Прымаўкі — мудрасць народа. Яны бываюць вельмі дарэчы ў розных сітуацыях: могуць падтрымаць, засцерагчы ад памылак, падштурхнуць да правільных дзеянняў, даць пасмяяцца з сябе.
Многія з нас лёгка могуць узгадаць расійскія прымаўкі. Прымаўкі роднай мовы часта не ведаем ці не памятаем, бо рэдка чуем іх. А яны ж трапныя, прыгожыя і зразумелыя!
Падабралі беларускія адпаведнікі да самых распаўсюджаных расійскіх прымавак. На адну расійскую — па некалькі беларускіх, каб вы напоўніцу адчулі багацце роднай мовы.
Бедность — не порок
Малюнак Андруся Такінданга
Беднасць — не загана
Сярмяга — не знявага, а жупан — не вялікі пан
Бяднейшы — не канечне дурнейшы
Беднасць не адбярэ ні чэсці, ні розуму
Гэтыя прыказкі гавораць пра тое, што беднасць не робіць чалавека горшым.
Напрыклад: Здзівіла, што навуковы супрацоўнік жыве так бедна. Але, як кажуць, беднасць не загана (І. Шамякін. Выкармак).
Витать в облаках
Малюнак Андруся Такінданга
Пра нябесныя мігдалы думаць
Пра нябесныя ясноты марыць
У надхмар’і лунаць
У паднябессі лунаць
Азначае, марыць пра нешта недасяжнае, летуценіць.
Напрыклад: Як табе гэта падабаецца? Трэба рабіць, а ты сядзіш ды думаеш пра нябесныя мігдалы... (Янка Брыль. Сірочы хлеб)
Береги платье снову, а честь смолоду
Малюнак Андруся Такінданга
Шануйся замалада — не напаткае бяда
Шануй рапуху ў садзе, а сябе ў грамадзе
Шануй сябе, то й людзі шанаваць будуць
Гэтыя прыказкі нагадваюць аб важнасці годна сябе паводзіць і мець пашану да сябе.
Напрыклад: Думайце, дзеткі, пра тое, што вы кажаце ды робіце. Памятайце прыказку «Шануйся замалада — не напаткае бяда».
В одно ухо вошло, а в другое вышло
Малюнак Андруся Такінданга
Адным вухам слухае, а другім выпускае
У адно вуха ўпусціў, а ў другое выпусціў
Так кажуць пра таго, хто няўважліва слухае, не запамінае, што яму гавораць. Цікава, што ў беларускім варыянце слухач сам адказны за няўважлівае слуханне.
Напрыклад: — Ты, гарэза, я бачу адным вухам слухаеш, а другім выпускаеш. Пра нешта іншае думаеш.Волка бояться — в лес не ходить
Малюнак Андруся Такінданга
Хто ваўкоў баіцца, па ягады не ходзіць
Баяўшыся трэску, і ў лес не трэба хадзіць
Баючыся ваўкоў, застанешся без грыбоў
Калі баяцца цяжкасцей, небяспекі, то не варта і пачынаць нешта. Таксама прыказваюць таму, хто праз малаважную прычыну адмаўляецца выканаць нейкую работу.
Напрыклад: [Анжэк:] Могуць быць непрыемнасці. Прытым вялікія. [Фелікс:] Ахвотна веру... Толькі «ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць» (В. Зуб. Юнацтва рыцара)
Без труда не вытащишь и рыбку из пруда
Малюнак Андруся Такінданга
Каб рыбу есці, трэба ў ваду лезці
Трэба нахіліцца, каб з ручая напіцца
Па дарозе ідучы, грыбоў не набярэш
Каб дабіцца нечага жаданага, трэба дзейнічаць, старацца, праяўляць актыўнасць.
Напрыклад: Бацька Іван Васільевіч прайшоў шлях ад качагара да машыніста паяздоў, маці Ніна Рыгораўна шчыравала на льнокамбінаце. У сям’і часта паўтаралі мудры народны выраз: «Каб рыбу есці, трэба ў ваду лезці» (У. Вялічка, А. Марціновіч. Аршанскі плацдарм).
В чужом глазу сучок видит, а в своем бревна не замечает
Малюнак Андруся Такінданга
У чужым воку і парушынку ўгледзім, а ў сваім і калоды не пабачым
Чужыя грахі перад вачыма, а свае за плячыма
Чужое бачыць пад лесам, а свайго не бачыць і пад носам
Свайго горба ніхто не бачыць
Так кажуць пра тое, што людзі ў іншых бачаць нават дробныя недахопы, а ў сябе не заўважаюць і вялікіх.
Напрыклад: «Ага! — злавіў сябе на думцы Віктар. — Самому можна, а другім — не? У чужым воку саломінку ўбачыў, а ў сваім і бервяна не заўважаеш?» (А. Кобец-Філімонава. Агні за перавалам)
Где много слов, там мало дела
Малюнак Андруся Такінданга
Языком у Вільні, а галавою за печчу
Слоў — на мех, а спраў — на смех
Каб так смыкам, як языкам
Хто языком штурмуе — не шмат наваюе
Прыказка азначае, што ў балбатлівага чалавека вынікі працы малыя, нязначныя.
Напрыклад: — Вам не сумна мяне слухаць? Рабочы не прывык языком штурмаваць, а больш рукамі. — Што вы! — запярэчыў я, успомніўшы народную прыказку: «Хто языком штурмуе — не шмат наваюе» (І. Гурскі. Сталасць)
Делать из мухи слона
Малюнак Андруся Такінданга
З блыхі (з мухі) вала рабіць
З ветру вяроўку віць
Раскажаш пра вераб’я, а перакажуць пра жураўля
Скажы на кепаць, а даложаць на локаць
Байка з камара вырасце на вала
Прыказкі азначаюць: беспадстаўна перабольшваць нешта, надаваць нечаму нязначнаму вялікае значэнне.
Напрыклад: «— А ты думаеш газетка... тая... сапраўдная? Ды я нават ведаю — хто яе згламэздаў. Ёсьць там у Бацькі два памагатары — з блыхі вала зробяць...» (Вінцэсь Мудроў. Чалавек з сажнем)
Жди у моря погоды
Сядзі ў будзе і чакай, што будзе
Сядзі ды на неба глядзі
Кажуць з неадабрэннем пра таго, хто пасіўнічае, чакаючы невядома чаго.
Напрыклад: А во — надзьмуўся! Я — пра тое, што брат не раіць табе ўцякаць. Што ж ён думае — з мамінай печы, з-пад жончынай коўдры — нам тут з табою, як кажуць, сядзі ў будзе ды чакай, што будзе? А дудкі! Насядзеліся... (Я. Брыль. Птушкі і гнёзды).
Насильно мил не будешь
Не памогуць і чары, як каму хто не да пары
Упрошваючы не намілуешся
Даганяючы не нацалуешся
Сілаю не быць мілаю
Прыказкі азначаюць, што сілай не прымусіш палюбіць сябе.
Напрыклад: [Куторга:] Ну, я гатоў вам удружыць, толькі як ваша дачка захімерычыцца ды адцураецца ад мяне, то што тады? Вы ж ведаеце прыпавесць: даганяючы не нацалавацца. (В. Дунін-Марцінкевіч. Пінская шляхта).
Не по хорошу мил, а по милу хорош
Не прыгожая прыгожа, а каханая прыгожа
Не тое хораша, што хораша, але тое, што каму даспадобы
Прыказка азначае: што чалавеку дорага і важна, тое яму і прыгожа, і добра.
Напрыклад: Не тое хораша, што хораша, але тое, што каму даспадобы. Сапраўды, ці варта падпарадкоўвацца модзе? Можа, лепей насіць тое, што табе падабаецца.
І што, што шмат пекных дзяўчат навокал. Лепей за яго любку для яго няма. Бо не прыгожая прыгожа, а каханая прыгожа.
Язык мой — враг мой
Хто язык доўгі мае, таму дрэнна бывае
Прыказка вучыць, што важна думаць, перш чым нешта сказаць, бо можна сказаць лішняе, пакрыўдзіць, выдаць таямніцу і агулам нажыць праблемы.
Напрыклад: — І не хацела зусім пакрыўдзіць, а вось, не падумаўшы, ды выдала. Ох і праўда, хто язык доўгі мае, таму дрэнна бывае.
Не учи учёного
Не вучы акуня (рыбу, качаня) плаваць
Не вучы кульгаць: і так ногі баляць
Не вучы аратага араць, касца касіць, а сейбіта сеяць
Не вучы старога ката смятанку злізваць (з печы саскокваць)
Кажуць пра майстра сваёй справы, якому не патрэбныя парады іншых, а таксама, калі хтосьці не жадае слухаць чыюсьці параду.
Напрыклад: Невядомы чалавек вырываецца. [Сымонка:] Трымай яго, дзядзька Рабіна! Трымай мацней! [Рабіна:] Не вучы рыбу плаваць (В. Вольскі. Машэка).
Если кажется, креститься надо
«Мусіць» за вуха ўкусіць
Здаецца, што й певень смяецца
Няхай не здаецца дурной авечцы
Як здаецца, то хрысціся
Так часта адказваюць чалавеку, які ўжывае «здаецца», «мусіць».
Напрыклад: — Мусіць, звольняць мяне. Я бачыла, як кіраўніца глядзіць на мяне. — «Мусіць» за вуха ўкусіць. Яна проста не ў гуморы, а твая справаздача не такая дрэнная, як ты думаеш.
Не откладывай на завтра то, что можно сделать сегодня
Адклад не йдзе ў лад
Лепей цяпер, чым у чацвер
Сон на заўтра адкладзі, а справу сёння давядзі
Пра важнасць не адкладаць справы на потым.
Напрыклд: — Ну, можа, досыць на сёння, заўтра даробім? — Не, дзядзька, давай зараз. Адклад не йдзе ў лад.
На бога надейся, а сам не плошай
Божа памажы, але й сам падбяжы
На Бога спадзявайся, але і сам старайся
Працуй, нябожа, то і Бог паможа
Прыказка падкрэслівае, што важна і самаму старацца ды прыкладаць намаганні. Таксама прыказкай адказваюць, калі чалавек у размове спадзяецца на Бога.
Напрыклад: — Бог дапаможа, неяк пражывем. — Божа памажы, але й сам падбяжы.
Жить на широкую ногу
Малюнак Андруся Такінданга
Панам (па-панску) жыць
Жыць як золата важыць
Жыццё як мёду піццё
Жывем як песні пяем
Кажуць пра чалавека, што жыве ў дастатку, раскошы (апошнія тры прымаўкі таксама значаць: добра, у згодзе, у радасці)
Напрыклад: Часам мы марылі, як буду я «вучоным», буду жыць, як пан, а яна будзе ў мяне гаспадыняй, і ёй не трэба будзе бадзяцца па свеце... (Янка Маўр. Шлях з цемры)
Хорошему всюду хорошо
Добраму чалавечку добра і ў запечку, а благаце блага і на куце (а ліхаце дрэнна і на куце)
Добрая душа нап’ецца і з каўша
Добраму ўсюды добра (а кепскаму кепска)
Гаворыцца пра добрага, памяркоўнага чалавека.
Напрыклад: Ні той спагады, ні той парады, ані шаны... Хіба што прыказка і суцяшала: — Добраму чалавечку добра і ў запечку, а якой благаце дрэнна й на куце... (Р. Барадулін. Мама).
***
Напрыканцы прывядзем беларускія прыказкі, якія нам спадабаліся.
Бруднае да чыстага не прыстане
Добрыя вочы дыму не баяцца
Гэта значыць, што абраза, паклёп і падобнае не прынізяць сумленнага, невінаватага чалавека.
Напрыклад: Беларус таму, што яго зневажалі, не стаў горшы. Бруднае да чыстага не прыстае (І. Гурскі. На скрыжаванні дарог).
*
Плакаў, плакаў — усё бог аднакаў, пачаў пяяць (спяваць) — стаў бог даваць
Плакаў, плакаў, а бог быў аднакаў, пачаў танцаваць, пачало шанцаваць
Прыказка азначае, што плачучы, жыццё не паправіш.
Напрыклад: Павесялелы Гамон смяяўся, шчэрачы бяззубы рот: «Плакаў я плакаў, а бог быў аднакаў, а як стаў танцаваць, пачало шанцаваць!» Грамада падтрымала яго дружным рогатам: Гамонава прымаўка спадабалася (У. Гніламёдаў. Валошкі на мяжы).
*
Не дораг абед, а дораг прывет.
Ласкавыя, добразычлівыя адносіны прыемнейшыя, лепшыя за пачастунак.
Напрыклад: Нездарма людзі кажуць: не дораг абед, а дораг прывет. Падсілкаваўся трохі падарожнік-чарадзей, пачаў распытваць у аратага пра ягонае жыццё-быццё, якую ён хацеў бы мець палёгку... (У. Ягоўдзік. Жаўрук).
*
І ракаў не хачу, і ног не мачу
Гаворыцца як катэгарычны адказ ад якойсьці прапановы суразмоўніка.
Напрыклад: — Вы будзеце камерсантам, значным камерсантам... Адкрыеце ўласную краму пад шыльдаю... — Не, браткі, і ракаў не хачу, і ног не мачу. Я ў прынцыпе супраць прыватнага капіталу... (У. Караткевіч. Млын на Сініх Вірах).
Выкарыстаныя крыніцы:
https://bydialects.org/dicts/tlumacalny-slounik-prykazak-2011
https://bydialects.org/dicts/skarby-narodnaj-movy-2005-r
В. С., Budzma.org
