Працягваем нашыя традыцыйныя вандроўкі па Беларусі. Гэтым разам наведаем адзін з самых багатых на азёры край — Глыбоччыну. Глыбоцкі раён вядомы не толькі сваёй згушчонкай, але ж і шматлікімі прыроднымі помнікамі: маляўнічымі рэкамі, азёрамі, тут ёсць нават свая пячора і найбольш верагодны цэнтр Еўропы размешчаны таксама паблізу. Хапае на Глыбоччыне і славутых месцічаў, народжаных ці пахаваных тут, архітэктурных перлінаў, культавай забудовы ды іншых асаблівасцяў.

Сёння рушым шляхам Дзеркаўшчына — Канстанцінава — Мосар — Удзела — Мамаі.

Чытайце таксама: Вандруем разам з «Будзьма»: маршрут на выходныя па Слонімскім раёне. Частка першая

Фота: vedaj. by

Дзеркаўшчына

Першым нашым прыпынкам прапануем зрабіць вёску Дзеркаўшчына Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці. Да Дзеркаўшчыны не так проста дабірацца грунтовымі сцежкамі, але яно таго варта. Тут ёсць храм, які абавязкова трэба наведаць — гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі. А яшчэ ў Дзеркаўшчыне робяць жытні хлеб, тэхналогія выпякання якога ў 2013 годзе была ўнесена ў Дзяржаўны спіс нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцяў Беларусі.

Фота: wikimedia. org

Пачнем знаёміцца з Дзеркаўшчынай з касцёла Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі. Гісторыя касцёла пачалася ў ХІХ стагоддзі. Маршалак Лявон Дамейка — сваяк Ігната Дамейкі — быў заможным шляхцічам і валодаў мноствам маёнткаў. Ён падоўгу жыў у маёнтку ў Сітцах, што паблізу сучаснай Дзеркаўшчыны. Зараз там, апроч брамы, нічога не захавалася. Больш трывалы напамін аб сваім родзе Лявон Дамейка пакінуў у выглядзе храма, які мы можам пабачыць сёння ў Дзеркаўшчыне. Ззаду ў муроўцы касцёла можна пабачыць памятную шыльду, прысвечаную фундатару. Верагодна тут, пад мурамі храма, Дамейка і пахаваны.

Фота: radzima. org

Вядома, што храм закладзены 7 траўня 1822 года. Паводле мясцовай легенды, Лявон Дамейка будаваў касцёл нелегальна, пад выглядам гаспадарчай пабудовы. Потым царскія ўлады былі пастаўлены перад фактам — пабудаваны ўсё ж касцёл, а не свіран, вымушаныя былі легалізаваць. Храм у Дзеркаўшчыне — помнік архітэктуры з рысамі класіцызму, але вельмі спецыфічнага: тут класічны ордар спалучаецца з матывамі тагачаснага беларускага мураванага дойлідства — найперш у выглядзе «разынкавай» муроўкі сценаў.

Фота: fotobel. by

Фота: radzima. org

Падчас ІІ Сусветнай вайны храм быў моцна пашкоджаны: згарэў ганак і вежы, пашкоджаны дах. Але пасля невялікага перапынку касцёл ізноў быў адчынены. Апошняя калядная імша тут адбылася ў 1959 годзе, пасля па загаду мясцовых уладаў з касцёла вынеслі абразы, скульптуры, разабралі арган і ўсё астатняе, што нельга было вынесці. У касцёле зрабілі сховішча збожжа. Але дах з цягам часу разбурыўся яшчэ больш і хутка будынак прыйшоў у заняпад. Мясцовыя вернікі ў гэты час таемна ездзілі вянчацца і хрысціць дзяцей у Глыбокае. Касцёл быў вернуты вернікам ў 1990 годзе.

Што тычыцца захавання традыцыі выпякання ўнікальнага жытнёвага хлеба ў Дзеркаўшчыне, то захавалася яна дзякуючы Сцепанідзе Лупач. Рэцэпт хлеба ў іх родзе перадаваўся ад пакалення да пакалення на працягу апошніх 200 гадоў. Рошчына для хлеба замешваецца выключна на квасе, без выкарыстання штучных дражджэй.

Фота: kraj. by

Фота: kraj. by

Квас той робіцца з жытняй мукі і вады да кансістэнцыі густой смятаны і ставіцца ў цёплую печ «грэцца». Як квас укісне, праз паўтара-два дні, рыхтуецца рошчына: дадаецца мука, на смак соль, кмен, цукар. Цеста мусіць падысці ў цёплым месцы. Як рошчына будзе ліпнуць да рук, яна гатовая, тады на ёй традыцыйна малюецца крыж. І абавязковая ўмова: мясіць цеста абавязкова трэба з любоўю і добрымі думкамі, інакш хлеб не атрымаецца. Хлеб выпякаецца выключна ў вытапленай дабяла печы хвілінаў 40. Ёсць карысны лайфхак, каб не памыліцца ў часе: з рэшткаў цеста трэба скатаць невялікі шарык і кінуць яго ў шклянку з вадой у той момант, як закрылі печ. Як толькі шарык усплыве — хлеб гатовы.

Фота: kraj. by

Фота: kraj. by

Канстанцінава

Наступным нашым прыпынкам будзе вёска Канстанцінава, што размяшчаецца за дзесятак кіламетраў ад Глыбокага. Па-шчырасці, не надта папулярнае сярод турыстаў месца. Але мясцовыя краязнаўцы яго актыўна даследуюць. Ёсць там што паглядзець аматарам мінуўшчыны, старасветчыны, закінутых сядзібаў. У Канстанцінаве захаваўся палацава-паркавы ансамбль шляхецкага роду Акушкаў, не ўлічаны ні ў якім спісе помнікаў гісторыі і культуры. Ад яго застаўся часткова захаваны будынак сядзібы 1830-х гг. пабудовы, рэшткі гаспадарчых пабудоваў: гумно, флігель, стайня.

Фота: fotobel. by

Пра сядзібу Акушкаў у Канстанцінаве вядома з успамінаў колішняга мясцовага ксяндза Францішака Завадскага. На мапе мясцовасці ХVIII стагоддзя пазначана, што маёнтак Акушкаў першапачаткова называўся Барыламі, менавіта пад такой назвай ён узгадваецца ў спісе маёнткаў Мінскай губерні 1795 года.

Сядзібны дом. Малюнак Ул. Скрабатуна. Рэканструкцыя будынка выканана паводле ўспамінаў Пятра Раловіча і фрагментаў сядзібнага дома, якія дайшлі да нашых дзён

Валодаў Барыламі Мікалай Акушка. Знаходзіўся маёнтак Барылы недзе за паўкіламетра на поўнач ад сучаснага Канстанцінава. Аднак маёнтак, як і вёска Барылы, згарэў каля 1812 года. Пасля пажару маёнтак быў адбудаваны на новым месцы пад новай назвай Канстанцінаў Двор. Адноўленая пасля пажару вёска называлася Навасёлкі. А ўласна вёска Канстанцінава ўзнікла пазней. У другой палове ХІХ стагоддзя каля вёскі была праведзена вузкалейка, якую праектаваў інжынер з прозвішчам Канстанцінаў. Магчыма, паводле ягонага прозвішча і назвалі сучасную вёску.

Фота: fotobel. by

Фота: wikimedia. org

Маёнтак Канстанцінаў Двор канчаткова быў сфармаваны ў сярэдзіне 1830-х гг. Акушкамі была створана ўся неабходная для жыццядзейнасці маёнтка інфраструктура. Да сённяшняга часу захаваўся свіран, выкананы ў тэхніцы разынкавай муроўкі. Да 2017 года тут месцілася піларама ААТ «Канстанцінаў Двор». Выкарыстоўваліся да нядаўняга часу і іншыя гаспадарчыя пабудовы колішняга маёнтка: гумно і стайня. Мяркуючы па рэштках, якія засталіся, палац Акушкаў быў пабудаваны ў стылі класіцызму.

Фота: fotobel. by

Недалёка ад маёнтка, у самой вёсцы Канстанцінава, яшчэ да 1962 года існаваў касцёл Найсвяцейшай Тройцы, які фундавала Яніна Акушка ў 1768 годзе.

У 1962 годзе храм быў зруйнаваны, а на яго месцы пачалося будаўніцтва мясцовай крамы. Толькі ў 1993 годзе на месцы старога касцёла быў узведзены новы Канстанцінаўскі храм. Нанова адбудаваны касцёл асвяціў 21 лістапада 1995 года Казімір Свёнтак.

Фота: fotobel. by

Фота: fotobel. by

Мосар

Чарговым нашым прыпынкам на Глыбоччыне будзе вёска Мосар. Мосар упершыню ў пісьмовых крыніцах узгадваецца ў 1514 годзе як уладанні Юрыя Зяновіча, тагачаснага намесніка Браслаўскага. У наш час Мосар атрымаў вядомасць дзякуючы Юзафу Бульку, знакамітаму святару, які прыехаў сюды напрыканцы 1980-х.

Фота: belarus24.by

Ён апынуўся апантаным рэфарматарам, дзякуючы яго дзейнасці ў Мосары з’явілася не толькі адна з самых дагледжаных парафій у Беларусі: мясцовы касцёл Святой Ганны ў стылі класіцызму пераўтварыўся ў значны духоўны цэнтр, быў створаны музей цвярозасці з культурна-дэндралагічным комплексам. Сярод іншых мясцовых славутасцяў вылучаўся палац Бжастоўскіх, помнік архітэктуры XVIII стагоддзя ў стылі класіцызму, які пазней належыў Пілсудскім, зруйнаваны бальшавікамі ў лістападзе 1918 года.

Фота: planetabelarus. by

Мосарскі касцёл Св. Ганны датуецца 1792 годам, пабудаваны на сродкі маршалка Літоўскага Трыбунала Роберта Бжастоўскага і ягонай жонкі Ганны з роду Плятэраў. У храме ёсць свая рэліквія — мошчы святога Юстына, якія былі прывезены ў Мосар яшчэ ў 1838 годзе. Месцічы распавядаюць, што парэшткі прывозілі і ў шэраг іншых храмаў паблізу, але менавіта ў Мосары коні спыніліся і не пажадалі ехаць далей. Вернікі палічылі гэтую акалічнасць за знак і пакінулі мошчы ў касцёле Св. Ганны.

Фота: vedaj. by

Перад уваходам у касцёл ёсць 3 вартыя ўвагі пабудовы, аб’яднаныя каменнай агароджай. Праваруч — вежа-званіца, узведзеная ў 1931 годзе. Цэнтральнае месца займае ўваходная брама канца ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя пабудовы. А леваруч можна пабачыць самую новую частку мосарскага касцёла — капліцу-браму. Задумваўся гэты аб’ект як копія Віленскай Вострай Брамы.

Юзафам Булькам у Мосары на тэрыторыі касцёла быў закладзены маляўнічы парк, тут можна пабачыць сажалкі, крыніцы, лотасы, нарцысы, агавы, экзатычныя дрэвы і пазалочаных анёлаў. Нават мясцовая копія скульптуры «П’ета» 1499 года рукі Мікеланджэла тут маецца.

Фота: vedaj. by

Кажуць, за Юзафам Булькам — заўзятым змагаром з п’янствам і прапагандыстам здаровага ладу жыцця — і алкаголь знік у мясцовых крамах. Вялікая колькасць жыхароў Мосара і ваколіцаў пазбавіліся залежнасці і здалі свае самагонныя апараты ў музей цвярозасці, які месціцца ў званіцы касцёла.

 Фота: planetabelarus. by

Булька атрымліваў шматлікія прэміі, ордэны, узнагароды: на грошы ад прэміі «За духоўнае адраджэнне» Булька ўсталяваў чарговую скульптуру Хрыста, на ахвяраванні вернікаў пабудаваў 11 капліцаў па дарозе да мясцовай крынічкі, а людзі, якія пазбавіліся алкагольнай залежнасці з дапамогай неабыякавага святара зрабілі побач з касцёлам прысаду цвярозасці. У 2010 годзе на 85 годзе жыцця Юзаф Булька адышоў у іншы свет.

Фота: fotobel. by

Мясцовыя вельмі любілі свайго ксяндза, сапраўды, ягоная заслуга перад мосарскай парафіяй велічэзная. Але ж уся праўда пра Юзафа Бульку нікому невядомая. У 2008 годзе літоўскай пракуратурай была заведзена крымінальная справа на Бульку. Ён абвінавачваўся ў дачыненні да генацыду. Матэрыялы, знодзеныя супрацоўнікамі Цэнтра даследвання генацыду і рэзістэнцыі жыхароў Літвы, давалі літоўскім следчым падставы меркаваць, што будучы святар пасля вайны быў завербаваны ў чэкісты, меў мянушку «Бімба». З ягонай дапамогай было затрымана альбо расстраляна мінімум 56 чалавек з літоўскіх «Лясных братоў», якія змагаліся з савецкай уладай. Ёсць звесткі, што «Бімба» і ў святары быў высвечаны з дапамогай спецслужбаў. Дакладна сказаць, так было ці інакш, немагчыма, бо Беларусь адмовілася выдаць святара Літве, а сам ён адмаўляў усе абвінавачанні.

Незахаваны да нашых дзён палац Бжастоўскіх таксама пабудаваны напрыканцы XVIII стагоддзя. Бжастоўскія падтрымалі паўстанне 1863-1864 гг. і, каб пазбегнуць канфіскацыі, прадалі маёнтак Пілсудскім. З надыходам бальшавікоў, для якіх імя і тытул ужо не мелі значэння, палац быў разрабаваны і спалены разам з шыкоўнымі інтэр’ерамі, дзе гасцяваў і апошні кароль РП Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, і Юзаф Пілсудскі. У міжваенны час палац адрэстаўраваць не паспелі. Сёння на тэрыторыі мосарскага льнозаводу можна пабачыць некалькі гаспадарчых пабудоваў, што ўваходзілі ў склад колішняга маёнтка.

Чытайце таксама: Вандруем разам з «Будзьма»: маршрут на выходныя па Слонімскім раёне. Частка другая

Удзела

Наступным нашым прыпынкам будзе вёска Удзела, а дакладней яе архітэктурная адметнасць — касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Панны Марыі і кляштар францішканаў. Вядома, што манахі-францішкане былі запрошаны сюды мецэнатам Юзафам Корсакам у 1643 годзе. Пад іх патрэбы тут былі збудаваны драўляны касцёл і кляштар.

Фота: planetabelarus. by

У другой палове XVIII стагоддзя на месцы драўлянага быў закладзены мураваны кляштар і храм у стылі віленскага барока, які ў 1837 годзе быў перабудаваны ў стылі класіцызму. Сёння ад кляштара захавалася толькі адно крыло, пасля 1851 года расійскія ўлады выслалі ўсіх манахаў-францішканаў, і астатняя частка кляштара з цягам часу была разабраная.

Фота: vedaj. by

Званіца, якую можам пабачыць побач з храмам, таксама ўзведзена ў ХІХ стагоддзі. За савецкім часам будынак касцёла выкарыстоўваўся ў якасці сховішча.

Фота: fotobel. by

Францішкане вярнуліся сюды толькі ў 2000-м годзе. Сёння ў адным з гаспадарчых карпусоў кляштара можна паглядзець сапраўдную беларускую батлейку, сабраную польскім майстрам у 2000-м годзе з лялек Барбі і Кенаў, паглядзець фотавыставу з жыцця францішканаў па ўсім свеце і азнаёміцца з экспазіцыяй, прысвечанай Масіміліяну Кольбэ — манаху ордэна, які хаваў габрэяў ад нацыстаў і абмяняў ў Асвенцыме сваё жыццё на жыццё незнаёмца. Сутарэнні касцёла таксама адкрытыя для наведвання турыстамі.

Фота: vedaj. by

 Фота: vedaj. by

Яшчэ да пандэміі, з 2017 года ў касцёле ў вёсцы Удзела праходзіў адзін з дзён фестывалю Дударскі рэй — міжнароднага фэсту дударскіх рэгіёнаў, які адбываўся ў Глыбокім і Глыбоцкім раёне ў пачатку траўня, што супадала з каляндарным святкаваннем свята Юр’я. Фестываль аб’ядноўваў дударскія рэгіёны Еўропы. Канцэрты адбываліся ў межах нядзельнай службы.

Фота: vedaj. by

Глыбоцкая дуда з вёскі Верацеі Сяргей Чубрык

Мамаі

Зараз прапануем завітаць у вёску Мамаі. Асноўнай архітэктурнай перлінай вёскі з’яўляецца Спаса-Праабражэнская царква. Будынак мае нетыповую для царвы форму невыпадкова, бо першапачаткова ў 1829-м быў узведзены як касцёл. Фундатарм будаўніцтва выступіў Язэп Корсак. Пасля паўстання 1863-1863 гг. расейскімі ўладамі храм быў перададзены праваслаўным.

Фота: vedaj. by

У міжваенны час, калі Мамаі знаходзіліся ў складзе польскай дзяржавы, мясцовыя ўлады намагаліся аднавіць гістарычную справядлівасць і вярнуць храм каталікам. Месцічы распавядаюць, што дзесьці ў 1930-я з глыбоцкай, удзельскай, мосарскай і іншых глыбоцкіх парафіяў рушыла вялікая працэсія вернікаў, каб дамовіцца з праваслаўнымі аб вяртанні будынка. Праваслаўныя жыхары Мамаёў і бліжэйшых ваколіцаў заселі за мурам агароджы і некалькі дзён трымалі аблогу, пуляючы ў бок каталікоў, якія спрабавалі ўмацаваць на тэрыторыі падворка царквы вялікі лацінскі крыж, камяні ды цэглу. Пры ўмове паспяховасці аперацыі храм зрабіўся б каталіцкім. Праваахоўнікі, якія знаходзіліся побач, назіралі за падзеямі, але не прымалі ніводны з бакоў. Толькі рагаталі, калі каменне ці цэгла траплялі ў галовы штурмавікоў. Так храм застаўся праваслаўным.

Фота: vedaj. by

Нехта згадвае і той час, калі ў 1960-я гг. тым жа праваслаўным, якія ўжо мелі досвед барацьбы за веру, давялося бараніць царкву ўжо ад дзеянняў савецкай улады. Але безвынікова — храм усё ж зачынілі. За савецкім часам тут зрабілі сховішча. Царква была вернута вернікам толькі ў 1990-я гады.

Фота: vedaj. by

Сёння перад храмам можна пабачыць вялікую браму, якая раней выкарыстоўвалася ў якасці званіцы. Яна ўзведзена ў традыцыйнай тэхніцы разынкавай муроўкі, якая сёння старанна схаваная пад тынкам. За апошнія гады гэтую шматпакутную браму, як і царкву, неаднаразова перафарбоўвалі і кожны раз у яшчэ больш дзіўны колер. Царква ўнесена ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцяў Беларусі і, безумоўна, вартая наведвання.

Фота: vedaj. by

Вандруйце разам з «Будзьма!». Працяг будзе.

ПЖ, budzma.org