«Моцная акцыя, і яна адыграла вялікую ролю ў прарыве хлусні». 35 гадоў таму ў Мінску прайшоў першы Чарнобыльскі шлях

30.09.2024 Гісторыя

Так, першае шэсце ў памяць катастрофы адбылося не 26 красавіка, а 30 верасня 1989 года. Дэманстрацыя не была дазволеная камуністычнымі ўладамі БССР, тым не менш на Шлях выйшла каля 30 тысяч беларусаў.


Pieršy Čarnobyĺski šliach
Першы Чарнобыльскі шлях. Фота Уладзіміра Сапагова, vytoki.net

26 красавіка 1989-га ў Мінску прайшла «Гадзіна смутку і маўчання» на плошчы Леніна, цяперашняй Незалежнасці. А 30 верасня ў сталіцы адбыўся ўласна першы Чарнобыльскі шлях.

Акцыю, якую ініцыявала актывістка БНФ з Магілёўскай вобласці Наталля Рослава, улады забаранілі. І нават прызначылі на 30 верасня агульнарэспубліканскі суботнік. Але не дапамагло — больш за 30 тысяч чалавек прайшлі ад гадзіннікавага завода «Луч» да плошчы Леніна. Траціна ўдзельнікаў шэсця прыехала з забруджаных радыяцыяй раёнаў.

Pieršy Čarnobyĺski šliach
Першы Чарнобыльскі шлях. Фота Кастуся Войткі, vytoki.net

Пазней арганізатары першага Чарнобыльскага шляху атрымалі буйныя штрафы.

«Першы Шлях быў у верасні. (...) Пісьменнік, грамадскі дзеяч Алесь Адамовіч прывёз з Масквы вядомага тады савецкага акадэміка Веліхава, які выступіў на мітынгу і падтрымаў беларусаў. "Чарнобыльскі шлях" прайшоў на высокім узроўні, гэта была моцная акцыя, і яна адыграла вялікую ролю ў прарыве хлусні, якую збудавалі камуністы вакол Чарнобыля», — успамінаў сёлета ў інтэрв’ю Польскаму радыё грамадскі дзеяч Вячаслаў Сіўчык.

Паводле ўспамінаў Сяргея Навумчыка: «У 1989 годзе было дзве акцыі, прысвечаныя Чарнобыльскай трагедыі. У красавіку — «Гадзіна смутку і маўчання». А гэтая восеньская — самая магутная. Менавіта яе не хацела дапусціць ЦК, была прапагандысцкая кампанія, потым судзілі Хадыку і Грушавога і спрабавалі затрымаць Пазьняка».

Удзельнікі шэсця пазначалі сябе адмысловай нашыўкай, якая, як успамінаў адзін з арганізатараў акцыі, праваабаронца Алесь Бяляцкі, «прыкалвалася зашпількай да адзення».

Našyŭka ŭdzieĺnikaŭ šescia 30 vierasnia 1989 h. u Minsku
Нашыўка ўдзельнікаў шэсця 30 верасня 1989 г. у Мінску. Фота: vytoki.net

Міліцыя не перашкаджала акцыі, хаця тая фармальна была забароненай.

Pieršy Čarnobyĺski šliach
Першы Чарнобыльскі шлях. Фота: vytoki.net

Успаміны ўдзельнікаў першага «Чарнобыльскага шляху»

Праваабарончы цэнтр «Вясна» да адмысловай выставы, што адбылася ў 2021 годзе, запісаў успаміны тых, хто прайшоў шэсцем па Мінску 30 верасня 1989 года.

Ірына Дубянецкая: Настрой быў прыкладна такі, як у вершы Таццяны Сапач: «О, час пераможных шэсцяў — крышацца брукі ад маршаў! Як не вітаць гэту музыку сусветнае мітусні!» Усё атрымлівалася, усё прагаворвалася, было магутнае адчуванне таго, што вось, ёсць мы, і мы ўваходзім у сілу, і ўсё знявечанае выправім, і самі ўсё вырашым, і адказнасць на сябе возьмем, і страху ў нас няма — ні страху адказнасці, ні страху ўлады моцных, што нас гняла... Штосьці такое, не спецыфічна Чарнобыльскае, а так, што і тут трэба працаваць — і мы можам і гатовыя, і да іншага дойдзе чарга, бо на гісторыі й жыцці суцэльны дзірван, і будзем яго разворваць, дай толькі час! Маладосць, што сказаць!

Pieršy Čarnobyĺski šliach
Першы Чарнобыльскі шлях. Фота: С. Чырык, vytoki.net

Уладзімір Сіўчыкаў: Помніцца, была пэўная эйфарыя, адчуванне, што проста на вачах творыцца гісторыя. Што можна паўплываць на падзеі і асабістым удзелам, нават простай прысутнасцю ў шэрагах маніфестантаў. А яшчэ думалася, што бараню і сваю сям’ю, дзвюх дачок — чатырохгадовую Алесю і Хрысьціну, якой быў год і два месяцы.

Антаніна Хатэнка: Што памятаю? Трывожнасць памятаю, вельмі акрэслена, дакладна — ажно дых пераймае: што з намі будзе далей? Трымценне лісця на дрэвах памятаю. Напэўна, так трымцела я сама ў прадчуванні (яшчэ не адчуванні!) вялікай і неадольнай бяды. А бяда ж ужо зрывала бязлітасна жыцці, як тое лісцё з восеньскіх дрэў. Незвычайную цёплую еднасць памятаю. Быццам толькі маўчанне й можа так звязваць, лучыць і трымаць разам. Гэта была ці не адзіная часіна ў маім жыцці, калі недзе глыбока запалі ўсе словы. Я ішла поруч з мужам, Алесем Емяльянавым, і мне падавалася, што вось цяпер, у гэты незвычайны момант жальнай цішы, я пазнаю яго зусім не знаёмага, інакшага, чым заўжды, чым штодня. Знакі радыяцыі памятаю, як водбліскі чужое пагрозы. Ніколі больш так востра не адчувала візуальную інфармацыю.

І ніколі больш так не чутны былі крокі, нашы крокі — кожнага паасобку і ўсіх разам. Гэта была хада спакойных і мудрых людзей, якія верылі ў сваю моц і нават, мабыць, трошачку ў сваю місію.

Здзіўленне памятаю: нас усё болела й болела, з усіх краёчкаў зямлі нашай ішлі, ішлі, ішлі маўклівыя, але не суровыя, а нібыта неяк трагічна прасветленыя абаронцы — абаронцы свайго парушанага, разбуранага, выбухлага болем і скрухай, адчаем і сіроцтвам бяздом’я свету.

Pramaŭliaje Alieś Adamovič. Za im staić Zianon Paźniak
Прамаўляе Алесь Адамовіч. За ім стаіць Зянон Пазьняк. Фота: С. Чырык, vytoki.net

Вінцук Вячорка: Перад Плошчай Радаслава Вячорка і Станіслаў Сокалаў ішлі наперадзе. Стась жа са сцяжочкам, іх выпусцілі ўперад, бо сымбалічна, што дзеці.

Pieršy Čarnobyĺski šliach
Першы Чарнобыльскі шлях. Наперадзе ідуць дзеці. Фота: vytoki.net

Алена Лапцёнак: Той дзень запомніўся яшчэ і таму, што адмыслова на акцыю да нас з сяброўкамі прыехалі ўкраінскія актывісты, з якімі мы пазнаёміліся незадоўга да гэтай падзеі падчас экскурсійнай паездкі ў Львоў. У цэнтры горада стаялі пікеты пад сіне-жоўтымі фанамі (сцягамі па-щкраінску), такая натхняльная атмасфера «дзвіжу», кажучы сённяшнім слэнгам, што, кінуўшы свой экскурсійны аўтобус і групу, мы адправіліся ў Чарнаўцы — на самы першы музычны фестываль «Чырвона рута». І вось пасля гэтага ўжо яны прыехалі ў Мінск. Добра памятаю, як мы вярталіся з «Чарнобыльскага» шляху ўзрушанай кампаніяй па вуліцы Ілімскай пад сцягамі: вялікім сіне-жоўтым і бел-чырвона-белым.

Паліна Сцепаненка: Быў дождж і вельмі шмат было людзей. Ішлі па праспекце па праезджай частцы, што было нязвыкла, ішлі да Плошчы.

І падчас руху было адчуванне, што свет, у якім мы жылі, мяняецца, з кожным крокам з кожнай хвілінай і секундай. Што мы больш не будзем жыць у тым ранейшым свеце, дзе ўсім кіравала КПСС.

Pieršy Čarnobyĺski šliach
Першы Чарнобыльскі шлях. Фота Уладзіміра Сапагова, vytoki.net

«Чарнобыльскі шлях» стаў акцыяй памяці пра трагедыю

Першы «Чарнобыльскі шлях» быў апазіцыйны да ўлады, бо камуністы ў Маскве і Мінску ад 1986-га хавалі праўду пра атамную катастрофу, змяншалі яе наступствы, ігнаравалі праблемы людзей з раёнаў, якія найбольш пацярпелі ад Чарнобыля.

У першыя ж гады незалежнасці «Чарнобыльскі шлях» стаў акцыяй памяці пра трагедыю. Прыход Лукашэнкі да ўлады вярнуў апазіцыйны характар акцыі і зрабіў яе адной з ключавых датаў пратэставага календара.


Самы буйны «Чарнобыльскі шлях»

26 красавіка 1996 года прайшоў самы буйны «Чарнобыльскі шлях». Прымеркаваная да дзесяцігоддзя катастрофы акцыя стала кульмінацыяй «Мінскай вясны — 96». Каля 50 тысяч чалавек прайшлі шэсцем па праспекце Францішка Скарыны ад Акадэміі навук і правялі мітынг. Адбываліся шматлікія бойкі з міліцыяй, арышты палітычных і грамадзянскіх актывістаў — усё пад лозунгамі пратэсту супраць палітыкі Лукашэнкі. Сярод арыштаваных былі актывісты БНФ — Юрый Хадыка, Лявон Баршчэўскі, Вячаслаў Сіўчык, Вінцук Вячорка, лідар БНФ Зянон Пазьняк пасля акцыі выехаў з краіны.

Тады ж частка супрацоўнікаў музея Максіма Багдановіча, дзе дырэктарам працаваў Алесь Бяляцкі, пачала дапамагаць арыштаваным і іх сваякам. Так і ўзнік праваабарончы цэнтр «Вясна».

Апошні «Чарнобыльскі шлях»

Апошні раз у Беларусі «Чарнобыльскі шлях» прайшоў у 2018 годзе. У 2019-м замест шэсця арганізатары прапанавалі ўзяць удзел у «Чарнобыльскім тыдні» — мерапрыемствы, лекцыі, выставы.

У 2020-м акцыю не дала правесці эпідэмія кавіду.

Ад 2021-га і да сёння ні пра якія акцыі ў Беларусі не вядзецца. «Чарнобыльскія шляхі» праходзяць па ўсім свеце, дзе з’явіліся беларускія асяродкі пасля вымушанай эміграцыі, але толькі не ў самой Беларусі, якая найбольш пацярпела ад тэхнагеннай катастрофы 1986 года.

Čarnobyĺski šliach u Viĺni, 26 krasavika 2023 h.
"Чарнобыльскі шлях" у Вільні, 26 красавіка 2023 г.

Рыгор Сапежынскі, Budzma.org

Чытайце яшчэ: Як беларуская дыяспара на чале з Аляксандрам Надсанам дапамагала ахвярам Чарнобыля