Гістарычная палітыка фармуе гістарычную памяць грамадства — падмурак і найважнейшую частку нацыянальнай ідэалогіі. У Рэспубліцы Беларусь ад самых яе пачаткаў трывае змаганне паміж дзвюма адрознымі і месцамі процілеглымі плынямі гістарычнай палітыкі. З аднаго боку — афіцыёзная постсавецкая, з другога — грамадская нацыянальная. Якая плынь пераможа ў гэтым змаганні? Разважае Канстанцін Семяновіч.

Тры дзесяцігоддзі спробаў стварыць эрзац нацыянальнай ідэалогіі

Першая — постсавецкая, прарасійская ідэалогія — уводзіцца воляй аднаго чалавека з падключэннем усяго адміністрацыйнага рэсурсу. Другая — нацыянальная — пракладае сабе дарогу намаганнямі беларускіх патрыётаў, прысутных ва ўсіх сферах грамадскага жыцця і ва ўсіх дзяржаўных інстытуцыях, ад школьных настаўнікаў да чальцоў лукашэнкаўскага ўрада. Першая, што называецца, «грыміць пад фанфары», другая пашыраецца паціху, часта непрыкметна, але няўхільна, як вада ў паводку.

Ужо тры дзесяцігоддзі працягваюцца ўпартыя спробы Лукашэнкі і ягоных ідэолагаў стварыць і ўвесці ў масавую свядомасць эрзац нацыянальнай ідэалогіі, збудаваны на двух галоўных пасылах: адвечнага беларуска-расійскага братэрства і міфалагізацыі/гераізацыі германа-савецкай вайны 1941-1945 гадоў.

 Светлагорскі раён, 2014 год. Фота: svetlogorsk.by

У гэтыя патугі ўкладваюцца агромністыя сродкі, мабілізуецца вялікі штат афіцыйных ідэолагаў (пасада намесніка па ідэалогіі ўведзеная ва ўсе дзяржаўныя ўстановы, ад міністэрстваў да калгасных фермаў), гісторыкі-прапагандысты пішуць адпаведныя падручнікі.

Патрыятычная праца «па-партызанcку»

З другога боку, беларускія патрыёты не менш упарта прасоўваюць у публічную прастору наратыў пра беларускую дзяржаўнасць, пачаўшы ад Полацкага княства, эстафету ў якога пераняло Вялікае Княства Літоўскае. Галоўную ролю тут адыгрываюць гісторыкі, многія з якіх занятыя ў навучальных, культурніцкіх і розных іншых дзяржаўных установах. Патрыятычную працу яны вядуць збольшага паводле даўняй беларускай традыцыі: па-ціхаму, «па-партызанcку».

Вось адзін невялікі эпізод: у 2014 г. у Беларусі не маглі афіцыйна адзначыць паўтысячагадовы юбілей Аршанскай бітвы, затое правялі праз Нацбанк выпуск памятнай срэбнай манеты ў гонар яе пераможцы гетмана Канстанціна Астрожскага.

 Памятная манета Канстанцін Астрожскі. 2014 год

Гісторыкі не дапусцілі выдалення нацыянальнага наратыву са школьных падручнікаў гісторыі, там моцна ўкаранілася храналагічная схема беларускай дзяржаўнасці: Полацкае княства — Вялікае Княства Літоўскае — БНР — БССР — Рэспубліка Беларусь.

За трыццаць гадоў незалежнасці адбылася «беларусізацыя» Вялікага Княства Літоўскага. У пачатку 90-х гадоў ХХ ст. яго лічылі беларускай дзяржавай адно некаторыя гісторыкі, сёння — гэта трывалы стэрэатып гістарычнай свядомасці беларускага грамадства.

Абсалютнай большасці старадаўніх гарадоў вярнулі гістарычныя гербы часоў Вялікага Княства, у тым ліку з Пагоняй. Сярод абласных цэнтраў тое не ўдалося толькі ў Гомелі — там у 1997 г. прынялі царскі расійскі. За дзяржаўныя сродкі аднаўляюцца замкі ў Нясвіжы, Міры, Лідзе, Гародні, Крэве.

«Вайна помнікаў»

Найбольш выразна і наглядна змаганне дзвюх адрозных плыняў гістарычнай палітыкі праяўляецца ў беларускай «вайне помнікаў». Афіцыйная ўлада не толькі зберагае даўнія савецкія помнікі, але ў звязцы з расійскай царквой абстаўляе краіну дзясяткамі новых помнікаў савецкім і расійскім героям. Сярод іх ганаровае месца па колькасці займаюць помнікі міліцыянтам і чэкістам — наглядная дэманстрацыя, каму гэтая краіна належыць.

Адкрыццё помніка міліцыянеру ў Гомелі, 2017 г. Фота: sb.by

Але па ініцыятыве грамадскасці, а часта і выключна яе коштам, то тут то там паўстаюць іншыя помнікі, прычым у гістарычных цэнтрах — вялікім князям полацкім і літоўскім ад Усяслава Чарадзея да Гедыміна і Альгерда.

Адкрыццё помніка Гедыміну ў Лідзе 2019 г. Фота: sb.by

Канцлеру Льву Сапегу беларусы паставілі як мінімум тры помнікі, Тадэвушу Касцюшку — амаль адначасова ў Мерачоўшчыне і ў швейцарскім Золаторне.

Адкрыццё помніка Касцюшку ў Мерачоўшчыне. 2018 г. Фота: saboda.org

Ужо стаяў бы конны помнік Міндоўгу ў Наваградку, але справу тармазіць праваслаўная царква, маўляў, не дапусцім, бо язычнік. Гэтаксама ў цэнтры Віцебска з-за супраціву праваслаўных іерархаў тры гады стаяў пусты пастамент помніка Альгерду Гедымінавічу, але ўзяўшы паўзу, гарадскія ўлады ў 2014 г. паставілі на яго і сам помнік.

Прарасійская палітыка прайграе нацыянальнай

Сёння можна з упэўненасцю прагназаваць, што афіцыёзная прарасійская гістарычная палітыка ў Беларусі прайграе нацыянальнай.

Бо, па-першае, яна фальшывая. Звязаная з адносна нядаўнімі падзеямі ХХ ст., яна лёгка верыфікуецца ўспамінамі (шмат іх запісана) жывых яшчэ сведкаў, якія распавядаюць зусім іншую гісторыю. 

Па-другое, яна казённая, робіцца з-пад палкі па афіцыйнай разнарадцы, у той час як нацыянальную рухаюць энтузіясты, не па загадзе, а за ідэю. 

Па-трэцяе, такіх энтузіястаў хапае нават у адміністрацыйным апараце (здавалася б, вычасаным, вывераным-правераным на лаяльнасць). Маем там, так бы мовіць, нашых агентаў уплыву ў закансерваваным стане. Да пары да часу. Ён настане, і ўсё будзе!

Канстанцін Семяновіч, Budzma.org