовічу ў Мінску паставілі ў Траецкім прадмесці, насупраць замчышча. Вечны вандроўнік нібы спусціўся з Траецкай гары, каб працягнуць шлях да гары Замкавай. Вось яна — а дакладней, тое, што ад яе засталося — ляжыць перад чалавекам з посахам. Крыху лявей дзве прастакутныя адтуліны ў гранітным узбярэжжы — калектар, які толькі і нагадвае пра раку Нямігу. Справа Востраў Слёз — падказка, дзе праходзіла старое рэчышча Свіслачы. А ўсё навокал — наша гісторыя. Тая, якой няма.

Канец Замкавай гары — тут паўстануць «Працоўныя рэзервы», 1956

Хочаце ведаць, якой была Замкавая гара? Зірніце на «Працоўныя рэзервы» — іх вышыня роўная шасці метрам зямлі, скапаным у 1956 годзе, каб пабудаваць спарткомплекс.

Зрэшты, Драздовіч гэтага бачыць не мог. Ён памёр далёка ад Мінска за два гады да гэтага. Сярод яго мінскіх работ захаваўся і партрэт Усяслава Чарадзея, на якім полацкі князь дзіўным чынам нагадвае самога мастака.

Мінула тысяча гадоў, і кола замкнулася.

Усяслаў Чарадзей і Язэп Драздовіч — паміж імі тясыча “мінскіх” гадоў. Вось і ўся гісторыя.

Міхаіл Валодзін

Ілюстрацыі: Дар’я Мандзік

***

Гэтая гісторыйка не была б напісаная,

калі б не парады і дзейная дапамога археолага,

кандыдата гістарычных навук Мікалая Плавінскага,

за што яму сардэчная падзяка!