Калі ў гараджаніна майго пакалення, што расло на прадуктах савецкага ТБ, запытаць, адкуль прыйшла традыцыя 31 снежня наведваць лазню, абсалютная большасць з нас выдасць, што ад мастацкага фільма Эльдара Разанава па сцэнарыі Эміля Брагінскага “Ирония судьбы”.
Запытаем далей: а скуль Брагінскаму, продкі якога, мяркуючы па прозвішчы, паходзяць з Усходняй Беларусі, прыйшло ў галаву скіраваць сваіх герояў у лазню напярэдадні Новага года?
Правільны, імаверна, адказ
Не выключана, правільна адкажа тут самае першае надрукаванае апавяданне Максіма Гарэцкага. З такімі радкамі ў другім абзацы тэксту:
“…у трыццаць першы дзень снежня, перад Новым годам, дзядзька Якуб, дамяўшы сваю няньку, выпаліў лазню, каторых у Мардалысаве на 25 двароў ёсць ажно дзве”.
Далей, як і ў фільме-аналагу ад Разанава, хіба што з невялічкімі адрозненнямі: “Іншы сядзеў непарушна, ушчаміўшы галаву паміж ног. Той шчыпаўся, той штурхаўся, той жартаваў – мацаў некага”. “Быў ціхі вечар. На высокім небе ззялі зорачкі, ліў пазычаным светам месяц. Скрыпеў пад нагамі снег. “Заўтра Новы год…”
Апавяданне Гарэцкага “У лазні” змясціла на сваіх старонках у лютым 1913 года віленская беларуская газета “Наша Ніва”. А напісаў яго Максім 31 снежня 1912-га, да таго ўжо зарэкамендаваўшы сябе “Нашай Ніве” як таленавітага і плённага карэспандэнта-фрылансера ў Горках.
Аўтар пісаў “У лазні”, калі гасцяваў у роднай вясковай хаце на калядных канікулах 1912-1913 гг. Маўляў яны “прайшлі ціха і спакойна”, а будучы класік “прыехаўшы з Горак… кніжкі чытаў, пісаў.” Пра тую цішыню і спакой, блізкія да шчаслівых тагачасныя ўзаемаадносіны ў роднай хаце і вёсцы Гарэцкі будзе пісаць у аповесці “Камароўская хроніка”, якую пачне ствараць у сібірскай высылцы амаль праз пару дзесяцігоддзяў – незадоўга да таго моманту, калі яго расстраляюць як “ворага народа”. Калі ж чытаць напісанае непасрэдна “па гарачых слядах” – у той жа вечар пасля падзей у ім, апавяданне – складваецца ўражанне якраз не цішыні і спакою, а напружання
аўтара, яго ўнутранага канфлікту, бадай, з усім сустрэтым тады чалавечым і рэчава-зямным асяроддзем.
Гармонія і дысгармонія лічбаў
У культавай “Иронии судьбы” колькасць мужчын і жанчын, наколькі памятаю, аднолькавая: па пяцёрках, як пры зонаўскім падліку. Мужчыны: галоўны герой, тры яго сябры ды апанент па жыцці Іпаліт. Жанчыны: былая каханая, новая каханая, сяброўкі новай каханай і мама галоўнага героя. Гармонія лічбаў, якая вядзе да гарманічнай падключкі і прагляду піплам.
У дэбютным аповедзе Гарэцкага – мноства мужыкоў. Якія, калі і не голыя ў пачатку сустрэчы чытача з імі, поўнасцю раздзяваюцца ў далейшым. Жанчына там толькі адна – маці галоўнага героя. І на ўсе яе дзеянні ды словы ў апавяданні адводзіцца адзін абзац на пяць з невялічкім радкоў блізка ад пачатку твора:
– Што ты гэта, Клімачка, – загаварыла яго маці. – Чаму ж табе не схадзіць у лазню? …тое-гэта, папарышся, костачкі пагрэеш свае, мо й на душы палягчэе крыху табе. Ідзі, ідзі, сынок.
Лягчэй галоўнаму герою ў лазні не робіцца. У выніку ў паходзе туды (і тое цалкам зразумела, калі малады чалавек – натурал і доўга не сустракае ні былой, ні новай каханай) яго адольваюць дэструктыўныя адчуванні, думкі і назіранні:
“Лазня… ліпела яна сабе на ўзгорку, і пакуль Клім узабраўся на гэты ўзгорачак, два разы паваліўся і абскрабаў аж да крыві руку аб мёрзлы снег”.
“…было гразна, нячыста, непрытульна”.
“Ліха іх ведае, як яны тут мыюцца”.
“– А та-а-атачка, а а-ай, а до-о-ос! – сквірчэў малы хлопчык як мага, на ўсю сілу, а добры бацька дзяржаў за шыю з пэўнасцю, што агоўтаецца, і гарачым, як полымя, венікам сцябаў з усіх бакоў.
– Дай спінку, дай жываток, йшчэ трошку, ну, ну, ну, дурненькі, не плач жа; дос, дос, не бойся… А то… камлём заеду, хочаш?.. – дабавіў ён урэшце і злаяўся.”
“другі, трэці, чацвёрты не грэбавалі і самай бруднай лаянкай. Аж прыкра зрабілася Кліму ад гідкіх слоў, што насіліся.”
“Клім палез, апёк ляжку на гарачым палку, плакаў… маюць лазню… каб яна… згарэла”.
“Свінні, а не людзі, – думаў ён, злосны на ўсё, бадай… Я вёз дамоў кніжкі, каб чытаць ім, а яны кожны вечар… гуляюць у карты… а на кніжкі не звярнулі ніякай увагі”.
“не маючы ўжо сілы вытрываць шалёнага жару, пары… таксама вялікага тлуму, гоману, лаянкі, выйшаў, як п’яны, у прымыльнік, схапіў адзежу і рупна, як слухаліся рукі, пачаў, не абдаўшыся і з прыліплым на целе лісцем ад веніка, надзявацца… Кашуля не надзявалася, нечым дрэнным пахла. Шапку шукаў Клім і ніяк не мог знайсці”.
Розніца і падабенства
Розніца паміж творам Максіма і фільмам Разанава-Брагінскага ў тым, што галоўны герой Гарэцкага – у сур’ёзным унутраным канфлікце з большасцю асяроддзя, але вонкава тое выражаецца маўклівасцю і збяганнем з лазні ў канцы. Ён – тыповы беларус.
Герой Разанава-Брагінскага ўнутрана адпавядае асяродкам, у якіх апынаецца: такі ж савецкі, да дробязі праяваў, чалавек. Пры тым, што ён з многімі ў фільме канфліктуе знешне і яго, што прыйшоў без запрашэння, больш не запрашаюць, а гоняць, – але прымаюць ізноў… Хаця, ён урэшце збягае (ды тут клічуць не столькі парывы душы, колькі абавязкі) – не факт, што пры магчымасці не будзе намагацца вярнуцца зноў і зноў. Галоўны персанаж фільма адлюстроўвае багацце і адметнасць наўрад ці беларускага характару – здольнасць напівацца да беспрытомнасці і вынікова дзейнічаць у тым стане, заломваць руку апаненту, танчыць на марозе, спяваць разнапланавыя песні, лячыць, вучыць, крытыкаваць, быць беспардонным і паводзіць сябе ў чужым доме як у сваім…
У героя Гарэцкага – беларуса – унутраны канфлікт і напружанне сублімуюцца ў векавую нязгоду з родным краем і філасофскае разуменне, што “Мой родны край, як ты ж мне мілы, Ўцяміць цябе не маю сілы…”
Рэвалюцыйнае выплюхванне эмоцый у фільме “Ирония судьбы” завяршаецца вяртаннем да выканання прызначаных савецкай сістэмай функцый у яе межах. І аніякай глыбіннай філасофіі, толькі такая, каб усе (ну, ці амаль усе) уцямілі. У лазні герой Разанава-Брагінскага проста атрымлівае тое, што належыць атрымаць функцыянальнаму шрубіку сістэмы пасля працы і перад выходнымі – задаваленне, расслабон і вырубон.
Як гаварыў галоўны адмоўны персанаж іншага культавага савецкага фільма, “Белое солнце пустыни”:
– Что ещё надо человеку, чтобы спокойно встретить старость?
Трагічны пазітыўны герой у тым жа фільме адказваў:
– За державу обидно!
Герой Гарэцкага паводзіць сябе дзесь і падобна, толькі што не пра дзяржаву думае, а пра радзіму, у якой імя значыць больш за яе межы, І біцца не лезе.
“І неяк невясёла-невясёла было Кліму… Думкі плылі, чапляліся адна за другую, роем мітусіліся ў галаве. “Беларусь, Беларусь, чым ты была і чаго ты, во, даждала?” – звінела ў адным баку. “І што з табою будзе?” – плыло ў другім.”
І хоць “зорачкі блішчэлі так хораша на небе. І скрыпеў снег… спахмурнеў Клім, сігаў шпарчэй па скрыпучым марозным снезе. Ляцела думка: “Мой родны кут, люблю цябе без меры!” – і забавілася яна, не ўцякала”.
Завяршаецца дэбютны Максімаў мастацкі твор хоць і не так, як згаданыя вышэй два культавыя фільмы, але аптымістычна:
– Ці не захварэла твая галава, Клім, пасля лазні? – спытаўся бацька.
– Палепшае, – адказаў сын.
Кніга Андрэя Мельнікава пра Максіма Гарэцкага і яго творчасць мае шанцы выйсці ўжо ў гэтым годзе ў серыі “100 выдатных дзеячаў”.
Андрэй Мельнікаў
