Пакуль кіпяць жарсці вакол штурму Капітолія, толькі лянівы не напісаў пра «смерць ЗША» ці прынамсі канец Амерыкі, «якую мы ведаем».
Аўтакраты ж з усяго свету яшчэ доўга будуць паказваць сваім грамадзянам карцінкі «майдану» ў Вашынгтоне: вось, маўляў, сапраўднае аблічча вашай іконы — свабоды і дэмакратыі...
Ці так усё насамрэч?
Што ж гэта за «свабода і дэмакратыя» — паняцці, настолькі зацертыя, што паспелі пераўтварыцца ледзь не ў мацернае слова?..
Каб зразумець сучаснасць, зазірнём у гісторыю: а раптам адказ недзе там?
Ад феадалізму да краіны магчымасцяў
У 1780-я, калі амерыканцы толькі адбіліся ад ангельцаў, паўстала лагічнае пытанне: якой быць першай незалежнай дзяржаве ў Новым Свеце? Лагічнай прапановай было аб’явіць... спадчынную манархію. Каралём меў стаць акурат Джордж Вашынгтон (з прыдомкам «Першы»).
Перашкодзіла некалькі фактараў. Першы — асабісты. Вашынгтон адмовіўся. Больш за тое, стаўшы прэзідэнтам, сышоў праз два тэрміны. Гэта важна, бо аніякіх абмежаванняў па колькасці тэрмінаў у ЗША не існавала ажно да 1951 года. Другі фактар больш важны. Амерыканцы ўжо сталі грамадствам свабодных гаспадароў і землеўласнікаў. Жыць па правілах Старога Свету ім было нецікава.
Хоць раней, у XVII ст., Паўночная Амерыка была рэгіёнам, якім кіравалі алігархі, а людзі жылі па лякалах феадалізму. Гэта не была яшчэ тэрыторыя, куды плылі свабодалюбівыя людзі, каб атрымаць бясплатна зямлю і зарабляць мільёны.
«У чым сіла, брат?..» Вялікая шахматная дошка ХХІ стагоддзя
Першыя калоніі ствараліся буйнымі ангельскімі арыстакратамі, якія былі ў стане інвеставаць у падобныя праекты: выправіць карабель, даць рэсурсы на будаўніцтва форта і г.д. Няхай каланісты і былі асабіста вольнымі, але працавалі на зямлі феадала. Сысці? Без праблем, але з рызыкай, што з цябе здымуць скальп — «разбяруць на сувеніры».
У XVIII ст. усё пачало змяняцца. На свой страх і рызыку людзі ўсё ж ішлі далей на Захад за Апалачскія горы. Не было закону, каб прывязаць чалавека да мясцовасці. Лішне казаць, што ў шчыльна заселенай Еўропе асабліва нікуды не пойдзеш, сваіх правілаў навязваць не будзеш.
Важным фактарам сталі перасяленцы з ліку радыкальных пратэстантаў — пурытане. Яны дык наогул ніякай улады над сабою не прызнавалі — апроч Бога. У пурытанаў таксама былі свае алігархі, здольныя інвеставаць у экспедыцыі і пабудову Новага Свету.
Так, менавіта ў XVIII ст. з’явілася грамадства дзе бяднейшых, дзе багацейшых, але галоўнае — свабодных фермераў і гараджанаў. Людзей, гатовых адстойваць свабоду перамяшчэння, веравызнання, гандлю з кім ім самім хочацца. Умовы выспелі — дайшло да рэвалюцыі. Паўстала імперыя, якая кіруецца тымі самымі прынцыпамі ўжо амаль 250 гадоў — чвэрць тысячагоддзя.
Канстытуцыя ЗША
Чаму не пайшло ў Лацінскай Амерыцы?
Лагічнае пытанне: чаму ў Лацінскай Амерыцы ўсё сталася інакш? Былі ж там ужо ў ХІХ ст. змагары за свабоду — Сімон Балівар або Бернарда О’Хігінс. Ёсць істотная розніца: паўночныя амерыканцы засноўвалі сваю дзяржаву ў суворых прыродных умовах, працуючы збольшага самі. Калі вельмі груба, пратэстанты ў рэпрэсіўным асяроддзі збудавалі цывілізацыю, якая не магла грунтавацца на нечым іншым, апроч хаця б адноснага раўнапраўя і роўных магчымасцяў.
У Лацінскай Амерыцы калоніі засноўвалі на руінах велічных цывілізацыяў. Народу мясцовага было багата, таму яго запусцілі на плантацыі. Іспанцы з партугальцамі не столькі працавалі самі, колькі выкарыстоўвалі індзейцаў: не выстаялі перад спакусай, але гэтым самым працягнулі феадальную мадэль на гады і стагоддзі. На Поўначы «індзейскага матэрыялу» нават фізічна б не назбіралася на такія праекты.
Так, той жа Балівар не аб’явіў сябе каралём і нібы стараўся дзейнічаць па дэмакратычных лякалах. Але нічога не атрымалася: зламаць алігархічны ўклад было не так проста. Усё круцілася і круціцца дагэтуль вакол зямлі, а «свабода» засталася прыгожай рыторыкай для рэвалюцыянераў накшталт Чавеса ці Кастра.
Новыя эліты, Джон Адамс і «сінія пальцы» па-амерыканску
Амерыканцы дагэтуль вельмі пяшчотна ставяцца да сваіх сімвалаў і рэліквіяў эпохі атрымання незалежнасці. Гэта першы варыянт канстытуцыі, які ў спецыяльнай вітрыне пад браніраваным шклом захоўваецца на 12 метрах пад зямлёю. Гэта нават штучная сківіца Вашынгтона. Усе гэтыя артэфакты — святыні Новага Свету.
Гэта важна, бо тыя людзі сапраўды былі «айцамі нацыі» — без лішняга пафасу. Не каралямі ці князямі, якія засноўвалі дзяржавы, выключна для сябе і сваіх нашчадкаў, каб выціскаць усе сокі з людзей і тэрыторыі. У Амерыцы сэнсам элітаў было акурат служэнне — адсюль і адпаведнае стаўленне. Цікава, што ў большасці гэта не былі «прафесійныя рэвалюцыянеры» або філосафы-тэарэтыкі накшталт Вальтэра. Гэта былі паспяховыя і адукаваныя людзі, якія няблага сябе адчувалі пры ангельскай уладзе. Ёсць добры прыклад Джона Адамса — другога прэзідэнта ЗША. Пра яго нават неблагі дакументальны серыял знялі, паглядзіце. Пачынаецца з таго, што ангельскія жаўнеры страляюць па людзях. Іх хапаюць і судзяць яшчэ ангельскім каланіяльным судом.
Адамс — адвакат. Бярэцца за справу, і жаўнераў апраўдваюць! Зразумела, што яго самога людзі пасля гэтага ненавідзяць: уявіце, што было б у Беларусі з адвакатам, які ўступіўся за АМАПаўцаў... Але пазней Адамс далучаецца да рэвалюцыі, хоць і за ангельцамі ў яго ўсё было «ў шакаладзе». Больш за тое, робіцца прэзідэнтам пасля Вашынгтона! А заканчваецца фільм цікава: ужо адбыўшы прэзідэнцкі тэрмін, Адамс займаецца сваёй фермай. Працуе-майструе, а на даляглядзе будуецца Капітолій. На ўсё гэта ён глядзіць ужо як звычайны фермер: вось вам і «сінія пальцы» па-амерыканску.
Так, адмовіўшыся ад заманлівых рэчаў, «айцы-заснавальнікі» далі краіне небывалы штуршок і надзею. Эканамічная свабода наклалася на вялікія тэрыторыі і рэсурсы, пастаянны прыток свежай крыві з Еўропы. І гэта спрацавала!
Чаму Сібір не стала «Дзікім Захадам»?
Тут можна зрабіць невялікае адступленне. За часамі Аляксандра І, калі Расійская імперыя знаходзілася на піку велічы, у яе былі ці не ўсе шансы пайсці амерыканскім шляхам — паўтарыць гісторыю поспеху. Сібір — агромністыя незаселеныя тэрыторыі. Поўна рэсурсаў, якія можна адкрываць ды эксплуатаваць. Мікс розных нацыянальнасцяў, якія ў тую Сібір ехалі: расійцы, немцы, беларусы, палякі, украінцы, татары... Пасіянарнасці і сілаў дакладна б хапіла. Не было толькі аднаго — ідэі свабоды. Таму ўся расійская пасіянарнасць стагоддзямі вылівалася толькі ў адно — ідэю арміі ды мілітарызм. У Расійскім ваенна-гістарычным архіве захоўваюцца цудоўныя фонды з мільёнамі адзінак, каб ацаніць маштаб пытання: вопісы бясконцых гарнізонаў, гарматаў, афіцэраў, фэльчараў, прызыўных камісіяў. Складаецца ўражанне, што Расійская імперыя — гэта агромністая армія. Уся рэшта — эканоміка, земляробства, культура — толькі заплечча, тыл, які мае яе забяспечваць.
«Служылыя людзі» што 200 гадоў таму, што цяпер у Расіі з’яўляюцца безумоўнай элітай. Не прафесары, банкіры або камерсанты, не. Вайскоўцы. Зірніце на людзей, якія труцілі Навальнага, паводле яго расследавання. Гэта тыповыя «служылыя людзі», эліта Імперыі.
Беларус можа адслужыць у войску ці ў міліцыі, а пасля са спакойнай душой стаць айцішнікам, дальнабойшчыкам, паехаць да дзяцей у Варшаву. У Расіі — не. Бо гэта вечная эліта — рэзерв для будучых войнаў і касцяк, які «стабілізуе» дзяржаву. Зрэшты, гэта таксама цывілізацыйны выбар, ОК.
Кадры з амерыканскіх пратэстаў, якія абляцелі ўвесь свет
Амерыку зноў «трасе». Ці адновіцца баланс?
Вернемся да Штатаў. Зразумела, Амерыку трасе не ўпершыню. Грамадзянская вайна ў сярэдзіне ХІХ ст. знесла жыцці ад 600 тысяч да мільёну чалавек — гэта была нацыянальная катастрофа. Былі таксама «Дзікі Захад», алкагалізм, карупцыя, «Вялікая дэпрэсія», праблемы з расавай сегрэгацыяй, пратэсты 1968-га, эканамічны крызіс 1970-х... Шмат чаго было. Штаты ўсё перажылі. Пераварылі. Вялікі патэнцыял, закладзены 250 гадоў таму, увесь час спрацоўваў, ратаваў.
Цяпер аналітыкі таксама кажуць пра грамадзянскую вайну ў ЗША, але прыхаваную. Штаты паступова здаюць пазіцыі першай дзяржавы ў свеце. Пасля гісторыі з каранавірусам эканамісты прарочаць Кітаю стаць першай эканомікай ужо нават не ў 2030-м, а ў 2025-м — і гэта пры тым, што з таго ж Кітая вірус і пачаўся.
Тую ж «мексіканскую праблему» не Трамп прыдумаў. А праблема ў тым, што паўднёвыя штаты робяцца фактычна «філіялам Мексікі». Амерыканска-мексіканская мяжа ёсць найбольш перасяканай мяжой у свеце: за год яе праходзіць 350 мільёнаў чалавек. Лацінасы па канцэнтрацыі ўжо перагналі афраамерыканцаў: 18% супраць 12%.
ЗША рэгулярна робяць памылкі на міжнародным узроўні, чым карыстаюцца іх крытыкі па ўсім свеце. Можна лічыць Хусэйна пачварай, але інтэрвенцыя ў Ірак стала прэцэдэнтам, які яўна не ўмацаваў пазіцыі ЗША. А вось у 2011-м, падчас «Арабскай вясны», Абама не наважыўся дабіць Асада, бо дамовіўся з Пуціным. У выніку праблема Сірыі застаецца актуальнай да сёння. Зрэшты, нічога дзіўнага, бо сапраўды вялікіх асобаў накшталт Бжэзінскага або Кісінджэра побач з прэзідэнтамі Штатаў даўно не бачна.
Амерыканская гісторыя Z: «дэнацыфікацыя 2.0»
На ўнутраным палітычным рынку таксама цікава: баланс паміж рэспубліканцамі і дэмакратамі, які здаваўся непарушным і стабілізаваў сістэму, цяпер фактычна размываецца. Бо размываюцца тыя слаі грамадства, якія падтрымлівалі гэтыя партыі. Адсюль актыўнасць сілаў, якія дагэтуль былі маргінальнымі: ад ультраправых да «Антыфы».
З боку ўсё гэта выглядае даволі трывожна, бо ЗША — краіна, на якую глядзіць увесь свет. Якая была лакаматывам, прыкладам, надзеяй. Краіна, на якую можна было азірацца як на пазітыўны варыянт свайго заўтра. Няважна, глядзіш ты з Грузіі, Украіны або Польшчы. А тут такое...
Зрэшты, можна зразумець фермераў у клятчастых кашулях, якім няма аніякай справы да Польшчы ці Грузіі. У іх краіне ёсць свае праблемы, ім гэта не падабаецца. Таму яны бяруць сцягі ды ідуць да Капітолія, бо «народ мае права на паўстанне», як казалі айцы-заснавальнікі.
Шкада толькі, калі яны самі не разумеюць, што іх Амерыка таксама сыходзіць. А дакладней — трансфармуецца. І зусім не факт, што ім самім у ёй будзе месца, як некалі ў ёй не стала месца ангельскай каланіяльнай адміністрацыі або індзейцам.
Маск: глабальная перазагрузка ў стылі Вашынгтона
Падаецца, сучасны свет стаў занадта складаным і розным. Старая сістэма не здольная даць адказы на ўсе пытанні — як у ЗША, так і па ўсім свеце. Па вялікім рахунку, Трамп і Байдэн рэпрэзентуюць два варыянты старой сістэмы — два прачытанні мінулага. Адзін з ноткамі сацыял-дарвінізму і духам свабоднага прадпрымальніцтва, другі — з раздачай кілбасак бедным, талерантнасцю і павагай да слабейшых. Да пэўнага часу яны чаргаваліся і трымалі баланс. Цяпер жа, відаць, паўстала патрэба ў нечым трэцім. Па-за дыскурсам застаецца толькі Ілан Маск — найбагацейшы чалавек у свеце, які раскрывае космас з перспектывай для чалавецтва. Намацвае варыянты будучыні, не падобныя да рэмэйкаў мінулага. Ну і спрабуе быць дэмакратам: заявіў жа пра ідэю глабальнага бясплатнага інтэрнэту для ўсіх і кожнага.
Як бы пафасна ні гучала, але Маск для сучаснасці — такі самы Вашынгтон для свету канца XVIII ст. Зорка надзеі на светлае заўтра, якое не будзе падобным на ўчора.
Маск нагадвае прагрэсара з сусвету Стругацкіх, які спрабуе перазагрузіць свет.
Зрэшты, стагоддзямі гэта і была ідэя Амерыкі — змяняцца не толькі самім, але і даваць прыклад іншым. Перазагружаць усё для ўсяго свету.
Алесь Кіркевіч, budzma.by
