Аповед пра лаўрэатаў літаратурнай прэміі Ежы Гедройця 2022 года працягвае «СНплюс». Сёння пагаворым пра Вольгу Гапеевую і яе дзіўны, ні на што не падобны раман «Самота, што жыла ў пакоі насупраць».
Еўрапейскія лаўры для беларускай інтэлектуалкі
Друкавацца Вольга Гапеева пачала ў 1999 годзе. Цяпер пісьменніцы 40 гадоў. Нарадзілася яна ў Менску. Літаратурная і навуковая дзейнасць у яе жыцці развіваліся паралельна. Першая кніга «Рэканструкцыя неба» выйшла ў 2003 годзе — у 2005-м Вольга атрымала ступень магістра ў Мінскім лінгвістычным універсітэце. У 2012-м стала кандыдатам філалагічных навук — і тады ж выдала паэтычны зборнік «Метад муаравых крэсак». Да 2022 года Гапеева стала дацэнткай, аўтарам 12 кніг прозы і паэзіі і лаўрэатам чатырох беларускіх літаратурных прэмій: «Залаты апостраф» ад незалежнага часопіса «Дзеяслоў», «дзіцячых» прэмій імя Цёткі і Янкі Маўра і «Кнігі году» — асаблівай узнагароды ад калегаў.
І з зайздроснай рэгулярнасцю кнігі Вольгі патраплялі ў шорт-лісты прэмій. Відавочна, крытыкі яе любяць. Адначасова з тым вобраз у Вольгі даволі «адасоблены»: нельга сказаць, што яна належыць да нейкай пэўнай тусоўкі, школы ці плыні. Як і яе героі, адзінокія і злёгку сумныя, Вольга трымаецца ўбаку ад мітусні свецкага літаратурнага жыцця. Ва ўсякім разе, беларускага. У нашых СМІ яна з’яўляецца вельмі зрэдку (у параўнанні з такімі «зоркамі» як Альгерд Бахарэвіч або Ганна Севярынец).
Вольгу больш цікавіць імідж, які ствараецца на еўрапейскім кніжным рынку. Як мы ўжо пісалі, яна даўно і мэтанакіравана працуе з «еўрапейскім ухілам», упісваючы свае тэксты ў традыцыю інтэлектуальнай паэзіі і еўрарамана. Яе мінулы прэтэндэнт на Гедройця, аповесць «Кэмэл-трэвэл», пісаўся з відавочным разлікам на «імпарт»: Вольга расказвала пра асаблівасці дзяцінства і сталення ў застойную эпоху савецкай Беларусі — з яе школьнымі формамі і бантамі, эмацыйна халоднымі і стомленымі побытам бацькамі, і адзінотай. Беларуса гэтым не здзівіш, а вось разбэшчанага дабрабытам еўрапейца жахнуць можна.
Калі казаць пра прозу, упадабаны фармат Вольгі — еўрараман. Знайсці дакладнае вызначэнне еўрарамана даволі складана, але калі падвесці рысу, гэта такі скупы ў аб’ёмах і строгі ў стылі тэкст, які можна чытаць кароткімі перабежкамі ў метро, кавярнях і перад сном. Еўрараман прытрымліваецца еўрапейскіх каштоўнасцяў, напрыклад, свабоды слова, самавыяўлення, павагі да маёмасці і асабістага жыцця іншага, і гэтак далей. Словам, у ім можна знайсці ўсё, што ўпісваецца ў прагрэсіўны палітычны парадак сучаснай Заходняй Еўропы.
Увогуле апісаць творчасць Вольгі Гапеевай — як і ўзнагароджаны раман «Самота...» у прыватнасці — можна адным удалым абзацам, які насамрэч прысвечаны іншаму беларускаму аўтару на эміграцыі Максу Шчуру. Вось што пра ягонага «Кінарамана» пісаў празаік Андрэй Дудко:
«...Пазбавіўся нашай правінцыйнасці, нашай вечнай калгаснасці, і стварыў нешта ў той прасторы, дзе размаўляюць лепшыя розумы чалавецтва. Мабыць, і сапраўды трэба эміграваць у Заходнюю Еўропу, шмат дзён там медытаваць, каб абарона з нашых лясоў і балот, якія ўраслі ў душу, абрынулася. ... Каб там, у нірване, калі беларускага ў Беларусі не застанецца, калі беларус стане чыстым усведамленнем у пустэчы, вакол яго з’явяцца Лаканы, Дэлёзы, Фуко і іншае начытаныае спадарства, якое жыве у вечнасці. З’явяцца і заскочаць у галаву, напоўняць сабой пустэчу, а па выйсці з нірваны ствараецца еўрапісьменнік. Які мысліць як яны, піша як яны, прэпаруе рэальнасць як яны. Які вывяргае струмяні гуманітарных ведаў».
Акурат такім небеларускім беларускім пісьменнікам і з’яўляецца Вольга. Нават у «Кэмэл-трэвэл», прэпаруючы сваё менскае дзяцінства, яна глядзела на яго нібы звонку, ацэньваючы падзеі вачыма «еўрапісальніка». Не кажучы ўжо пра «Самоту...», узорны у гэтым плане раман.
Таму не здзіўляе, што Вольгу ў літаратурнай еўракамуне прынялі і палюбілі. Толькі сёлета яна атрымала дзве еўрапейскія ўзнагароды: аўстрыйскую прэмію Rotahorn і нямецкую Wortmeldungen. Апошнюю прысуджаюць за дыскусійныя тэксты з палітычным значэннем. У гэтым годзе абмеркаванні тычыліся літаратуры і палітыкі: напрыклад, ці павінна літаратура ўдзельнічаць у палітычных падзеях? Ці можа пісьменнік працаваць паводле запыту?
Вольга абыйшла 119 канкурэнтаў, якія прэтэндавалі на прэмію. Перамогу ёй прынесла эсэ «Абарона паэзіі падчас пастаяннага выгнання». Паводле меркавання журы, Вольга прадэманстравала, што дыктатуры выкарыстоўваюць моўную палітыку ў сваіх мэтах, прыціскаюць мастацтва і паэзію, бо тыя з’яўляюцца увасабленнем крытычнага мыслення. «Гапеева робіць тое, што можа зрабіць пісьменніца перад гвалтам і прыгнётам: выкарыстоўвае моцныя словы».
Вольга Гапеева падчас цырымоніі ўзнагароджання Прэміі Гедройця-2022
Секты жывадзёраў, адзінота і вулканы Японіі
Што аб’ядноўвае гэтыя паняткуі? Раман Вольгі Гапеевай. Усяму пералічанаму знайшлося там месца. А яшчэ ваўкам, каханню, рэўнаснаму сяброўству, забойству...
Апісаць «Самоту...» стандартна, пазначыўшы сюжэт і галоўных герояў, даволі складана. Як і вылучыць адзіную ідэю. Мабыць, галоўнае, што варта пра яе сказаць, — дзеянне адбываецца не па-за, а ўсярэдзіне. Асноўны экшн развіваецца не як чарговасць падзеяў, а як чарговасць ментальных і эмацыйных станаў трох герояў, звязаных паміж сабой даволі ўмоўна. І назва кнігі «Самота, што жыла ў пакоі насупраць» — умоўная. На яе месцы магла быць любая іншая.
Тканіна апавядання нагадвае разрэджанае паветра, калі не вакуум, у якім іарудна перамяшчаюцца па прывідных траэкторыях адасобленыя прадметы. Сюжэт ёсць, але ствараецца ўражанне, што ён асаблівай ролі не грае. Усё, што адчуваецца і бачна ўмоўна. І наадварот, рэальныя толькі адчуванні, думкі, пачуцці. Толькі суб’ектыўнае аб’ектыўна. Напрыклад, адзінота ў кнізе Гапеевай больш адчувальная, чым гатэль, у якім жыве гераіня. Развагі аб чалавечай жорсткасці і эмпатыі маюць большую значнасць, чым забойства.
Метафізічны трылер — так назвалі гэты тэкст выдаўцы, і цалкам апраўдана.
Галоўная гераіня Мая прыязджае ў Японію ў пошуках адказу на пытанне, звязанае з дзіцячай траўмай: калісьці даўно яе сям’я прыязджала сюды на адпачынак разам з сабакам Касавурам, але падчас вывяржэння вулкана гадаванец знік. Што з ім здарылася? Маі не дае спакою гэтае пытанне.
Але больш слушна назваць сабаку не гадаванцам, а членам сям’і, сябрам. Мая ставіцца да жывёлаў як да роўных і не разумее, як могуць існаваць людзі, якія лічаць сябе «вянцом стварэння». Мая выступае як увасабленне светапогляду не проста пацыфісцкага — яе адчувальнасць даведзена да скрайнасці. Яна эмпат у абсалюце і суцэльны меланхолік.
Затым у рамане з’яўляецца Хельга-Марыя. Наколькі рэальная гэтая гераіня? Складана сказаць. Яна можа быць плёнам уяўлення Маі, можа быць чалавекам, які пераадолеў сувязь часу і прасторы, можа быць проста фантазёркай. Аўтарка не ўсталёўвае дакладных межаў.
Себасцьян — трэці герой таямнічай драмы. Спачатку здаецца, што ён жыве напрыканцы 19 стагоддзя і займаецца гуманітарнымі навукамі, затым усплывае яго сувязь з Хельгай-Марыяй, словам, пытанняў застаецца больш, чым адказаў.
Фармулёўка, з якой кніга атрымала ўзнагароду, гучыць прапарцыйна: «За чароўнае запрашэнне чытача ў свет чалавечай годнасці, пералівістых думкаў і абэртонаў».
«Самота...» — кніга-разважанне, кніга-медытацыя, спосаб паразмаўляць пра важнае з сабой і чытачом. Напрыклад, паэтка Валянціна Аксак сказала: «Гэта самае дакладнае апісанне пачуцця адзіноты, якое даводзілася чытаць. Ва ўсякім разе, у беларускай прозе». Гаворка ішла аб гэтым урыўку:
«З таго моманту, як пачалася цішыня, быццам нехта пераключыў рэгістры. Я болей ня чую, што кажуць людзі, з чаго сьмяюцца, чаму засмучаюцца. Замест гэтага лаўлю, як перашэптваюцца будынкі, растае сьнег. Позна вечарам, калі вуліцы належаць сабе, а я належу іхняй цішыні, прыходзіць разуменьне. Я спыняюся, і адчуваю, што навокал пустэча, запоўненая сьнегам і мной. Здаецца, што крапае дробны дождж, але ніякага дажджу няма, гэта растае сьнег і ўваходзіць у зямлю. Самы інтымны гук, калі-небудзь пачуты мной. Гук вечнасьці».
У такім духу складзена ўсё апавяданне. «Самота...» — дзіўна небеларускі раман беларускай пісьменніцы, у атмасферы якога ёсць нешта ад скандынаўскага дэтэктыва, у дыялогах — лёгкасць і смутак у духу Саган, а ў этычных развагах — скепсіс і надзея еўрапейскіх мысляроў.
Як нарадзілася гэтая кніга
Раман напісаны на літаратурнай стыпендыі «Пісьменнік горада» ў аўстрыйскім горадзе Граце, дзе Вольга жыла з верасня 2019 года. На стыпендыю яна падавалася 4 гады, перш чым мінула адбор. Паралельна пісьменніца працавала над трыма праектамі: кнігай паэзіі, нямецкамоўнай складанкай і ўласна раманам. Увосень 2021 года кнігу выдалі «Галіяфы». Рэдактарам выступіла пісьменніца Алена Брава — аўтарка змрочнай прозы аб жыцці жанчыны і беларускай правінцыі.
Пра «Галіяфаў» варта сказаць асобна. Выдавецтва пражыло амаль 15 гадоў, пакуль у красавіку 2022 года Міністэрства інфармацыі не прыпыніла ягоную дзейнасць. Пасля трох «штрафных» месяцаў «Галіяфы» ў шэраг не вярнуліся. Заснавальнік выдавецтва Зміцер Вішнёў застаўся за мяжой. Для беларускага кнігавыдання гэта адчувальны ўдар: кожны год «Галіяфы» выдавалі да 50 найменняў кніг і як ніхто падтрымлівалі дэбютантаў.
Акрамя таго, у гэтым выдавецтве выйшла ўжо названая кніга паэзіі Вольгі Гапеевай «Метад муаравых крэсак» і яе дзіцячыя кнігі «Сумны суп» і «Дзве авечкі».
