Гісторык-этнолаг Сцяпан Захаркевіч лічыць, што нацыянальных канонаў можа быць шмат, і чым больш іх, тым лепш для нашай культуры.
Лекцыя-дыскусія кандыдата гістарычных навук, дацэнта ЕГУ Сцяпана Захаркевіча «Межы і рысы беларускай культуры: канструяванне ўяўнай сапраўднай беларускасці», якую зладзіў увечары 7 сакавіка ў Вільні праект Culture Makes, падымае шмат складаных пытанняў.
Пры гэтым цяжка сцвярджаць, што ёсць гатовыя адназначныя адказы на іх.
Праблемы і канфлікты ў беларускай культурнай сферы
Сцяпан Захаркевіч акрэслівае праблемы дыскусійнасці і нават канфліктаў у культурнай сферы.
Гэта, на яго думку, адмаўленне беларускай культуры ў дынамічным развіцці і праве падвяргацца ўплывам. «Але ж культура мяняецца. Глядзіце, як змяніла наша жыццё з’яўленне мабільных тэлефонаў, нашу паўсядзённасць, нашу руціну, нашы магчымасці. Тэхналогіі моцна змянілі нашу адукацыю, нашы ўяўленні ўвогуле пра свет. І наша культура таксама не можа не быць пад уплывам глабалізацыі. І часцяком мы проста забываемся на тое, што гэта дынаміка з намі кожны дзень прысутнічае», — зазначае ён.
Другой праблемай ён бачыць наяўнасць «палітычных археолагаў» — стварэнне сучаснага праз вобраз мінулага: «Гэта тыя палітыкі, якія імкнуцца выкарыстоўваць вобразы з мінулага для таго, каб кансалідаваць нас тут і зараз. Гэта вельмі зручна, таму што ёсць нейкія пантэоны, ёсць спадчына, якую можна лёгка выкарыстоўваць і якая дазваляе кансалідавацца, аб’яднацца, нешта разам зрабіць, выстаяць супраць ворага і г. д. Але мы кажам пра мінулае — трэба разумець, што яно ўжо было, што яно ўжо скончылася».
Наступнай праблемай гісторык называе этнаграфічны інструменталізм, «калі вялікую колькасць этнаграфічных фактаў, якія этнографы назапасілі ў апісанні беларускай традыцыйнай культуры, выкарыстоўваюць для абгрунтавання палітычных у першую чаргу пазіцый». «Дзяленне на нашых і не. Сапраўдныя дранікі з мукой ці без мукі. І гэтае дзяленне стварае пэўныя крытэрыі адпаведнасці. А насамрэч гэта проста этнаграфічныя факты, часцяком якія і не супадаюць, прыкладам, рэгіянальна», — сказаў ён.
«Пошукі «правільнага» нацыянальнага канона таксама ў гэтым спісе праблем. Хто такі гэты сапраўдны беларус па каноне? Ён павінен быць у вышыванцы? Павінен ведаць усе правільныя святы? Як правільна святкаваць Купалле, які зараз трэба выконваць пост? І ўсё на чысцюткай мілагучнай літаратурнай беларускай мове, з якой часцяком у беларусаў вельмі вялікія пытанні», — заўважае этнолаг.
Што вяло да крызісаў ідэнтычнасці?
Сцяпан Захаркевіч прапаноўвае пералік падзей ці працэсаў, якія мянялі беларускую культуру ці прыводзілі да крызісу ідэнтычнасці.
1. Падзелы Рэчы Паспалітай і ўваход беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі. На думку Сцяпана Захаркевіча, наступствы гэтых падзелаў мы адчуваем да сённяшняга часу ў зменах геаграфіі прасторы: Варшава і Вільня — СПБ і Масква, чыгунка і Мінск і г. д.
2. Войны і дэмаграфічныя змены. Першая сусветная вайна і бежанцы, Другая сусветная вайна і Халакост, Другая сусветная вайна і кожны чацвёрты загінулы.
3. Стварэнне БССР. Гэта ўсё ж, як лічыць гісторык, «уласны нацыянальны праект», важным ёсць з’яўленне масавай папулярнай культуры праз СМІ, радыё і кіно, музеі, літаратуру.
4. Калектывізацыя — змены сацыяльнай структуры вёскі з абшчыны і прыватнай уласнасці на калгас, змены жылля, структуры гаспадаркі, выкарыстання часу і г. д.
5. Урбанізацыя — пераезд у горад агромністых мас людзей і пераняцце гарадскога ладу жыцця (1897 — 12% беларусаў у горадзе, 2019 — 80% гараджан). «Мінск быў нейкай агульнай «абшчагай» для ўсіх беларусаў пэўны час. Ёсць месца радзімы, а Мінск — плоскасць, куды прыехалі працаваць і жыць. Калі пачалося знішчэнне гістарычнага цэнтру Мінска, то для большасці мінчукоў гэта не стала праблемай. Бо паабяцалі пашырыць дарогі, пусціць новыя маршруты грамадскага транспарту, а замест гэтых руінаў пабудаваць новыя дзевяціпавярховікі, у якіх ужо можна атрымаць гэтую мару — сваю кватэру. І большасць пагадзілася з гэтым руйнаваннем, бо яны не адчувалі Мінск як радзіму, як важнае месца, якое мае яшчэ і сімвалічнае значэнне», — лічыць Сцяпан Захаркевіч.
6. Глабалізацыя і глакалізацыя канца ХХ — першай чвэрці ХХІ ст.
Мовы апісання беларускай культуры ў БССР
Літаратары — у даваенны перыяд збольшага прыхаджане з сялянства. Адсюль, як лічыць Захаркевіч, так званая «калгасная літаратура», потым «ваенная літаратура».
Гісторыкі ў БССР карысталіся марксісцкім і класавым падыходам, то-бок канцэнтраваліся на гісторыі сялянства і ў рэчышчы расійскай гісторыі. Цэласнага нацыянальнага наратыву не было да 90-х ХХ стагоддзя.
Этнографы спецыялізаваліся на традыцыйнай вясковай культуры, адбывалася этнізацыя культуры. У серыі «Беларуская народная творчасць», якая выходзіла з з 1970 года, выйшла больш за 60 тамоў.
«Музейшчыкі разглядалі народную культуру як форму краязнаўства. Такі сабе мясцовы рэгіянальны варыянт. Кшталту ёсць нешта значнае і важнае, а ёсць нейкае там адзенне віцебскае, пінскае, ганчарныя вырабы нейкія. Гэта правінцыялізуе наш вобраз, і з-за гэтага наша народная культура станавілася ў нейкім сэнсе другаснай. Дарэчы, і да сёння пэўнымі людзьмі яна так і ўспрымаецца. Палітычная эліта 80-х гадоў, якая б магла пайсці на супрацу з нацыянальна арыентаванай інтэлігенцыяй тых часоў у пытаннях мастацкіх, не здолела гэтага зрабіць, бо гэта былі ў асноўным тэхнакраты, выхадцы з заводаў і фабрык, якія проста ментальна разглядалі беларускую культуру праз прызму этнічнасці, вясковасці, а таму і другаснасці. Правінцыялізму ў іхным разуменні трэба было саромецца», — зазначае даследчык.
А дзесьці ў 1990-х, як лічыць Сцяпан Захаркевіч, пачынаецца «канфлікт паміж традыцыяй і сучаснасцю». «Ён пачынаецца спачатку для элітарных колаў — невялічкай яшчэ купы людзей, якія ўжо атрымалі ін’екцыю заходнасці, урбаністычнасці, глабалізаванасці і першымі пачалі гэта рэтрансляваць у беларускае грамадства. А ў 2010-х гэта ўжо стала масавай з’явай праз развіццё інтэрнэту, мабільнай сувязі, фрылансу, розных ініцыятываў, развіцця гарызантальных сувязяў», — мяркуе гісторык.
Дык ці можа быць некалькі нацыянальных культурных канонаў?
«Наконт стварэння нацыянальнага канона і гістарычнай папулярызацыі ўсяго свайго, якое выкарыстоўваюць некаторыя стваральнікі культурнага кантэнту, адстойваючы права беларускай супольнасці да пошукаў ідэнтычнасці.
Мне падаецца, што каноны могуць ствараць усе, хто заўгодна. Чым больш будзе ўяўленняў пра гэтыя каноны, тым лепш. Калі ёсць патрэба ў выкарыстанні этнічнасці ды традыцыйнасці — гэта таксама цудоўна, — заяўляе Сцяпан Захаркевіч.
— З іншага боку, часцяком людзі разглядаюць гэта як адзіны спосаб знайсці ўласную нацыянальную ідэнтычнасць. Людзі шукаюць адказу на пытанне: што рабіць, каб адчуваць сябе і быць беларусам. Лічу, што чым больш варыяцый, тым лепш. І не трэба ніякіх механізмаў забароны. Чым больш будзе зроблена, тым больш будзе магчымасцяў пераасэнсавання і стварэння ўласных ідэй».
Разыходжанне дыскурсаў
«Мне падаецца, што калі гаварыць пра афіцыйны культурны дыскурс, то там працягваецца вось гэтая ідэя фалькларызацыі. То-бок палітычныя колы, адказныя за рашэнні, застаюцца носьбітамі вось гэтых старых мадэляў, яны іх выразна разумеюць, яны іх памятаюць і разумеюць, як з імі працаваць. Бо тое, што адбываецца па-за кантраляваным і зразумелым ім (культурным) працэсам — іх пужае і правакуе на неадэкватныя рэакцыі. Фэсты, святы раёна, афіцыйныя святы Купалля са справаздачай ад старшыні сельсавету, новы дзяржаўны фальклор, пачварынкі ў палях з саламяных рулонаў, кнігі з сала і галовы свіней на раённых фэстах — гэта фалькларызацыя. Ну і тут яшчэ ёсць і палітычнае непаразуменне ў культурніцкіх колах. Калі яно будзе знята, то ўсе пачнуць радасна дадаваць адно аднаму», — лічыць Сцяпан Захаркевіч.
Пры гэтым, на думку этнолага, да сёння захоўваюцца рэсурсы, якія «дазваляюць выцягнуць з гэтай этнічнасці ці традыцыйнасці яшчэ шмат чаго». «Але могуць быць і іншыя варыяцыі. Глядзіце, як малюнкі ды-джэяў перамен 2020-га сталі народнай творчасцю і крэатывам, колькі ад 2020-га стваралася нізавых ідэяў. Літаратура зараз шукае і, здаецца, знаходзіць новыя тэмы, новыя вобразы — дастаткова было наведаць Стральцоўскі фэст. Новыя сімвалы, новае прачытанне, беларускамоўныя вершы, рускамоўныя, уваход у беларускую прастору літоўскай літаратуры праз пераклады. Але гэтага пакуль недастаткова. Калі з’явіцца больш — гэта можа справакаваць новыя культурныя ўзрывы. Глядзіце, як музыка адрэагавала на гэты час.
Мне падаецца, шляхоў шмат, і этнічнасць — толькі адзін з іх, яшчэ не да канца адрэфлексаваны варыянт. Але глабальна этнічнасць становіцца новай фалькларызацыяй. Яна і застанецца ў рэзервацыі вось такіх фэстаў, для турыстаў, хутчэй. Гэта глабальны працэс», — падсумоўвае Сцяпан Захаркевіч.
Балючае пытанне. Ці можна развіваць беларускую культуру па-за межамі Беларусі?
«Мне падаецца, што ў поўнай меры, напэўна, не, не атрымаецца. Бо культура звязаная з грамадствам, з усімі аспектамі яго жыцця. За межамі могуць стварацца такія сабе гібрыдныя версіі, якія таксама вельмі важныя, як і любыя іншыя эмігранцкія асяродкі, якія ўзбагачаюць, дадаюць нешта новае. Тут усё залежыць ад колькасных паказчыкаў эмігранцкага асяродка, — лічыць Сцяпан Захаркевіч. — Але ў любым разе гэта ўжо будзе такая паралельная культура, і гэтыя дзве культуры будуць паступова разыходзіцца. Але калі будзе магчымасць камунікаваць і фіксаваць, то з’явіцца магчымасць і абнаўляць, падтрымліваць, перазагружаць. Але гэта складана, мне падаецца, з гэтым могуць быць праблемы».
Фота з асабістага архіву Сцяпана Захаркевіча
Рыгор Сапежынскі, budzma.org
