Расія, якая, як маньяк, ідзе за табой і не адчэпліваецца. Гвалт дзяржаўны і хатні. Паэзія і псіхатэрапія. Беларускасць у выгнанні. Пра гэта — у вялікім інтэрв’ю паэткі Ганны Комар Budzma.org.
Ганна Комар — паэтка, перакладчыца, пісьменніца.
Аўтарка паэтычных зборнікаў «Страх вышыні», «Recycled», «Мы вернемся», «Вызвалі або бяжы» і «Ribwort» і дакументальнай прозы «Калі я выйду на волю».
Лаўрэатка прэміі «Дэбют» імя Максіма Багдановіча ў намінацыі «Пераклад» за зборнік вершаў Чарлза Букоўскі «Святло, і паветра, і месца, і час». Уганараваная прэміяй за свабоду слова 2020 Нарвежскага саюза пісьменнікаў. Сябра Беларускага ПЭНа. Ганаровая сябра Англійскага ПЭНа.
Творы перакладзеныя на ўкраінскую, польскую, шведскую, нямецкую, нарвежскую, чэшскую, літоўскую, рускую, славенскую і дацкую мовы. Перакладае свае творы на англійскую.
— Ганна, ты пакінула краіну ў 2021 годзе, зараз жывеш і працуеш у Лондане. Ці бачаць там Беларусь, ці пасля ўсплёску цікавасці ў 2020 годзе наша краіна сёння зноў незаўважная?
— Ёсць людзі, якія сочаць за палітыкай, якія чытаюць навіны. Ім цікава, што ўнутры ўласнай краіны адбываецца, і адпаведна яны сочаць за тым, што адбываецца ў свеце. Але ёсць тыя, якім у прынцыпе нічога не цікава. Ёсць тыя, якія ўнутранай палітыкай цікавяцца, бо часам складана ёй не цікавіцца, бо яна цікавіцца табой, не заўважаць, што адбываецца ў Злучаным Каралеўстве, проста немагчыма, калі там жывеш, бо крызіс у розных сферах, там пастаянна хтосьці на забастоўках і гэтак далей.
І я многіх сустракаю людзей — можа, я такой дзейнасцю займаюся і ў такіх колах, актывісцкіх ці пісьменніцкіх, што людзі ведаюць пра беларускія падзеі. Я магу спакойна расказваць свае гісторыі, пра сваё зняволенне, пра 9 сутак. Але вось днямі я камусьці расказвала, і ён мяне пачаў падсцёбваць. Мы не вельмі былі добра знаёмыя, і на другой сустрэчы ён пачаў жартаваць пра беларускі КДБ, пра зняволенне. І я кажу: ты можаш жартаваць пра гэта, бо гэта не твой пражыты досвед, ты думаеш, што гэта смешна — але гэта не смешна. Ён запытвае: што вы рабілі, калі былі ў турме? Ну, вось, так і так, адказваю, кнігі чыталі ўголас адна адной, песні спявалі, дзяліліся ўсімі гісторыямі, і я гляджу — ён пачынае плакаць. І я адчула сябе так няёмка, таму што думаю, гэта, пэўна, неэтычна. Я калі пра гэта гавару людзям, я не задумваюся пра тое, што ім насамрэч можа быць вельмі цяжка гэта чуць. Таму што я ўжо прывыкла, мы ў гэтым жывём, гэта для нас балюча, але гэта наша жыццё, гэта ўжо нейкая ненармальная норма. А большасць людзей, якія нармальна спакойна жывуць, яны разумеюць увесь жах, толькі калі ты пачынаеш расказваць. Але працы шмат. Шмат хто не разумее, што робіцца ў нашай краіне. І сярод палітыкаў ёсць тыя, хто ведае пра Беларусь, напрыклад, у парламенце. Часам там абмяркоўваюць, часам хтосьці задае пытанні па Беларусі. Ёсць група All Parliamentary Group on Belarus, то-бок ёсць людзі, якія штосьці робяць, але маштабы, канечне, не такія... Трэба шмат-шмат тлумачыць.
Напрыклад, нам немагчыма атрымаць гэты падарожны дакумент, таму што Беларусь пад агульным правілам. А агульнае правіла такое: калі ты ўцякаеш, то маеш права на гэты дакумент, калі ты не ўцякаеш, табе, хутчэй за ўсё, яго не дадуць, едзь дадому і рабі там свой пашпарт. Чыноўнікам не зразумела, што ў нас іншая сітуацыя, што ў нас людзей арыштоўваюць пастаянна.
— «Іншая сітуацыя» часам не зразумелая нават літоўцам, якія былі з намі ў адной савецкай турме...
— Мы ў цені імперыі заўжды. Я магу зразумець, калі простыя людзі не ведаюць сітуацыю, але калі актывісты... Я размаўляла з такім актывістам з Пакістана, які сам не можа вярнуцца дамоў, і ён мне пачынае расказваць, што вось калі ты дысідэнт у Расіі, то гэта цяжэй, таму што гэта ўся вялікая сістэма супраць цябе. І яму незразумела, што ў Беларусі такая ж сістэма міліцэйская і карная, такога ж памеру, у краіне, якая значна меншая, у якой ты не схаваешся і не ўцячэш. Пастаянна мы ў цені вось гэтым. Я адчуваю вельмі ціхім свой голас.
Імперская Расія ад нас не адчэпліваецца. Гэта маньяк, які за табой ідзе. Ты яму кажаш «не»! Але ён цябе не чуе, ён будзе за табой ісці. Ён хоча гвалтаваць і нічога не спрацоўвае супраць, бо гэта маньяк.
— Ты і там застаешся ў актывізме?
— Пасля паста паэткі Сабіны Брыло ў Facebook пра тое, як яна не любіць словы «актывіст» і «актывістка», я ўжо сумняюся, ці варта называць сябе актывісткай ці грамадскай дзяячкай? Актыўнай беларускай, можа быць? Так, лепей так.
— На Стральцоўскім фэсце ты сказала, што пасля ад’езду, ці пасля 2020-га, ты амаль нічога не пішаш. Што з гэтым адбываецца, кніжкі ж выходзяць?
— Так, кніжкі выходзяць. Ну, гэта дакументальныя вершы, гэта не мае ўласныя гісторыі. Таму з гэтым было прасцей. Я сабрала чужыя гісторыі і іх апрацавала, скажам так. А сваіх вершаў я напісала, напэўна, адзін, пра Украіну, калі ўварванне здарылася. І напісала адзін на міжнародны паэтычны фестываль. І нейкія вершы для ўніверсітэта пісала, такія чыста прахадныя. Напісала і забылася. А кніжка «Трыпутнік» — гэта вершы пасля 2017 года напісаныя па 2022-гі, але збольшага па 2021-шы.
— Як ты сабе тлумачыш, чаму не з’яўляюцца вершы пасля ад’езду? Таму што ты не дома?
— Не адзін тут фактар. Гэта цалкам змена майго жыцця, асабліва калі я зразумела, што некаторы час я не змагу паехаць дадому. Мая псіхатэрапеўтка калісьці апісвала стан узвесі. Калі патрэслі-патрэслі, і пакуль не асядзе, псіхіка не можа запрацаваць. А мая псіхіка не можа супакоіцца, яна знаходзіцца пастаянна ў стане ўзвесі. Па-харошаму ўжо трэба было б супакоіцца, нейкая трансфармацыя адбылася, ужо павінны быць зразумелыя і мая пазіцыя, і мае думкі, і мае адчуванні, і які цяпер мой свет. А мне дагэтуль, напэўна, незразумела. Думаю, сыграла ролю яшчэ тое, што ў мяне комплексны посттраўматычны разлад. Таму што 2020 год, вось гэты ўвесь гвалт, моцна трыгернуў мой досвед хатняга гвалту, каторы я пражывала шмат гадоў.
І вось яно так склалася, што мая псіхіка, каб абараніць мяне, проста закрыла доступ да падсвядомасці. Бо адкуль гэтая творчасць? Яна ж насамрэч, калі такая шчырая і таму такая моцная, з падсвядомасці ідзе. А калі псіхіка забараніла туды ўваход, каб я не паехала кукухай канчаткова... І ў мяне няма доступу да шмат чаго цяпер, і проста як бы няма словаў. Я не ведаю, што я адчуваю, таму што і сабе дзесьці не прызнаешся, а часам не прызнаешся, таму што калі прызнаешся, то ты згубіш тое апірышча слабое, якое ўжо знайшла.
Яшчэ і мова, то-бок змена моўнага асяродку. Так, я валодаю англійскай мовай, і даўно. Гэты досвед змены асяродку я ўжо ведаю — калі я з расейскай на беларускую пераходзіла, то некаторы час не пісала вершы. Бо ўжо не хацела на расейскай, але яшчэ не магла па-беларуску. Тут, магчыма, нешта вось такое. Не тое, што я рацыянальна не разумею, проста ўнутры ў мяне настолькі шмат яшчэ нявызначанага, а сіл эмацыйных, псіхалагічнага рэсурсу на вырашэнне няма. Таму што ідзе праца з гэтай глыбокай траўмай, з напластаваннямі траўмы, каб проста працягваць штодня жыць больш-менш прытомна.
— У эсэ для «Дэкодэра» ты пішаш пра будучыню як патрэбу вышэйшага парадку, «яе не задаволіш, пакуль не пакрытыя базавыя — напрыклад, мінулае». Там жа і пра асэнсаванне траўмы 2020 года. Гэтую траўму ты ў прыватнасці не пражыла?
— Бо гэта ў мяне не адна траўма. Насамрэч я даўно займаюся гэтай тэмай, асабістай траўмай. Тым, што я ёй лічыла — хатнім гвалтам і патрыярхатам увогуле. Гэта звязана з маім татам, і я даўно пра гэта вершы пісала, адна з нямногіх была, хто гэтыя тэмы падымаў. Вось Крысціна Бандурына пра гэта яшчэ адкрыта пісала ў калонцы на «Будзьме». Можа быць, пісалі іншыя, але больш завуалявана. І паколькі я ўжо даўно вось гэтую тэму капаю і даўно ў тэрапіі, то...
Можа быць, стала менш пісаць якраз таму, што ў тэрапіі... Таму што паэзія была для мяне спосабам пайсці туды глыбока ўнутр і вывесці на святло адтуль нейкае такое адчуванне і разуменне. І тэрапія робіць тое ж самае і дапамагае шмат чаго зразумець. І, можа быць, такой неабходнасці ў вершах у мяне больш няма, якой яна была раней, калі ў мяне не было іншых інструментаў. Таму што гэта розныя інструменты, але ў іх можа быць — я не кажу, што абавязкова, не, для кожнага гэта сваё — можа быць агульная такая задача.
— Доктарская, над якой ты зараз працуеш, пра што яна?
— Пра тое, як мы з дапамогай паэзіі можам перадаць, расказаць, распавесці пра жаночы беларускі досвед гендарнага гвалту і патрыярхату, але па сутнасці пішу я і пра хатні, і дзяржаўны гвалт. То-бок тэма разглядаецца больш шырока.
— Дзяржаўны гвалт — гэта пра 2020-ты і пасля?
— Так, у 2020-м і пасля, але насамрэч, калі пачынаеш раскрываць, то тут увогуле пра сістэмны гвалт. Вось, напрыклад, я пытаюся ў мамы: а як ты пражыла 1990-я? «Міма мяне прайшло. У мяне не было часу пра гэта думаць, я магла выбегчы ў магазін ці часам з табой у вазку, ці папрасіць кагосьці з табой 15 хвілін пасядзець. Усё». Яна не памятае, таму што яна была настолькі выматаная, стомленая, замучаная, без падтрымкі, што яна не памятае ні дэфіцыту, ні нейкіх падзей вакол і г.д. І беднасць. Кажа: у нас як нічога не было, так нічога і не было. Дык гэта што? Гэта таксама сістэмны гвалт. Калі сістэма, у якой яна жыла, пабудаваная была так, што ўсе яе падвялі, груба кажучы. Муж яе падвёў, да гэтага яе падвёў тата ці яшчэ нейкая сістэма, калі жанчына проста не мела рэсурсу, падвялі да такой ступені, што яна не памятае нічога. І пасля ў яе не было рэсурсу на пяшчоту, на цеплыню, на камунікацыю глыбокую. Адкуль будзе гэты рэсурс? Так пабудаваная сістэма, у якой яна жыла. І пра гэта я таксама хачу гаварыць, пра тое, як яно ўсё звязана.
Я доўга ўсведамляла гэта. То-бок так спачатку інтуітыўна штосьці зразумела. Канечне, я ўжо год пішу доктарскую і шмат вельмі чытаю фемінісцкіх тэкстаў, даследаванняў. Асабліва мне цікава вось гэтыя адносіны паміж дачкой і маці, маці і дачкой. І мяне вельмі зачапіла і дапамагло выказванне адной даследчыцы малайзійска-аўстралійскага паходжання, якая сказала, што часта мы чакаем ад нашых маці, што яны будуць ідэальнымі. А што такое ідэальная маці? Што яна заўсёды будзе гаварыць правільныя рэчы, заўжды будзе ведаць, як цябе падтрымаць, што яна ніколі не будзе трываць гвалт і цябе ніколі не дасць пакрыўдзіць. Але такое немагчыма. Ад мужчын мы менш чакаем такога. Нават у Беларусі: «ну, ён жа хлопчык» — і гэта здымае адказнасць з чалавека. А на маці наша грамадства ўскладае нашмат больш адказнасці, і маці да дачок на постсавецкай прасторы часам больш жорстка ставяцца: «ты — дзяўчынка, проста на табе ж усё!». Ты мусіш усё ўмець і ўсё магчы. І вось гэтая даследчыца Мэрылін Мэта (Marilyn Metta) кажа, што калі памяняць гэтую парадыгму, то мы пахіснем аснову патрыярхату. Калі ў аснову гэтых стасункаў пакласці прыняцце, любоў і разуменне, што мы проста людзі. Мяне гэта так моцна ўразіла...
І гэта не адзіная даследчыца, якая на гэта робіць упор. Мяне ўразіла, як яны даследуюць свае адносіны з матулямі, як яны вывучаюць гісторыю сваіх матуль і тады пачынаюць іх лепш разумець і бачыць у іх сапраўды чалавека. То-бок калі я бачыла раней маму як ахвяру, таму што яна не сышла ад гвалтаўніка і дагэтуль з ім жыве, але калі я пачынаю слухаць яе гісторыі і бачыць у ёй больш чалавека, то разумею: ага, дык яна яшчэ моцная, яшчэ яна ўпартая, яшчэ мэтанакіраваная. А яшчэ яна змагла захаваць нейкую радасць жыцця. І гэта здорава так мяняе адносіны. І гэта мне цікава.
— На сваім сайце ты пішаш, што ўсё больш схіляешся ў бок прозы.
— Я заканчваю тое, што пачала раней. Напрыклад, вось выйшла кніга дакументальнай прозы «Калі я выйду на волю». Дарэчы, у Вільні будзе прэзентацыя 16 сакавіка. Назва — гэта радок майго верша, напісанага, калі я на сутках была. Мы часта там разважалі: калі я выйду на волю, то... Там мой дзённік з гэтых 9 сутак на Акрэсціна і ў Жодзіне. Там інтэрв’ю з людзьмі, хто быў у той вечар, 8 верасня 2020 года — там жа шмат нас было пад гэтай сцяной. Я запытвала: як дабіраліся дадому, як выйшлі, была жанчына з дзіцём у вазку, было некалькі такіх, каго разам са мной забралі на сутках. Запытвала блізкіх, сябровак, сяброў, сваякоў, хто ў гэты час нам дапамагаў, падтрымліваў. Плюс кранальныя паведамленні, якія атрымлівалі час ад часу. Гэта была такая неверагодная салідарнасць. Я дагэтуль пад уражаннем. Часам сілы нас пакідаюць... Але мы забываемся проста на тое.
Канечне, у нас тады было шмат энергіі, але ж гэта былі мы. Гэта не тое, што мы такімі сталі на тыдзень, а пасля зноў вярнуліся ў нейкі іншы стан. Не, мы такімі і засталіся, проста ў нас рэсурсу ўжо не хапае. І мне падаецца, так важна гэта памятаць.
Ёсць людзі, якія вельмі проста да гэтага ставіліся. Але для мяне гэта было вельмі цяжка... У дзяцінстве была турма — ты жывеш у гэтым гвалце, не можаш выбрацца і не можаш нічога з гэтым зрабіць, і тут я зноў трапляю ў такія абставіны. Мяне трыгерыла гэта ўсё. Таму я і не хацела толькі мой голас у гэтую кнігу, бо я знала гэты сумны бок, драматычны, такі балючы. А ёсць людзі, якія прасцей ставяцца да рэчаў. Якія жартуюць у любой сітуацыі, якія іранічна ставяцца. І мне гэта так цікава, і гэта крута так! Я, насамрэч, знайшла сабе алібі — слухаць гісторыі, а я вельмі люблю гісторыі. Я адчуваю, як я раскрываюся, калі слухаю гісторыі, трансфармуюся. І я, канечне, палічыла, што я магу быць Святланай Алексіевіч і запісваць такія гісторыі. Ясна, што нічога арыгінальнага і новага я не прыдумала, але вось я склала-такі гэтую кніжку.
Адзінае, што я думаю — можа, праўда, такая кніга ўжо існуе ў беларускай літаратуры, а я проста не бачыла, такое магчыма, бывае, што мы думаем, што новае нешта зрабілі, а гэта ўжо ёсць. Але такога дызайну празаічнай кнігі дакладна я ў нашай літаратуры не бачыла. Я не хацела, каб кніга была такім вось суцэльным тэкстам. Бо суцэльны тэкст цяжка чытаць, асабліва ўлічваючы, што там пад 60 старонак вечара затрымання і ночы. Гэта вельмі шмат. Там усё гэта адбываецца адначасова, кагосьці хапаюць, хтосьці ўцякае, хтосьці ўжо ў турме. І мы зрабілі цікавы дызайн. Кожны абзац трошкі асобна, у розным стылі — і паміж імі шмат прасторы. Хацелася шмат паветра. Хацелася, каб чалавеку дыхаць магчыма было. Бо нам трэба дыхаць, каб добра сябе адчуваць. Хацелася, каб не было гэтага цяжару, які цісне. Хацелася, каб чалавек мог дыхаць і проста гартаць і выбіраць, што хочаш для прачытання. Каб неабавязкова чытаць цалкам абзац за абзацам.
— Час ідзе і ўжо амаль не верыцца, што ў нас была такая салідарнасць, паўсюдная — ад Менску да вёсак.
— Было, ёсць і будзе. Як у Караткевіча. І таму важна пра гэта памятаць.
Над гэтым я працавала апошні час. Напісала верш пра тату, але на англійскай мове, для Еўрапейскага паэтычнага фестывалю. Там цябе ставяць у пару з паэткай ці паэтам, з якімі, можа быць, вы бачыцеся першы раз. І ў вас ёсць пэўны час, каб разам напісаць паэтычны твор і падрыхтаваць яго прэзентацыю. Гэта было ў траўні 2022 года, мяне абсалютна выпадкова запрасілі, хтосьці падказаў арганізатару маё імя. Латышская паэтка, якая жыве ў Лондане, прапанавала супольны ўдзел. У нас было 5 дзён. Мы сустрэліся, абмеркавалі і зразумелі, што ў нас шмат агульнага бэкграўнду. І напісалі за дзень верш. Прыдумалі, як яго цікава паказаць. Я ўзгадала, як у дзяцінстве вязальныя ніткі хтосьці трымае на руках, а хтосьці змотвае. І вось так на сцэне мы з ёй чыталі верш — яна трымала ніткі, а я змотвала клубок. Сёлета мы з ёй сустрэліся, размаўлялі, і яна стала расказваць, як яна любіць у лес у грыбы хадзіць. Для мяне гэта было абалдзець — у Латвіі ў ХХІ стагоддзі людзі ўсё яшчэ ходзяць у грыбы! І яна стала расказваць пра свайго тату і сказала фразу: I lost my father in the forest. Я згубіла тату ў лесе. І мяне проста прашыбла ўсё гэта. Вось пра што я хачу напісаць верш. То-бок ёсць яшчэ тое, пра што я хачу сказаць. Хаця лічу, што і так шмат чаго сказала.
Я не лічу патрэбным пастаянна пісаць, калі мне гэта не дапамагае. Няма патрэбы — значыць і няма. Але застаюцца яшчэ нейкія закуткі, куды можна трапіць. І гэта цікава, гэтая ідэя супрацы. Калі ты не можаш адна да чагосьці прыйсці, але вы можаце разам. Мне вельмі падабаецца гэтая ідэя — гэта крута, лічу. І мы, беларускія паэты і паэткі, таксама можам так рабіць. І, можа быць, гэта новы фармат, які нам патрэбны. Хаця, больш правільна, камусьці патрэбны, камусьці не. Бо хтосьці і самі яшчэ не ўсё сказалі.
— У тым жа эсэ на «Дэкодэры» ты пішаш пра мінулае, пра тое, што без яго не бывае будучыні. Але ж вось наша мінулае зараз збіраецца пісаць іншы народ — будуць падручнікі, якія не траўмуюць рускіх гісторыкаў. Ідзе чарговая хваля русіфікацыі, і хваля вельмі моцная.
— Я баюся яе, так. Калі доўга біць, то можна і дабіць. У рэшце рэшт. Мы стагоддзямі трымаемся, але.
У мяне аптымізму няма, у мяне рэалізм ёсць, што можа і так быць, і так. Тое, што здавацца нельга, — я веру ў гэта. Што нельга здавацца ўсё адно. Не проста ўнутры сябе веру захоўваць, а менавіта дзейнічаць. Рабіць, што можам. Але тут важна псіхалагічна мудра падыходзіць. Усё беларускае нельга навязваць, нельга карыстацца такімі ж інструментамі гвалтоўнымі, бо яны выклікаюць супраціў, так гэта не працуе. Ты не можаш прымусіць любіць.
— Хаця б сораму пазбавіцца, бо тэндэнцыя 1980-х, калі па-беларуску для многіх стала сорамна размаўляць — вясковасць і г.д., яна, на жаль, добра так укаранілася.
— Так, гэтае засяленне сораму... Адна справа, калі ты баішся, што цябе арыштуюць за беларускасць, гэта адзін механізм. Як толькі яго адпусціць — усё будзе нармальна. А калі ўнутры ў цябе ўзрошчваюць сорам, няёмкасць за родную мову... Як людзі кажуць, мне падабаецца беларуская мова, але я не магу гаварыць, таму што памылкі, таму што сорамна. І такі чалавек можа ніколі не загаварыць. Нават калі будзе можна, і будзе мова паўсюль беларуская, возьмем такую ідэальную сітуацыю. Але чалавек усё роўна не загаворыць, бо вырасцілі ў ім гэты сорам ці нейкае такое некамфортнае адчуванне.
Я лічу і заўжды лічыла, што мы, носьбіты, — найлепшыя распаўсюднікі. Калі я класная, сучасная, адэкватная, умоўна кажучы, штосьці цікавае раблю, і гэта ўсё раблю па-беларуску, бо жыву па-беларуску — і мяне сустракаюць і бачаць іншыя людзі, то ім не спатрэбіцца нешта навязваць.
У мяне ёсць сяброўка-беларуска, якая па-руску звычайна размаўляе, пры гэтым вучыць беларускую. Яна кажа, што ёсць кола, дзе ад яе чакаюць беларускай мовы — і яна там не можа. А я ад яе не чакаю, і са мной яна можа. Бо гэта проста я, яе сяброўка. Людзям прасцей, калі няма адчування чаканняў ад іх. Можа быць, я наіўная і спрашчаю. Але для мяне гэта адзін са сцэнароў.
— Ужо некалькі год беларуская культура жыве, можна сказаць, у экзылі. Ці магчыма, на тваю думку, існаванне ды развіццё культуры ў выгнанні?
— Вядома, культура ў выгнанні можа быць. Бо ёсць жа мы ў выгнанні, а з намі і культура. Але няма ніякага аднаго сцэнара, па якім гэта ўсё будзе развівацца. Ды было б дзіўна, каб быў такі адзін сцэнар — гэта неяк штучна, бо ўсе ж людзі розныя. Вось мы ўсе прыязджаем, ёсць імпэт, ёсць рэсурс, мы факусіруемся на сваім беларускім. Але для мяне было б дзіўным жыць у Лондане і займацца толькі Беларуссю. Я б не развівалася так. Наадварот, пачала б стагніраваць. Мы ж можам браць, бачыць, як іншыя робяць. Напрыклад, у Брытаніі, паколькі ёсць свабода, не трэба пісаць пра рэвалюцыю і, можа быць, пра траўму не так можна пісаць. Але яны могуць дазволіць сабе паэтку ўзяць у рэзідэнцыю, у музей прыродазнаўства. І яна будзе там пра каменьчыкі пісаць. Чаму не? Паэзія, культура — ёсць столькі ўсяго, з чым можна ўзаемадзейнічаць у гэтым свеце, гэта не абавязкова мусіць быць штосьці балючае, супермаштабнае і цяжкое. Так, можа быць, гэта не так кранае, але каго як, насамрэч. Ёсць людзі, якія ўсё адно заўжды будуць верныя Беларусі і ўсё адно будуць канцэнтравацца на культуры. Але я лічу, калі мы хочам, каб гэта трапляла да новых пакаленняў, бо ў пэўным сэнсе мы залежым ад новых пакаленняў, што яны будуць ведаць, што яны будуць разумець, як яны будуць бачыць Беларусь і беларускую культуру, мне падаецца, нам трэба іх ангажаваць. Я думаю часта пра распаўсюд, як нам даносіць... Сацыяльныя сеткі, твітар. Але тое, як я зраблю ў твітары штосьці, і як, напрыклад, зробіць падлетак, які ледзь не нараджаецца ў гэтае ўсё і гэтыя навыкі проста з дзяцінства мае, гэта, пэўна, зусім іншыя рэчы. І калі гэта будзе малады чалавек ці дзяўчына, якія маюць і інтарэс у беларускай культуры, і маюць гэтыя скілы, і разуменне аўдыторыі, — гэта суперкаштоўны рэсурс. Так можна культуру і падтрымліваць, і аднаўляць. Яна ўсё адно не мусіць застойвацца.
Мне на Стральцоўскім фэсце вельмі спадабалася «Ноч паэзіі». Там было шмат больш маладых галасоў — пад маладымі я маю на ўвазе тых, хто яшчэ не стаў мэйнстрымнай часткай беларускай культуры, тых, каго, можа быць, менш людзей ведае. Яны такія тэмы класныя падымаюць. Вось экатрывога, напрыклад. У нашых знакамітых паэтаў ці паэтак, якія ўжо даўно ў гэтай сферы, я не чула пра экатрывогу. А гэта рэальная тэма, якая шмат каго турбуе. Ці ўсведамленне сваёй гендарнай прыналежнасці, сваёй сэксуальнасці, сваёй цялеснасці. Гэта ўніверсальныя такія рэчы. Бо ёсць у нас нашыя палітычныя праблемы, а ёсць усё адно ўніверсальныя рэчы. І мы не можам нікуды ад гэтага падзецца, таму што дзе б ты ні быў — у Беларусі, Руандзе, Парыжы — усё адно ў цябе ёсць сэксуальнасць, ёсць адчуванне сябе. Таму мне падаецца, што класна быць адкрытымі і глядзець, дзе што цікава і адгукаецца, каб гэта адлюстроўвалася ў тым, што мы робім, у нашым светапоглядзе. Мяняць, можа быць, свой светапогляд.
Не проста так мы ўсе павыязджалі. То-бок выехаць і застацца тымі ж, а я бачу гэта ў некаторых людзях у беларускай супольнасці, у дыяспары ў Лондане, — гэта мяне пужае. Ёсць людзі, якія па 30 гадоў там жывуць. І яны з тым жа закасцянелым мысленнем і засталіся. Яны могуць быць расістамі, сэксістамі. Яны не ходзяць ні ў тэатры, ні прыстойнае кіно не глядзяць. Яны як бухалі ў Беларусі, то так яны бухаюць і ў Лондане. Гэта жахліва і незразумела. Я такой культуры не хачу. Яны могуць быць і беларусамі, але я не буду з імі, гэта не мая культура.
Рыгор Сапежынскі, budzma.org
