Часопіс "Дзеяслоў" публікуе частку рамана «Гэй бэн гіном» Уладзіміра Някляева пра смерць Янкі Купалы.
Гэй бэн гіном
Раман
Бацьку Пракопу, маці
Анастасіі,
Крэву і Смаргоні
...і ніколі я не паміраў.
Янка Купала
Пазбегчы гэтага немагчыма,
але можна грэбаваць усім гэтым.
Луцый Анэй Сэнэка
І
Першага ліпеня 1942 года, прачнуўшыся з ранішнім сном, у якім убачыўся яму Хрыстос, Іван Луцэвіч чыста пагаліўся, папырскаўся адэкалонам «Духмяны гарошак», надзеў белую кашулю з цёмна-чырвонымі агатавымі запінкамі, апрануў цёмна-карычневы, тонкага сукна ангельскі гарнітур, абуўся ў новыя карычневыя на тонкай скураной падэшве чаравікі, павязаў светла-шэры з цёмна-чырвонай агатавай шпількай гальштук, сунуў у заднюю кішэню штаноў карычневую з чырвонай аблямоўкай насоўку, у левую ўнутраную кішэню пінжака — чорны скураны партманэт з харчовымі карткамі на ліпень, пасведчанне сябра Саюза савецкіх пісьменнікаў і верш-улётку «Беларускія сыны», у правую — яшчэ адзін скураны партманэт, карычневы з абанементам у сталовую літэр «А», нататнік і аловак з пазалочаным наканечнікам, размеркаваў па бакавых кішэнях партабак з тытунём «Эліт», пушачку з папяроснай паперай, запальнічку, пачаты пачак ізафеніну і, зачыніўшы за сабой дзверы нумара 414 гатэля «Масква», выправіўся ў Саюз савецкіх пісьменнікаў, каб паглядзець, як там яго будуць хаваць, бо тры дні таму, вечарам у нядзелю яго не стала.
Спусціўся ўніз на ліфце. Яму падабаўся ліфт у гэтым гатэлі: хуткі, мяккі.
«Іван Дамінікавіч! — гукнула яго адміністратарка і падала газету "Известия". — Тут пра вас».
«Дзякуй, — сказаў ён. — Я чытаў».
Такая ж газета з некралогам «Памяці Янкі Купалы» засталася на тумбачцы ў 414-м нумары.
Трызна была прызначаная на тры гадзіны, але ён вырашыў выйсці раней, прагуляцца па Маскве — калі яшчэ давядзецца?..
Дзень быў па-летняму ўтульны. Ён любіў такія мяккія летнія дні, калі сонца не пякло, а лашчыла, і паветра, прахалодна-празрыстае, пераламлялася, як крынічная вада ў крышталёвай шклянцы, і ўсё наўкол іскрылася, і ясным было ўсё да донца.
Колькі ў яго такіх дзён было?.. Палова? Траціна?.. Дзе там!.. На той зямлі, на якой пражыў ён свае шэсцьдзясят гадоў, не надта сонечна. Так што ясных дзён выпала ў жыцці няшмат. А па смерці такі першы выпаў. І добра, што серада.
Ён не задумваўся над тым, чаму добра, што серада — проста з усіх назваў дзён тыдня яму найбольш падабалася гэтая. Якая пасярэдзіне. І ён крочыў скрозь ясны дзень, скрозь сераду і радаваўся, не задумваючыся, з чаго, чаму?..
Пры жыцці гэтак радавацца рэдка яму ўдавалася, бо амаль заўсёды з радасці ўзнікала вострае адчуванне імгненнасці, матыльковай мімалётнасці жыцця, а праз тое страх, што яшчэ адзін матыльковы ўзмах — і ўсё скончыцца. Страх смерці. А тут вось яна, смерць, у табе, ты ў ёй — і няма чаго баяцца.
Ён нязвыкла сябе пачуваў. Пазачасава і пазасветна. Там, у тым свеце, дзе ён пакінуў жыццё, быў час мінулы, цяперашні, будучы. Былі гады, месяцы, тыдні, дні...
Няспраўджаныя спадзяванні.
Пра няспраўджаныя спадзяванні казаў у ранішнім сне Хрыстос. Казаў, што не страціў веры ў тое, што будзе Божы суд і царства Божае настане, але не тады, калі Ён прарочыў. Што спадзяванні Ягоныя не спраўдзіліся. «Як і твае, — ужо выходзячы са сну, у якім з’явіўся, сказаў Ісус. — Не ўсё спраўджваецца не толькі ў людзей, але і ў Бога».
Чаму Ён прысніўся не ў жыцці, а ў смерці?.. Ці гэта не смерць?
Пра тыя гады, месяцы, дні, якія былі да апошніх сноў, Купала помніў. Але цяпер іх, асобных гадоў, месяцаў, дзён не было — усе часы былі ў адным часе. І нельга сказаць, што ў цяперашнім. Час гэты ўвогуле немагчыма было вызначыць, яго як бы не існавала. Нагэтулькі не існавала, нібы ён не пачынаўся і не сканчаўся, не мог пачацца і скончыцца — і Купала падумаў, што гэта вечнасць.
Бог прысніўся ў вечнасці?..
Вечнасць прыснілася ў Ім?..
Як раней, так і цяпер ён уявіць не мог, што такое вечнасць, але падумаў пра яе, бо, мусіць, толькі ў вечнасці можна сябе гэтак пачуваць. Ясна і бясстрашна.
Усе апошнія гады ён пражыў у страху, які ціснуў то мацней, то слабей, але не адпускаў. Гэта высмоктвала, выбірала ўсе сілы, і ўрэшце ён адчуў, што ўжо не столькі збаяўся, колькі стаміўся баяцца. Вось тады і стала яму ўсё адно, што з ім будзе далей.
А што далей будзе?..
Хрыстос казаў, што таксама не ведаў, што з Ім будзе далей. Бо да таго, як стаць Богам, быў паэтам.
Калі становішся Богам, паэтам быць ужо не можаш?..
Ягоныя вершы сталі казаннямі ды прароцтвамі? І Святое пісанне — гэта вершы Ягоныя, перапісаныя прарокамі?..
"Я напісаў верш пра Божы агонь, які не гасне ў вадзе. Прачытаў яго падарожніку, і ён сказаў, што я паэт, і што шлях мой на Іярдан да прарока",— успомнілася прамоўленае Хрыстом, які казаў яшчэ пра дом, пра маці, пра тых, каго любіў і ад каго сышоў, не развітаўшыся, бо быў пакліканы.
Калі ты пакліканы, ты мусіш усіх пакінуць?..
Можа, павярнуць да Ільінкі — і на Кацельніцкую? Развітацца па-людску. У той вечар, калі яго не стала, гэтак не выйшла, як ён хацеў.
Выйшла як выйшла...
Ён павярнуў да Ільінкі, ступіў крок-другі — і ўявіў, як тая жанчына, ад якой ён сышоў, не развітаўшыся, спалохаецца. Збіраецца, пэўна, на пахаванне, а тут ён, нябожчык.
Не, так нельга. Хай прыйдзе, як усе, паплача з усімі... І ён павярнуў да Кавальскага моста.
Трохі падціскалі, мулялі зверху, націраючы костачкі на ступаках, новыя чаравікі, у якіх тры дні таму йсці было балюча, а цяпер — нічога. Можна шпацыраваць.
Ён любіў шпацыраваць. Ідучы, намацваў рух радка. Рытм, хаду верша...
Недзе ў ім блукала паэма пра сны.
Першы сон па смерці, у якім Хрыстос сказаў, што быў пакліканы на Іярдан да прарока Яна Купалы, здзіўляў, але так не трывожыў, як апошні сон пры жыцці.
Тры дні таму, у ноч на 28-е, апошнюю ноч у тым, які можна было палічыць, часе, ён бачыў сон, пра які, памёршы, забыўся, а сёння, убачыўшы ў ранішнім сне Хрыста, успомніў.
У тым начным сне ў 414-ы нумар, у якім ён жыў у гатэлі «Масква», увайшоў з выгляду блазнаваты, у лётным шлеме з чырвонай зоркай, чалавек. Ён быў падобны да гандляра з ГУМа, якому надпісаў летась Купала кнігу «Ад сэрца». Сеў на ложак, у ногі сеў: «Што ты робіш?» Купала спаў, таму адказаў: «Сплю». Той спытаў: «А чаму ты спіш?» — і Купала ў сне прамовіў так, як не адказаў бы на яве: «Бо мне ўжо не цікава не спаць». Тады чалавек той у лётным шлеме з чырвонай зоркай, які да ўсяго яшчэ й разнавокі быў, колер вачэй ягоных Купала не запомніў, але яны былі рознага колеру, перасеў бліжэй да ўзгалоўя, нахіліўся да вуха: «Заўтра ты не прачнешся, але і спаць не будзеш». З тым падняўся і пайшоў. Нават не пайшоў, а неяк так, як бывае ў снах, знік.
Як гэта: і не прачнешся, і не будзеш спаць?..
Той апошні ў жыцці сон быў з суботы на нядзелю. А з суботы на ня¬дзелю, як было напісана ў старадаўнім сонніку, які ляжаў некалі на століку каля ложка маці, сніцца тое, чаго хочацца.
Вечарам у нядзелю яго не стала.
Можа, усё ж павярнуць на Кацельніцкую?.. Раптам жанчына тая, з якой не развітаўся, не пойдзе на пахаванне? Зазлуе, што яго не стала. Ці пабаіцца.
Ён ужо вырашыў павярнуць, яму хацелася сказаць ёй, каб не вінавацілася, бо ўсё адно было б так, як сталася, але на падыходзе да вуліцы Кавальскі мост два чалавекі ў чорных капелюшах упіхнулі яго ў чорную машыну і завезлі на Лубянку. У Камітэт дзяржбяспекі. Ехаць было зусім недалёка — і ён падумаў, калі прывезлі: «Нашто машыну ганялі? Не таму ж, што мне чаравікі муляюць. Вайна, а яны бензін паляць...»
2
Віктар Маргер прысніў, што яго спалілі.
Прачнуўшыся сярод ночы ад прыснёнага кашмару, падумаў, што дарма ён гэтак рупіўся, каб пасяліцца менавіта ў тым нумары гатэля «Масква», у якім пражыў апошнія дні свайго жыцця Янка Купала. «Тут пахне згубай», — сказала Ганна, як толькі ўвайшла сюды, і калі ён перапытаў: «Смерцю?..» — яна паўтарыла: «Згубай. Гэта розныя пахі».
Сярод усіх кашмарных сноў, якія тут яму ўбачыліся, сённяшні быў найкашмарны. Каб пазбавіцца яго, ён уключыў таршэр і, пасунуўшыся на край ложка, паглядзеў на Ганну, у якой была звычка спаць на падлозе. «Я твая сука», — казала яна, калі ён пытаў, чаму? — «Але ж і сукі спяць з гаспадарамі на ложках...» — «Гэта хатнія. А я сука дзікая».
Ганна спала, як звычайна, на баку, падабраўшы пад жывот калені, і дыхала ціха, роўна, спакойна. «Сны, — яна казала, — мне не сняцца. Ніякія. А калі сняцца, я іх не помню. Затое я помню ўсё, што не сны».
Так. Усё, што не сны, яна не забывала. І яшчэ яна казала, што звычка спаць на падлозе ў яе ад маці. «Не ведаю чаму, але маці не спала ў адным ложку з бацькам. Клалася каля ложка на падлозе».
Віктар падняўся, падышоў да вакна, каля якога стаяў на трыножніку тэлескоп, у які глядзеў ён у гэтым нумары ўжо больш за месяц. І цяпер зірнуў — цямнеча.
Марозна сканчаўся люты — цёмна пачынаўся апошні лютаўскі дзень. За вакном было так змрочна, так густа чорна, што гэтую густую цемрадзь не прабівалі нават агні сталіцы, якія, здавалася, замерзлі на яе галоўнай вуліцы і галоўнай плошчы.
Цьмяным золатам пабліскваў перад акном тэлескоп. Віктар займеў яго праз 300-ю секцыю — закрыты размеркавальнік на Кутузаўскім праспекце, куды выдалі яму запрашэнне ў Сенацкім палацы Крамля, дзе мясцілася Упраўленне справамі Савета міністраў СССР, якім кіраваў флегматычны чалавек з зоркай Героя сацыялістычнай працы, з прозвішчам Смірцюкоў і мянушкай Смерць. «Ого!..» — сказала Ганна, убачыўшы подпіс на запрашэнні, і проста зацягнула Віктара ў тую 300-ю секцыю, «дзе ёсць такое, пра што ты нават не ведаеш, што яно ў свеце ёсць!» — і дзе да іх прычапіліся: «Што б вы хацелі купіць?»
Ён нічога не збіраўся купляць, таму сказаў, што тэлескоп. З залацістай трубой. Такі, пра які марыў у дзяцінстве. Проста так сказаў, каб адчапіцца і каб адчапіліся, а яму паказалі каталог з фотаапаратамі, біноклямі, тэле¬скопамі: «Выбірайце».
Такога тэлескопа, які ён хацеў бы мець, у каталогу не знайшлося, але дырэктарка секцыі ўспомніла: «Па-мойму, у нашай краме антыкварыяту я нешта такое бачыла. Гэта не тут, у ГУМе... — Патэлефанавала і трубкай бразнула. — Ёсць! І ведаеце, што... Кажуць, што ён быў сярод асабістых рэчаў Сталіна. Нават карціна напісаная, на якой Сталін у той тэлескоп глядзіць. Можаце і карціну купіць, яна таксама там. Звычайна такія рэчы, — зірнула яна на Ганну, — мы толькі сваім прадаем, але калі запрашэнне з подпісам Смерці...»
— Дык мы і ёсць свае! — дагаварыла за яе Ганна і павезла Віктара ў ГУМ, дзе ў антыкварнай краме 300-й секцыі ім не прадалі, а падаравалі тэлескоп разам з карцінай.
Дырэктар крамы, які зрабіў ім гэтыя падарункі, быў, пэўна, гіпнатызёрам. Інакш немагчыма патлумачыць тую фантасмагарычную дзею, якую ён для іх наладзіў. Яе проста не магло быць у звыклым свеце, але яна была. Больш за тое: яны ў ёй удзельнічалі, пра што сведчылі шмат якія рэальныя рэчы — найперш карціна і тэлескоп.
Тэлескоп напраўду быў марай ягонага дзяцінства. Мястэчка, дзе ён нарадзіўся, стаяла на ўзвышшы, там трохі бліжэй было, чым у іншых месцах Беларусі, да неба, і там яно было яснейшае, чым у іншых месцах. А ўночы такое зорнае, як болей нідзе.
Летам ён спаў на сене ў пуні, саламяная страха якой была ўся ў дзірках. Гледзячы ў іх, ён падарожнічаў ад дзіркі да дзіркі, ад галактыкі да галактыкі, уяўляючы, якія дзіўныя на планетах у тых галактыках лясы і сады, звяры і птушкі, рыбы і людзі, і калі засынаў пад раніцу, дык лятаў у тыя галактыкі на тыя планеты і бачыў тых дзіўных рыб і птушак, звяроў і людзей, сярод якіх амаль заўсёды з’яўлялася паненка ў белай сукні з чырвоным поясам, якая кожны раз пытала, як яго зваць, а ён быў у такім захапленні ад палёту, ад дзівосаў, якія бачыў, што забываў, не памятаў свайго імя — і ніяк яны не маглі пазнаёміцца. Таму ён проста кінуўся, рынуўся знаёміцца з Ганнай, калі ўбачыў яе ў белай сукенцы з чырвоным поясам...
Ганна была падобная да той паненкі. Да іншапланецянкі. Пасля аказалася, што яна насамрэч жыла на іншай планеце, жыхары якой карысталіся паслугамі не толькі 300-й секцыі, у антыкварнай краме якой можна займець у падарунак музейны тэлескоп. І Віктар здагадваўся, што падарунак яму зрабілі зусім не таму, што ён меў запрашэнне ў тую секцыю, «дзе ёсць такое, пра што ён нават не ведаў, што яно ў свеце ёсць», а таму, што прывезла яго туды іншапланецянка. Свая.
Ён зацягнуў іншапланецянку ў двор літаратурнага інстытута, у якім тады вучыўся, у падвал дома ў двары, дзе начаваў, падрабляючы качагарам, і дзе яны пілі з бутэлькі, на якой была наклееная самаробная этыкетка «Calvados», таннае, якое піць было немагчыма, яблычнае віно, а пасля ён да раніцы чытаў ёй, бо яна раптам папрасіла, беларускія вершы, і калі прачытаў Купалаў, яна сказала: «Мая маці была з ім блізкая. Настолькі блізкая, што... магчыма...» — «Што?.. Што магчыма?..» — паспрабаваў ён яе, сонную, расштурхаць, а яна з тапчана, на якім спаў ён у качагарцы, слізнула на чорную, усю ў вугальным пыле, падлогу. Ён падумаў, што ёй проста цесна з ім на тапчане, падняўся: «Кладзіся, я на падлозе лягу», — але яна ўжо заснула. На баку, імгненна, падабраўшы ногі да жывата.
З гэтага ўсё й пачалося. І паднялося з падвала качагаркі да нумара ў гатэлі «Масква». А там, тады, прачнуўшыся апоўдні на падлозе ў качагарцы, Ганна дагаварыла тое, з чым апоўначы заснула: «Я, магчыма, ягоная дачка...»
— Ну-ну, — дапіў ён недапіты ўчора, бо яго немагчыма было дапіць, самаробны, куплены на Рагожскім рынку «Calvados», які з’явіўся і на Рагожскім, і на іншых рынках з кніг Хэмінгуэя, фотапартрэты якога віселі нават на кухнях гандляроў. — А чаму «магчыма»?
— Бо ў той час маці блізкая была...
Яна запнулася, ён спытаў:
— Не з ім адным?
Ганна ўскочыла.
— Дзе тут памыцца? Вада ў тваіх апартаментах ёсць?
— За печчу кран.
Яна пайшла за печ і адтуль, плёхаючы вадой, што цякла з крана ў пра¬іржавелую балейку, сказала: «Са Сталіным, з Берыем...»
Ён нават не падумаў, што яна кажа пра тых, з кім блізкая была яе маці.
— Што са Сталіным з Берыем?
— Тое, пра што ты спытаў...
Ганна выйшла мокрая, кроплі вады між палоскамі не дарэшты змытага вугальнага пылу дыяментамі бліснулі ў сонечных, што раптам коса ўпалі з вакенца пад столлю, промнях — такая дыяментавая зебра.
Яна была трохі старэйшая за яго, але выглядала, як толькі што створаная Ліліт.
— Ты думаеш, што я прыпыленая?
Што ж, калі нават... У літінстытуце ён да такіх ужо звык, нармальныя на аддзяленні паэзіі амаль не сустракаліся. Адна імпульсіўная паэтка, якая, убачыўшы яго з вакна на чацвёртым паверсе літінстытуцкага інтэрната, раптам закрычала: «Хочаш, каб у імя нашага высокага кахання я ўніз скочыла?» — і калі ён абыякава, бо ніякага кахання, ні высокага, ні нізкага не было, кіўнуў: «Скачы, калі хочаш...» — рынулася сторч галавой і жывая засталася, бо ненармальных Бог шкадуе.
Потым яна пра сустрэчу з Ахматавай распавядала. Як прыехала ў санаторый, дзе Ахматава памірала, прачытала ёй вершы. Тая заплакала, абняла яе: «Ты — мая дачка, бласлаўляю цябе на высокае служэнне рускай паэзіі. А мне час». І ў яе на руках памерла. «Я таму і не забілася, калі з чацвёртага паверха скочыла, бо ў мяне служэнне...»
Ні зебры, ні лані, ні лісы вершы не пішуць і з глузду не едуць. Ён абняў Ганну, зебру: «Я думаю, Ганя, што табе нельга піць самаробны кальвадос».
Яна пацепнула плячыма так, як пацепвае чалавек, якому ўсё адно, вераць яму ці не, вызвалілася з ягоных абдымкаў, дастала з сумачкі, кінутай учора пад тапчан, залаты медальён, на якім, нібы кропля крыві, чырванеў маленькі рубін: «Вось... Паглядзі...» Падняла вечка — і з медальёна, з партрэта на белай эмалі вочы ў вочы Віктару зірнуў Купала.
— Яна памерла з гэтым медальёнам на грудзях. Казала, што нядоўга, але і Купала яго насіў. З партрэтам Сталіна. Толькі я не зразумела, чаму? Ён жа не быў сталінцам. Проста вершы пісаў...
Так. Проста вершы пісаў.
Віктару было ўсё адно, кім яшчэ быў Купала, апроч таго, што быў паэтам. І датуль гэта яму ўсё адно было, пакуль адзін былы зэк у запалярным горадзе Нарыльску не сказаў, калі яны пра смерць Купалы загаварылі: «Ён двойчы памёр. Спачатку паэзію пакінуўшы, а пасля — кінуўшы маці. У першыя дні вайны ў Мінску, калі горад ужо гарэў. Жонку ўзяў, транты ўзяў, а маці кінуў! Ты б кінуў сваю?..»
Гэты былы зэк, Грахавец, таксама паэт, меў за спінай 20 лагерных гадоў, у чым вінаваціў усіх — ад Сталіна да Купалы, «якому ў гэты час медалі чаплялі і прэміі выдавалі! За што?!. — гэтак выдыхаў Грахавец, нібы спірту хлебануў. — Дваццаць апошніх гадоў — спрэс сталінскія агіткі! Нібы не ім, іншым чалавекам напісаныя. Але ж гэта ён, не я пісаў!..»
Зразумела было, што ў Грахаўцы крычыць крыўда, але ж і праўда таксама: маці сваю Купала, пакідаючы Мінск, з сабой не ўзяў. Магчыма, яна не хацела ехаць. Куды і па што? Са свайго жыцця, якое ўжо сканчалася...
Але магчыма, што і не...
Так ці інакш, але адносіны Віктара да Купалы ўскладніліся. Да праблемы кінутай маці дадалася, — хоць ён гэтага не хацеў, гэта замінала яму чыста чытаць Купалу, чыста любіць яго, — праблема пакінутай паэзіі. Праблема агітак, «дрындушак», як зняважліва пра тое, што напісаў у апошнія гады, а значыць, зневажаючы самога сябе, казаў Купала. Разумеў, што ён піша, і пісаў. Самазневажаючыся. Чаму?.. Страх, грошы, званні, прэміі — усё яно так, усё нібы відавочна. Але чаму?..
Гэтага Віктар не ведаў. Як не ведаў і таго, чаму так важна яму знайсці адказ на гэтае пытанне.
Пад той час ён ужо аб’ездзіў Савецкі Саюз па ягоных найдальніх кутах і закутках, пабачыўшы на Сахаліне і Камчатцы, у Сібіры і на Поўначы такое, пра што ні ў якіх кнігах не прачытаеш, што ніяк не супадала з ягонымі ўяўленнямі пра краіну, у якой ён нарадзіўся і жыў. Праз тое паўзнікала процьма пытанняў, куды важнейшых за літаратурныя, бо гэта былі пытанні жыцця, якія патрабавалі зразумелых, ясных адказаў, але ў той краіне, у якой жыў, у тым свеце, у тым жыцці, якое звярэла наўкол, з грубай сілай варочаючы, як камянямі, чалавечымі лёсамі, ён адказаў не знаходзіў. Тады пачаў шукаць іх у самім сабе: паспрабаваў пісаць. Аказалася, што для яго гэта найлепшы спосаб пошуку. І аднойчы падумаўшы пра літаратуру як пра магчымы занятак жыцця, паехаў з Нарыльска ў Маскву, дзе паступіў у Літаратурны інстытут.
«Хрыстос чытае Купалу». Уладзімер Някляеў пра свой новы раман
Установа была прэстыжная, на аддзяленне паэзіі набіралі ўсяго дванац¬цаць чалавек, а ў Савецкім Саюзе кожны пастух і бухгалтар вершы пісалі, так што давялося вытрымаць вялізны конкурс, каб даволі хутка зразумець, што ў інстытуце тым можна было і не вучыцца. Але, калі б не вучыўся, не хадзіў бы ён па кантрамарках, якія выдаваліся студэнтам літінстытута, ва ўсе маскоўскія тэатры, у адным з якіх, тэатры на Таганцы, і пазнаёміўся з паненкай у белай сукенцы з чырвоным поясам, якая назвалася Ганнай і сказала, што яна дачка Купалы. А калі не Купалы, дык дачка ці Берыі, ці Сталіна...
Праз дзесяць гадоў пасля іх знаёмства ў тэатры, Віктар увайшоў у 414¬ты нумар гатэля «Масква», дзе сорак гадоў таму дажываў свае апошнія дні Купала, са сталінскім тэлескопам. Паставіў яго каля вакна, глядзеў то на Маскву, то ў неба, якое сцякала пад ноч на захад, тупаў у нумары з кута ў кут і ўсё спрабаваў уявіць сябе на месцы Купалы ў гарачым чэрвені 1942 года, калі яго выклікалі з Казані, дзе ён быў у эвакуацыі, пасялілі ў гэтым гатэлі і нібы забыліся, дзеля чаго выклікалі. 60-годдзе ягонае адзначыць? Дык чаму пра гэта ніхто ні слова? А вось пра тое, што немцы ў нейкай газеце ў Мінску надрукавалі побач з патрэтам Гітлера ягоныя вершы і назвалі ягоным іменем вуліцу, на якой ён жыў, сказалі...
Гэтую вуліцу ягоным іменем збіраліся назваць яшчэ да вайны. Бальшавікі, не немцы. Але чамусьці перадумалі. І вось цяпер...
Можа, яго прывезлі, каб пакаяўся?..
У Казані ўжо змушалі пакаяцца. Нават напісалі тэкст пакаяння. «Немцы, гэтыя крывавыя дзяблы яшчэ прабуюць прыкідвацца нявіннымі авечкамі і спекуляваць сумленнымі і чыстымі імёнамі! Кажуць нават, што яны вуліцу, па якой я жыў у Мінску, назвалі маім імем...»
Ён не стаў гэты тэкст зачытваць. Тады яму сказалі, што трэба ехаць у Маскву. Для чаго?.. Каб ён тупаў з кута ў кут у гэтым нумары і думаў: калі свае не захацелі вуліцу ягоным іменем назваць, а ворагі назвалі, дык хто ён цяпер для сваіх? У час, калі вайна, калі Мінск пад немцамі, а немцы пад Масквой? І невядома, колькі вайна працягнецца, калі і чым скончыцца?..
Навошта яго выклікалі ў Маскву з Казані?!.
Ніхто ж нічога не кажа! Ніхто нічога!.. Робяць выгляд, нібыта ўсё так і павінна быць. Нібы так і трэба: выклікаць з Казані, пасяліць у гатэлі і забыцца, дзеля чаго выклікалі...
І так з дня ў дзень. З ночы ў ноч. Нехта стукне ў дзверы — ён сцінаецца, баіцца спытаць: хто?.. Бо як да вайны, гэтак і ў вайну ў Маскве арышты, арышты, арышты... Шпіёны, здраднікі, ворагі народа...
У дзверы нумара пастукалі, Ганна ўскінула галаву: «Хто?..» Віктар падышоў да дзвярэй: «Хто там?..» — «Пакаёўка. Вы прасілі кашулю на сёння папрасаваць». — «Прасіў. Але ж не ўночы». — «Дык у вас святло. Падумала: можа, збіраецеся...»
Ён адчыніў дзверы — за імі, адсунуўшы ўбок пакаёўку, паўсталі двое міліцыянтаў. Адзін прайшоў у нумар: «У вашым нумары ў начны час старон¬нія. — І ступіў да Ганны, якая як ляжала, гэтак і засталася голай ляжаць на падлозе. — Дакументы!»
Міліцыянт стаў пры таршэры каля тумбачкі, на якой ляжала чырвонае, з фотакарткай і пячаткай пасведчанне дэлегата ХХVI з’езда КПСС. Зірнуўшы на фотакартку, на Віктара, міліцыянт казырнуў: «Выбачайце!» — і спінай выйшаў з нумару, акуратна зачыніўшы дзверы, з-за якіх пачулася: «Ты што!.. Падставіць нас?..»
— Гэта простым савецкім грамадзянам простую савецкую прастытутку нельга мець, — ускінулася на ложак Ганна. — А дэлегату ХХVI з’езда КПСС можна мець прастытутку з тэлескопам! — І ўхапіла яго за руку, пацягнула да сябе. — Уф!.. Ну ты й пахнеш... Як цырульнік...
Яна была нястомная ў любові... Неспатольная... А пасля балбатала абы што. Напрыклад, што яе маці ў ложку Леніна кахалася. Не з Леніным, гэтага яна не казала, але ў ягоным ложку. З Купалам. «Магчыма, што ў тым ложку я і была зачатая».
Ленінка.
У іх тут, у Маскве, не толькі ў кожнай акторкі, а ў кожнай гандляркі і цыруль¬ніцы была свая тэатральна-літаратурная гісторыя. Абавязкова амурная.
Учора Ганна завяла яго ў цырульню на плошчы Маякоўскага. Цырульня называлася «Агні Масквы», і там школьная сяброўка Ганны шчабятала, нажніцамі чыкаючы: «У гэтай цырульні яшчэ бабуля мая стрыгла, яна каханкай Маякоўскага была, ён у яе пастрыгся, потым пайшоў і застрэліўся... вы бачылі фота, на якім ён у труне... о, як пастрыжаны!.. ніхто б яго так не пастрыг, як мая бабуля... а маці стрыгла Талстога... не таго, які "Вайна і мір", а які... забылася, як кніга называецца... кіно яшчэ па ёй глядзела... але таксама, як называецца, забылася... ну, вось і ўсё... глянь, Ганна, які ў цябе прыгажун... хоць у кіно здымай... спадзяюся, не застрэліцца... зараз мы яго яшчэ й асвяжым... "Одеколон "Огни Москвы", чтобы Москвою пахли вы!.." — гэта Маякоўскі напісаў, пасля яму помнік каля нашай цырульні паставілі...» — і калі Ганна спытала: «За рэкламу адэкалона?» — сяброўка не пачула ў тым ніякага жарту. «Магчыма. А што?..» — «Нічога. Ты выпадкова не помніш, што ён яшчэ напісаў?..» — і яе знаёмая цырульніца Соня сур’ёзна адказала: «Як што?.. Паэму пра Леніна... І нешта там пра савецкі пашпарт...»«
Пра Леніна паэму. І пра савецкі пашпарт нешта.
З цырульні Ганна павезла яго на пахаванне даўняга сябра яе бацькі. «Паехалі. На пахаванні будуць людзі, якія не бываюць нідзе».
Ён зразумеў, пра што яна сказала, але перапытаў: «Нідзе, апроч пахаванняў?..»
«Ён яшчэ і мой хросны, — як бы не расчула яна не надта ўдалы жарт. — Ніхто пра гэта не ведае, маці ўпотай мяне хрысціла. У Малым саборы Данского манастыра. Назвала Ганнай, бо ў нашым родзе ўсе жанчыны Ганны».
Паехалі ў Данскі манастыр. Віктара здзівіла, што там, у Першым маскоўкім крэматорыі, яшчэ гараць печы. Ён чуў, што працуе новы, Мікола-Архангельскі крэматорый, а крэматорый у Данскім манастыры зачынены. «Для ўсіх, — сказала Ганна. — Але не для тых людзей, якія там будуць. Яны могуць, калі захочуць, хоць усе ў тым крэматорыі спаліцца. — І нібы пажартала ў адказ на ягоны няўдалы жарт. — А ты не хочаш?.. У той жа печы, у якой Купалу спалілі».
Вось праз гэта, мусібыць, і ўбачыўся сон. Праз тое, што яна так сказала...
Прыснілася, нібы ён прыйшоў у крэматорый і сам лёг у печ, у якой спалілі Купалу, і сам жа, неяк аддзяліўшыся ад сябе самога, глядзеў, як ён, паэт Віктар Маргер, а не паэт Янка Купала, згарае. Як спачатку лопнулі вочы, потым праз вачніцы, праз рот, праз вушы пачала выкіпаць кроў, галава адкінулася назад, шво чэрапа разышлося і зеленаватым полымем запаліліся мазгі, і тут нейкая жанчына, не Ганна, іншая нейкая, пачала прасіць, за ягонай спінай стоячы і чамусьці Янкам яго называючы: «Не глядзі, Янка не глядзі...» — і далонькай спрабавала засланіць яму вочы, а ён адводзіў яе руку, не мог адарвацца ад жахлівага, якое магнетычна прыцягвала, відовішча, адхіснуўшыся толькі тады, калі тулава ў печы прыпаднялося, скрыжаваныя рукі раскінуліся, абнялі яго полымем, у якім ён згараў... «Гэй бэн гіном», — пачуўся аднекуль чыйсьці голас, і з гэтымі словамі ў тым полымі ён прачнуўся...
Пякельна балела ў грудзях, у якіх толькі што згарэла, попелам рассыпалася ягонае сэрца.
— Гэй бэн гіном, — прытуліў ён да грудзей Ганну. — Ты чула такое? Што гэта?
— Чула... У Ерусаліме нешта.
— Скуль ты ведаеш, што ў Ерусаліме?
— Была там. Здаецца, гэта гатэль. Ці...
— Ці што?
— Не помню. Якая розніца, што?
Калі б не сон, не голас, дык ніякай.
— Нейкі ты ўскаламучаны з ранку, — на цырлах прайшла Ганна ў прыбіраль¬ню. — А табе сёння, як ніколі, спакойным трэба быць. Як па смерці.
Нібы яна ведае, як яно там — па смерці — бывае.
ІІІ
Усевалад Мяркулаў паліў папяросу за папяросай, у попельніцы ўжо месца не было, попел сыпаўся на стол, на падлогу, а ён паліў і паліў.
Іван Луцэвіч любіў чысціню. Неахайнасць Мяркулава яго раздражняла, але ён не мог сказаць пра тое камісару 2-га ранга, 1-му намесніку наркама дзяржаўнай бяспекі СССР. Калі б ведаў, што ўжо амаль год Мяркулаў — намеснік наркама толькі фармальна, дык, можа, сказаў бы. Але ён не ведаў.
Не мог ён ведаць і пра тое, што амаль год таму наркам Берыя каман¬дзіраваў свайго намесніка Мяркулава ў Куйбышаў. Фармальна — кіраваць эвакуяванай часткай наркамату дзяржбяспекі і кантраляваць працу эвакуяваных заводаў, а насамрэч — саслаў. І Мяркулаў са страхам здагадваўся, за што...
Увосень сорак першага Берыя сказаў яму, што Маскву, хутчэй за ўсё, давядзецца здаць немцам. Як некалі здалі французам. І прапанаваў застац¬ца ў сталіцы, каб стварыць падполле. Мяркулаў адмовіўся. Сказаў, што таварыш Сталін нікому Маскву не здасць, і адмовіўся. А з Куйбышава, узважыўшы тое, што можа быць з ім далей, напісаў таварышу Сталіну ліст. Распавёў пра размову з Берыем увосень 1941 года. І вось учора Берыя выклікаў яго ў Маскву. Доўга размаўляў з ім, распытваў, як яму там, у Куйбышаве, жывецца... «Куеш зброю перамогі? Ну й добра. А то запанікаваў... Помніш, як ты запанікаваў, калі немцы да Масквы падышлі?..»
Так і спытаў: «Помніш, як ты запанікаваў?» Не ён, Берыя, запанікаваў, а Мяркулаў.
Пасля анекдот расказаў. «Выдумляюць, ведаеш, пра мяне і Сталіна анекдоты. Нібы ў Сталіна любімая люлька прапала. І ён пытае: «Лаўрэнцій, хто маю любімую люльку ўкраў? Ніхто не прызнаецца... Разумееш, якая гульня?.. Дык я дзесяць чалавек знайшоў, якія прызналіся. А Сталін знайшоў люльку за канапай. Смешна?..»
Мяркулаў разумеў, якая пачалася гульня, і Берыя бачыў, што Мяркулаў гэта разумее, таму трэба было прыдумаць нейкую важную прычыну, па якой ён свайго намесніка выклікаў. І Берыя сказаў: «Ты ж працаваў перад вайной з беларусамі і палякамі? Таму й адказнае даручэнне табе, Усевалад: арыштаваць Луцкевіча». — «Якога Луцкевіча?» — «Івана Луцкевіча. Купалу, паэта іхняга». — «Дык гэта любы лейтэнант зрабіць можа. Чаму я?..»
Берыя ўсміхнуўся.
— Ну, Купала — паэт, ты — драматург. Каму ж яшчэ?.. — А ўбачыўшы, што намеснік ягоны ўспрыняў усмешку як насмешку, пстрыкнуў пальцамі. — Эх, помніш, як мы ў Грузіі!.. «Шенма сурвілма дамліа...» — заспяваў ён, павёўшы, нібы танцуючы, плячыма, і паклаў руку на цёмна-шэрую, якая адна ляжала пасярод стала, тэчку. — Тут сфера тонкая, Усевалад. Гэты Луцкевіч ужо тры дні ў нябожчыках. Вось дакументы, пачытай. Мы і раней вырашыць гэтую праблему спрабавалі, але неяк... Я б сказаў: неяк нерашуча. А цяпер немцы сімвал барацьбы беларусаў з бальшавікамі зрабіць з яго надумалі. З намі, — падміргнуў грузін Берыя грузіну Мяркулаву, — маскалямі. Ягоным іменем вуліцу ў Мінску назвалі. Нават маюць намер, калі верыць нашай агентуры, вывезці яго з Масквы. Дык чаго яшчэ чакаць? Няма чалавека — няма праблемы. І тры дні таму ў гатэлі, дзе Луцкевіч жыў, ён зляцеў з дзясятага паверху... А пасля ўсяго Сасо раптам сказаў, што патрэбны публічны працэс.
Берыя часцяком, каб падкрэсліць сваё блізкае сяброўства са Сталіным, называў яго даўняй, яшчэ дзіцячай мянушкай Сасо. Хоць быў маладзейшы за яго на дзесяць гадоў і пазнаёміўся з ім ужо тады, калі ніхто Сталіна так не называў. Ніхто, апроч маці, якая пяць гадоў як памерла.
— Над кім публічны працэс?
— Над гэтым Луцкевічам. Каб паказаць, як мясцовы нацыяналізм зліваецца з фашызмам. Ясна?
Ясна было, што Берыя яго падстаўляе.
— Лаўрэнцій, ён жа мёртвы.
— Хто мёртвы?.. Фашызм?
— Луцкевіч.
— Сасо сказаў, што не. Разумееш?.. А калі таварыш Сталін, — з націскам прамовіў Берыя словы таварыш Сталін, — так сказаў, значыць, так і ёсць. Ці ў кожным разе мусіць так быць. І пакуль ты ў Куйбышаве быў, мы ўсялякіх біёлагаў з дактарамі і гэтых... як іх... якія каля Вавілава круціліся... генетыкаў у адну шарашкіну кантору сабралі — і яны нам 1-ю лабараторыю прыдумалі. Ажыўляльнік такі... Твой сябар Кабулаў свайго памочніка кіраваць там паставіў. Здольны аказаўся ягоны памочнік. Такі, ведаеш, вядзьмак... — І зірнуўшы ў недаўменныя вочы намесніка, Берыя дадаў спачувальна. — Так, Сева, гэта ўсё нялёгка зразумець. Але Сталін сказаў, што жывы, значыць, жывы.
Зразумець такое сапраўды было нялёгка. Калі толькі Берыя не вырашыў паздзеквацца. Ці яшчэ адзін анекдот пра сябе і Сталіна прыдумаць. Але не, на такі анекдот ён не асмеліўся б... Хоць дазваляў сабе іншым разам такое, чаго ніхто іншы дазволіць сабе не мог. Неяк Сталін спытаў яго: «Ты, Лаўрэнцій, можа быць, меціш на маё месца?..» — і Берыя зрабіў жартаўлівы выгляд: «А чаму не? Хіба благі той салдат, які марыць стаць генералам?»
Мяркулаў бачыў, якой усмешкай усміхнуўся Сталін. І падумаў, што салдацкага жарту гэтага ён Берыю не забудзе.
— Значыць, таварыш Сталін сказаў, што паэт Купала жывы? — пагартаў Мяркулаў цёмна-шэрую тэчку з дакументамі. — А з гэтых дакументаў вынікае, што мёртвы. Не супадае адно з адным, — падсунуў ён тэчку да Берыі, касавата на яго паглядзеўшы, а той адсунуў паперы назад: «Вось бачыш... А кажаш: любы лейтэнант. Каб лейтэнант мог мёртвага арыштаваць, генералам стаў бы...»
«Праз гэта генерал можа лейтэнантам стаць, — зноў пасунуў тэчку Мяркулаў. — Калі жывы застанецца. Дзе я арыштую яго? На тым свеце?» — а Берыя ўстаў і пад руку павёў яго з кабінета: «Чаму на тым? Яшчэ на гэтым паспееш. На пахаванні. Ён жа не можа на сваім пахаванні не быць... — І ў дзвярах, сунуўшы Мяркулаву тэчку пад паху, Берыя на хвіліну задумаўся. — Хоць не, на пахаванні няёмка. Мы ўсё ж не рускія, грузіны мы з табой. Значыць, трэба раней, бо потым позна будзе, — паглядзеў Берыя на свайго намесніка з той пранізлівасцю, якой працінае вецер, калі пасля бабінага лета замаразкі надыходзяць. — Пахаваюць».
4
На пахаванні хроснага Ганны, даўняга сябра яе бацькі, сабралася ў рытуальнай зале крэматорыя ці не палова партыйна-савецкага кіраўніцтва. Не было Генеральнага сакратара ЦК КПСС таварыша Леаніда Ільіча Брэжнева, якому не дазволілі на пахаванне пайсці дактары, але астатняга начальства, у тым ліку членаў і кандыдатаў у члены Палітбюро хапала. Адзін з іх, баць¬ка Ганны, падышоў: «Ты як? Гатовы?..» — і калі Віктар кіўнуў: «Так, Васіль Дзям’янавіч, гатовы...» — той ціскануў ягонае плячо: «Глядзі, каб усё... — І палец падняў. — Каб усё!»
Яму было ўжо за семдзесят, але рука Васіля Дзям’янавіча Грачына была зусім не слабая. Моцная ў яго была рука.
Упершыню Віктар адчуў яе моц, калі сказаў, што збіраецца пакінуць і літінстытут, і Маскву...
— І Ганну? — перапыніў яго Васіль Дзям’янавіч. — Ты думаеш, я дазволю, каб ты вось так? Каб пакруціў і кінуў?!
— Не змусіце ж вы мяне!
— Змушу!
Віктар ужо ведаў, як і хто змусіў бацьку Ганны ажаніцца з яе маці, таму сказаў: «Але ж вы не Берыя. Тым больш не Сталін. І часы не тыя».
Грачын гэтак сціснуў яму плячо, што яно хрумснула.
— Не Берыя, але часы тыя самыя. Нават лепшыя. Мае.
Яны сядзелі на лецішчы, куды Васіль Дзям’янавіч прывёз Віктара і дзе ўжо быў накрыты стол: «Давай па-сапраўднаму, як мужыкі, пагаворым. Мне па-сапраўднаму і пагаварыць няма з кім. — І ён ледзь не адным глытком кульнуў шклянку каньяку. — А табе ёсць?..»
У сапраўднай мужчынскай размове высветлілася, што Ганна нічога не прыдумляла. Ну, амаль... «Яна, можа быць, усё ж мая дачка, — казаў, закусваючы, Грачын. — І я без прымусу гатовы быў з яе маці ажаніцца. Ды тая ў рожкі... Яна ж не толькі ў Малым тэатры, але і ў іншым грала. У большым за Вялікі, можна сказаць, мела ролю. І не мела ніякага жадання сысці з той сцэны, выйсці з той ролі на кухню. Так што прымусілі хутчэй яе, чым мяне. І ў ёй гэта сядзела. Свідравала. Яна ў адным ложку са мной спаць не хацела. Клалася каля ложка. «Табе навязалі мяне, як суку. Вось я і буду, як сука...» Між іншым, так і памерла, — поўна наліў другую шклянку і адставіў пустую бутэльку Грачын. — Сталін... Берыя... — Раптам усхліпнуў. — За яе!.. — І спытаў, выпіўшы. Жорстка, нібы і не ўсхліпваў. — Ты чаму ў ЦК камсамола не пайшоў? Я ж дамовіўся, што цябе туды бяруць. І Ганна за цябе Аляксандра Анісімавіча прасіла. Ты хоць разумееш, які гэта трамплін? На якую ты з такога трампліна скочыш сцэну, у якую ролю?..
Віктар разумеў. Таму і вырашыў з’ехаць з Масквы ў Мінск. Але пасля размовы з Грачыным ён усё ж схадзіў у ЦК камсамола, дзе яму прапанавалі месца намесніка загадчыка аддзела. І калі ён сказаў, што падумае, папстрыкалі пальцамі: «Думайце, толькі хутчэй. Бо на гэтае месца...»
Віктар не думаў доўга. У той жа дзень забраў у камсамольскім выдавецтве, дзе галоўны рэдактар назваў яго прыдуркам, падрыхтаваны да друку рукапіс сваёй кнігі, зайшоў у інстытут і напісаў заяву рэктару: «Прашу адлічыць мяне, прыдурка...»
— Ты можаш патлумачыць прычыну? — пытаў рэктар. — У цябе ўсё складваецца, як мала ў каго. Ды ні ў каго болей так не складваецца! Я дзесяць гадоў упіраўся, каб займець тое, што ты займеў за год. Можаш ты патлумачыць?..
— Не.
— Чаму?
— Бо не магу. Цяпер не магу.
— А калі зможаш?
— Калі сам зразумею.
— А зараз не разумееш?
— Не. Проста адчуваю.
— Што?
— Што Енісей не для мяне.
— Пры чым тут Енісей?
— Тры гады таму я з Краснаярска да Ігаркі па Енісеі плыў. Лета, прыгожа. Велічная рака. Тайга, скалы па берагах. Груваздзяцца адна на адну. І дзіўна так: як бы й наглядзецца не магу — і не па сабе мне. Цісне. Гэткая веліч, моц прыроды, што наш цеплаходзік з баржай... Ну, цацкі, у якія гуляе Енісей. І я таксама цацка. Пагаварыў пра гэта з капітанам, той сказаў: «Енісей не вінаваты, што ён не для цябе».
Рэктар не падпісаў заяву. Парваў, буркнуўшы: «Енісей не для яго... У Маскве рака Масква...»
Але гэта нічога не мяняла. Віктар купіў квіток на цягнік у Мінск.
На вакзале яго праводзіў Алег Шкляр, якому ён таксама распавёў пра Енісей. Шкляр быў старэйшы за яго, з’ехаў з Мінска ў Маскву раней. Пісаў па-руску і здолеў воўкам угрызціся ў маскоўскае мяса. Дапамог талент, але і сіла, каб угрызціся, патрэбная была немалая — і Шкляр яе меў. Таму і стаў магілёўскі паваенны падшыванец адным з лепшых рускіх паэтаў. Цяпер ён бегаў па пероне, размахваў шведскім спінінгам, купленым за рубель у нейкага мужыка, якому не хапала таго рубля на гарэлку, і крычаў: «Ты ідыёт! Паэтаў ствараюць імперыі! Іх сталіцы, а не правінцыі! Усе пруцца адтуль сюды! А ты назад?!. — І маленькі, пругкі, як тэнісны мячык, Алег падскокваў да пасажыраў. — Ну скажыце вы яму, што ён ідыёт!..»
Нейкая жанчына пазнала Шкляра: «Для вас — што заўгодна!» — і падышла да Віктара: «Вы — ідыёт!»
«Я не хачу ўгрызацца ў маскоўскае мяса. Яно з крывёй», — казаў Віктар на развітанне Шкляру. Гэта была фраза, і Шкляр разумеў, што гэта проста прыдуманая фраза, але ўхапіўся за яе: «Паэт і павінен рваць жывое мяса і піць жывую кроў! А не жэрці дзярмо і піць сцулі, размазваючы прывінцыйныя соплі! Як Купала размазваў! Жыў у Піцеры, у Маскве! Мог стаць...» — «Кім?.. З Купалы мог Купаловым стаць? Што б ён рабіў, стаўшы Купаловым?..» — «А ты што робіш?.. Што ты робіш, калі, кідаючы Маскву, яшчэ і рукапіс кнігі з выдавецтва забіраеш, надумаўшы, што твая першая кніга не можа быць рускай! Ды хоць якой яна можа быць, калі цябе выдаюць адразу, а ўсе астатнія па дзесяць гадоў у чарзе стаяць! І не чакай, што ў Мінску цябе па-беларуску адразу выдадуць! Думаеш, там табе ўзрадуюцца?.. Адпіхваць пачнуць! Прыпёрся з Масквы — у Маскву і вяртайся! Там і выдавайся, маскаль!.. Я праз гэта праходзіў і кажу табе: не едзь! Плюхнешся ў тое балота — не выберашся!.. — І ўжо калі Віктар скочыў у тамбур, Шкляр бег за вагонам, махаў спінінгам: «Ты не ад Масквы адмаўляешся! Ты адмаўляешся ад велічы Енісея! Ад лёсу! Ад сапраўднага жыцця! Ну ў каго ты ў Мінску сапраўдны спінінг за рубель купіш? Ні ў каго! І за сто рублёў, і за тысячу! Там і няма нікога, у каго сапраўдны шведскі спінінг ёсць! Там толькі вуды самаробныя з паплаўкамі з коркаў!..»
Шкляр ведаў, што крычаў. Ні з кнігай, у выдавецкай рэцэнзіі на якую яго звінавацілі ў веры ў Бога, ні з працай у Мінску нічога не выходзіла. Год, другі, трэці... І аднойчы Віктар купіў квіток на маскоўскі цягнік. Але па дарозе на вакзал яму сустрэўся яшчэ адзін старэйшы сябар, Рыгор Барада. Ён не стаў угаворваць яго не ехаць. «Пайшлі, — сказаў, — хоць развітаемся па-людску». Яны селі ў рэстаране, каб развітацца — і прапілі Маскву.
«Я не пытаю, чаму ты зноў туды сабраўся. Разумею. Але чаму ты з’ехаў адтуль?» — пытаў Барада. — «Бо я беларускі паэт. Беларускі, а не рускі». — «Кінь. Не падымай пыл. Беларускім паэтам можна і ў Маскве быць. А ў Мінску — рускім. Вунь як Шкляр». — «Што, як Шкляр?» — «Ён у Мінску быў рускім паэтам. І ў Магілёве». — «Дык ён і ў Маскве рускі». — «Ну, правільна». — «Што правільна?..»
Пасля другой пляшкі гарэлкі ўсё было правільна. І тое, што ў Мінску, і што ў Маскве. І ў той жа час няправільна. Бо немагчыма жыць у прымаках — няхай нават асобна і няхай нават ты не прымак. Калі табе нават кажуць, што ты — як сын. А ты не хочаш быць не толькі прымаком, але і сынам. Сынам нават больш не хочаш быць, бо тады ў цябе бацька... Грачын. Увогуле ён нічога мужык, але надта доўга ў вялікіх начальніках — і прывык, каб раз сказаў і два не паўтараў. І праціскае ў начальнікі зяця. Ну, які, як сын, а не зяць, бо з дачкой таго мужыка не ажаніўся. І ён не настойвае... Добра, што не настойвае. Хоць гэта добра. А таго, што не ўсе ў начальнікі могуць хацець, проста не разумее. «Ты не хочаш у ЦК? Як гэта?..» І суне ў той ЦК, як у... Яшчэ добра, што дачка разумее. «Едзь ты, — кажа, — адсюль. Енісей не для цябе». Ну, ягоная дачка... Ці не ягоная, хто яго ведае. Можа, Сталіна дачка, ці Берыі... Ці Купалы...
«Чыя?.. — нічога не разумеючы з п’янай споведзі Віктара, пытаў Барада. — І пры чым тут Енісей?..»
Барада працаваў рэдактарам у выдавецтве. Праз дзень ён патэлефанаваў: «Я папрасіў Пімена паглядзець рукапіс тваёй кнігі. Ён прачытаў і напісаў рэцэнзію. Яна кароткая: "Калі якія-небудзь кнігі і выдаваць, дык гэтакія". Так што як хочаш: ці ў Маскву едзь з рускай кнігай, ці прыходзь у выдавецтва падпісваць дамову на беларускую».
Пімен быў народным паэтам, што ў тыя часы мела вагу. Пераважыць яго было цяжка. Кніга выйшла, і Віктар застаўся ў Мінску.
Не раз пасля, калі пра яго пісалі, што ён хоць і беларус, але рускі, што ён «выпадае з кантэксту беларускай паэзіі», калі даставала правінцыйная валтузня, Віктар згадваў Бараду, Пімена... Вось для чаго яны тады выйшлі на ягоную дарогу? Перанялі на ёй... Каб ён лавіў рыбу на самаробную вуду?
У Маскве пра яго не забыліся — беларускую кнігу адзначылі ўсесаюзнай камсамольскай прэміяй. Барада сказаў: «Каб паказаць, дзе пернікі смачнейшыя». А пасля з Масквы, з ЦК камсамола патэлефанавалі: «Перад з’ездам партыі мы збіраем нашых лаўрэатаў. Ты знойдзеш час, каб прыехаць да нас?»
Не знайсці часу нельга было. Лаўрэат.
— Не бяры гэтую прэмію, — казаў яму Бычык, пісьменнік, адносінамі з якім ён даражыў і да якога прыйшоў параіцца, што рабіць? — Лепш адмовіцца. Тут пытанне маралі...
Віктар слухаў і думаў: «А ты чаму браў?.. І дзяржаўную прэмію, і ленінскую, і зорку героя?..» Ён не сказаў гэта Бычыку, але той угадаў. «Ты, мусіць, думаеш, чаму я не адмаўляўся?..» І калі Віктар кіўнуў, спытаў: «Чаго ты ў такім разе да мяне прыйшоў? Каб потым сказаць, што са мной раіўся?..»
І зноў ён угадаў.
«У мяне жытла свайго няма, — развітаўся з Бычыкам Віктар. — Туляюся па чужых кутах, па наёмных каморах. А вы мне пра мараль». І Бычык сказаў: «Што ж, вырашай сам. Табе жыць».
Так. Яму жыць. Таму ён і не адмовіўся ад прэміі. Бо збіраўся жыць, а не адмаўляцца. Наадмаўляўся, досыць.
Зрэшты, невядома, ці была б тая прэмія, калі б не Ганна. Гады чатыры ні гуку, а тут тэлефануе — і нібы ўчора бачыліся: «Ты на святкаванне 100-годдзя вызвалення Балгарыі ад ярма Асманскай імперыі хочаш паехаць?»
Калі збіраюцца жыць, не адмаўляюцца ні ад якіх святаў. Нават ад ярэмных. Ён сказаў Ганне, што хоча яе бачыць, і яго ўключылі ў склад афіцыйнай дэлегацыі для паездкі ў Народную Рэспубліку Балгарыя на свята вызвалення.
Святкавалі на Шыпцы.
Гара, якую сто гадоў таму рускія з балгарамі спачатку адваявалі ў туркаў, а потым ад туркаў баранілі яе, да самай вяршыні была засыпаная людзьмі. І адным з тых, хто павінен быў прамаўляць да іх з гары, быў паэт Вірсаў. Заслужаны. Афіцыйны. Але калі даехалі да гары, ён быў глыбока ў нізіне. Не здолеў выйсці з машыны, на нагах стаяць не мог. Па дарозе ад Сафіі да Шыпкі ў кожным паселішчы сустракалі «рускіх братушак» музыкай і ракіяй, і ў кожным паселішчы Вірсаў чытаў верш «Шыпка» і выпіваў «за крэўнае, вечнае славянскае братэрства», спачатку яшчэ думаючы пра магчымыя наступствы, а пасля ўжо і не...
За чвэрць гадзіны да святочнай дзеі да Віктара падбегла задыханая, не звыклая па гарах бегаць Ганна: «Пішы верш. Я дамовілася, што замест Вірсава выступіш ты».
Пісаць не было калі. Ва ўрадавай ложы ўжо занялі свае месцы, пад руку падняўшыся ў яе, Генеральны сакратар ЦК КПСС, герой Савецкага Саюза і герой Балгарыі таварыш Брэжнеў і Першы сакратар ЦК Балгарскай камуністычнай партыі, герой Балгарыі і герой Савецкага Саюза таварыш Жыўкаў. Віктар яшчэ сутаргава ўспамінаў, шукаў у памяці тое, што магло б прыдацца да сённяшняй дзеі, калі да яго падышоў рэжысёр свята: «Я правяду вас да Арлінага гнязда... — і падвёў да сцэны на вяршыні скалы, якая называлася Арліным гняздом. — Як толькі пачуеце сваё імя, калі ласка, вось па гэтых прыступках да цэнтральнага мікрафона...»
Вечарэла. Па схілах Шыпкі, разрэзанай промнямі пражэктараў, ярчэй і ярчэй рассыпаліся агні. Яны калыхаліся ў руках сотняў тысяч людзей, твары якіх паблізу яшчэ можна было разгледзець, а далей — толькі калыханне, толь¬кі ціхі гул над горнымі хвалямі чалавечага мора... «Паэт Віктар Маргер!..» — прагучала, рэхам азвалася недзе ў горных вышынях, і ён падняўся да мікрафона. «Ху-гу, ху-гу, ху-гу...» — дыхала ў мікрафоне, і Віктар, да апошняга імгнення не ведаючы, якія словы прамовіць, выдыхнуў у мікрафон, у прамяні пражэктараў, у агні на гары і ў змяркальнае неба над імі беларускія вершы. І не таму беларускія, што вершаў, напісаных у Маскве па-руску, не ўспомніў. Проста так выдыхнулася.
Змоўк — цішыня. Толькі «ху-гу, ху-гу, ху-гу» ў мікрафоне. Ён павярнуўся, падышоў у гэтай страшнай, пагрозлівай цішыні да сходаў, да пяці прыступак, па якіх падымаўся на мыліцах чалавек у вайсковым кіцелі, увешаны ўзнагародамі ветэран, які заспяшаўся, бо ўжо выгукнулі ягонае імя — і адна мыліца саслізнула з прыступкі. Віктар падаўся ўперад, укленчыў, каб падхапіць мыліцу, не даць ветэрану ўпасці, а выйшла, ва ўсякім разе знізу глядзелася так, як потым Ганна казала, нібы ён стаў перад ветэранам на калені, пацалаваў ягоную мыліцу, і тут жа, раптам ажыўшы пасля жахлівай цішыні, гара выдыхнула: «Гух!» — і рэха авацыі пракацілася па яе агністых схілах і ўзнялося ў змяркальныя нябёсы.
— Калі пачула, што ты чытаеш па-беларуску, падумала, што лепш бы ты п’яны быў, — казала ўжо на іншай гары, на Віташы пад Сафіяй, дзе назаўтра таварыш Жыўкаў даваў абед у гонар таварыша Брэжнева, Ганна. І смяялася. — Але Брэжнеў вырашыў, што ты чытаеш па-балгарску, а Жыўкаў, што не так добра ведае рускую мову... Вось Людміла можа пацвердзіць.
Людміла, дачка Жыўкава і сяброўка Ганны, пацвердзіла, што так, бацька вырашыў, што рускую мову ведае не надта — і на абедзе Віктара ўзнагародзілі медалём «100 год вызвалення Балгарыі ад асманскага рабства».
— Ты нават не ўяўляеш, на якую ўзняўся гару! Што ты зрабіў для нашага... для савецка-балгарскага братэрства!.. — віншаваў яго выпіты, размяклы, усім задаволены Брэжнеў, якому Жыўкаў яшчэ на Шыпцы ўручыў такі самы медаль. — Ды за гэта... — аблапаў ён Віктара, а паміж імі ўкруціўся неяк, хоць нібы й дзірачкі не было, каб укруціцца, Посух: «Мы яго на прэмію вылучылі, Леанід Ільіч...»
Пра «асманскі медаль», займеты ў кампаніі з Брэжневым, Віктар, каб не падначвалі, нікому не казаў, але Бычык, у якога якраз тады ў Балгарыі кніга выйшла, ад перакладчыка дазнаўся і спытаў: «Бярэш усё?..»
— Ты думаеш, я проста так напіўся? Не разумеючы, што раблю? — пры¬знаваўся Віктару, калі з Сафіі ў Маскву ляцелі і ў самалёце выпівалі, Вірсаў. — Дачка Грачына сказала, каб я табе саступіў. Маўляў, бацька прасіў. У гэта я не паверыў, Грачыну не да такіх дробязяў, але падумаў, што калі не саступлю, дык яно мне дорага абыйсціся можа. І вырашыў саступіць. А як?.. Сказаць, што ты маладзейшы, і глядзецца будзеш лепей? Ці што чытаеш лепш, што вершы ў цябе лепшыя?.. Вось я і скарыстаўся гасціннасцю балгарскага народа.
— Гэта праўда? — тузануў Віктар за плечы Ганну, калі з аэрапорта прыехалі да яе на Кацельніцкую, а яна скінула ягоныя рукі і сказала, што не. Што Вірсаў гэта прыдумаў. «Трэба ж п’янтосу апраўдацца нечым», — абыякава пракінула Ганна, і ён ёй паверыў, бо лепш было паверыць ёй, чым Вірсаву.
У кватэры Ганны, дзе пяць гадоў не быў, ён убачыў экспандэр, гантэлі, гіру... Мужчынскія забаўкі. «Так, — сказала яна. — Пажыла пару гадоў з адным касманаўтам. Але ж ты таксама ажаніўся. І давай болей не будзем пра гэта».
Ён пра гэта і не хацеў. І не таму, што таксама ажаніўся. Проста Ганна не была створаная для такіх размоў. І калі ўночы яна сказала, што хацела б ад яго дзіця, ён здзівіўся: «Ты?.. Дзіця?..»
Прагучала яно не надта далікатна, але яна не пакрыўдзілася. «Так. Толькі ў мяне праблема. Я і з касманаўтам таму... Думала, калі яго ў касманаўты выбралі, дык здароўе такое, што... Але аказалася, што гэта ў мяне. І зрабіць нічога не могуць. Я і ў Балгарыі паказвалася. Прызналася Людміле. А яна сказала, што ў Індыі лекарка ёсць. Ёй дапамагла... — І Ганна прыўзнялася над ім. — Паедзеш са мной? Будзеш мець дзіця ад дачкі Купалы, калі ад дачкі Грачына не хочаш...»
(Працяг першай часткі рамана чытайце ў папяровай версіі «Дзеяслова»).
