У прыродазнаўчых навуках ёсць паняцце пра “фракталы”. Гэта аб’екты, часткі якіх падобны да ўсяго аб’екта цалкам. У навукоўцаў фракталы выклікаюць прафесійнае замілаванне: прырода паўтарае саму сябе ў дробязях і дэталях; у камп’ютарнай графіцы фракталы цэняць за тое, што яны вельмі лёгка ствараюцца праз шматкротны паўтор. Але што рабіць з фракталамі ў паэзіі?
Рагнед Малахоўскі
“У дзённай мітусні”.
Адам Шостак “4.33”.
Дар’я Лёсава “Туга зямная”.
Надзея Філон “Кроплі святла”.
Вершы.
“Харвест”, 2012.
Кнігі чатырох аўтараў, амаль равеснікаў, двух хлопцаў і дзвюх дзяўчат, раптам выявіліся увасабленнем фрактальнасці: амаль кожны верш ёсць квінтэсенцыяй кнігі цалкам. Гэта можна было б спісаць на канцэптуальнасць, калі б не ўбачылася тут нагода для эканоміі чытацкіх высілкаў: дастаткова прачытаць адзін верш, каб мець уяўленне пра кнігу. Тады навошта кніга?
А кніга насамрэч вельмі патрэбна. Кніга для паэта з’яўляецца своеасаблівым падсумаваннем, без якога творчае развіццё аўтара запавольваецца ці нават спыняецца. Эвалюцыя пісьменнікаў немажлівая без гэтых своечасовых спыненняў, асэнсаванняў, магчымасці зірнуць збоку. Зваротная сувязь ад крытыкаў і чытачоў — нагода прыслухацца да сябе і вырашыць — нават адчуць — куды рухацца далей.
Магчыма, ад маладых пісьменнікаў не чакаюць абавязковых эстэтычных адкрыццяў ці трывала сфарміраванага стылю і погляду на свет, але новая кніга — гэта заўсёды нагода для знаёмства (ці працягу знаёмства, як у выпадку з Р. Малахоўскім і А. Шостакам, кожны з якіх цяпер мае па дзве кнігі). Аўтар адкрывае сваю душу чужым людзям. Гучыць досыць банальна, але колькі тут рызыкоўных момантаў: а раптам не захочуць глядзець? А раптам пасмяюцца? А раптам вырашаць, што не было чаго паказваць?
Высвятляецца, што “распрануцца перад публікай” не кожны можа і не кожны ўмее. Бо раптоўна выспельваецца незразумелае жаданне “апраўдаць давер” — і замест сутарэнняў і лабірынтаў пісьменніцкай душы чытач бачыць стараннае дэфіле ў фраках і ўрачыстых строях лірычных герояў, зашпіленых на ўсе гузікі (як у Рагнеда Малахоўскага), герояў-хіпстараў (як у Адама Шостака), і лірычных гераінь, экзальтаваных любоўю (да народа — у Дар’і Лёсавай і да Бога — у Надзеі Філон).
Па-чалавечы гэта можна зразумець: самалюбства і славалюбства творчых асоб традыцыйна не мае межаў. І тыя творчыя стратэгіі, якія выбіраюцца маладымі аўтарамі, звычайна сведчаць пра стэрэатыпы наконт таго, што ў адпаведным культурным асяродку цэніцца, ухваляецца, з’яўляецца шляхам да поспеху. Паспрабую скарыстацца нагодай, каб абмеркаваць гэтыя стэрэатыпы і міфы.
Паэзія мусіць быць філасофскай, інтэлектуальнай. З аднаго боку, так нібыта і ёсць, попыт на разумовае ў пачатку ХХІ ст. павысіўся, але з іншага боку, назіраць за тым, як малады лірычны герой натужліва ўзіраецца ў свет і нараджае мудрасць, нібыта пад прымусам, — сумніўнае інтэлектуальнае задавальненне. Марнымі выглядаюць прэтэнзіі на мудрасць. А вось досвед, адпаведны ўзросту аўтара, фіксуецца ў вершах лепей:
у дзённай мітусні
спазніўся на спатканне
са мной
на лавачцы
адпачывае ліст
Паэзія мусіць быць канцэптуальнай. Сёння выдаецца мала кніг з прадуманай канцэпцыяй. Верагодна, аўтары ці не рэфлексуюць наогул над сваімі творамі, ці робяць гэта па выданні кнігі. Адам Шостак нібыта адчуў, што яго расхрыстанаму, нелагічнаму і непаслядоўнаму лірычнаму герою патрабуюцца разумовыя межы ў выглядзе канцэпцыі (хіба што “публічная бязгучная адзінота” — спрэчны выбар). Праўда, варта пазначыць, што лірычны герой не мусіць быць лагічным, але герой А. Шостака ў сваім суме, чаканні ці назіранні не дагаворвае свае адчуванні і думкі не для таго, каб чытач перажыў эмпатыю і дадумаў сам, а таму, што адчуванне ці думка ў героя не сфарміраваліся дарэшты, абарваліся.
За акном
толькі дождж
але смак усіх рэкламных бігбордаў
не разбудзіць да ранку
разам з кавай астылай
Паэт мусіць думаць пра Радзіму. Я зараз дазволю сабе цынічную фразу: паэт можа думаць пра Радзіму, калі гэтая думка можа Радзіме дапамагчы. Янка Купала, чые вершы спрычыніліся да працэсаў нацыястварэння і паўплывалі на фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці, меў права на развагі пра “спадчыну”. Але цяпер, калі мы, беларусы, ёсць, пафаснае абвяшчэнне сваёй прыналежнасці да народа выглядае банальнасцю. Шчырую любоў да Радзімы варта вітаць, але ў стылі “нашаніўскага перыяду” яна сведчыць хутчэй пра несучаснасць аўтара, які не адчувае, не разумее, якімі праблемамі жыве яго народ. Такі аўтар нібыта ўцякае ад людзей, і тады лірычны герой (дакладней, гераіня), упэўненая ва ўласнай унікальнасці, выглядае шараговай.
Не баюся нічога болей,
Больш няма ўжо такіх перашкод,
Якіх гонар мой не адолеў.
Я — дачка твая,
Мой народ!
Вершы-прысвячэнні не вельмі ўдала атрымліваюцца нават у сталых паэтаў: то зрываюцца ў нецікавае чытачу панібрацтва, то ў непрымальны гумар, то ў такі ж непрымальны пафас. І маладыя аўтары, глядзячы на сваіх куміраў знізу ўверх, часта не могуць пераадолець уласнае захапленне.
Сяргею Грахоўскаму
Я жаўрай ціўкнула ля броў,
Сінічкай — каля сэрца.
І Ён ажыў! Нібы любоў,
Што не баіцца смерці!
(Дар’я Лёсава)
Таму, мяркую, варта ўвесці дзесяцігадовы мараторый на вершы-прысвячэнні слынным сынам і дочкам Беларусі.
Паэт мусіць памятаць пра Бога. І не згадваць Яго імя марна. Можна зразумець, напрыклад, жаданне аформіць вершам сваю экзальтаваную веру, але такія вершы не маюць права на банальнасць. Кепскі верш пра Бога і веру дэвальвуе гэтую веру, гэтага Бога і гэтага паэта ў вачах чытачоў.
Калі ўзыходзіць сонца над зямлёй
І бачу ў небе светлае праменне,
Імкнуся да Цябе я, Божа мой,
Дзень новы сустракаю на каленях
(Надзея Філон).
Што рабіць далей маладым аўтарам? Не дбаць пра філасафічнасць і канцэптуальнасць, Радзіму і Бога? Вядома, не! Варта быць самім сабой, натуральным, у момант пісання твораў — і варта ўмець зірнуць на сваю кнігу крытычным, незамыленым вокам. Быць акуратнымі з “вечнымі тэмамі”, пакуль не з’явіцца ўласны моцны голас. І пазбягаць фракталаў у паэзіі.
крыніца: zvyazda.minsk.by
* Кнігі прадастаўлены Нацыянальнай бібліятэкай Беларусі (г. Мінск, пр. Незалежнасці, 116).
