Чарговае паседжанне “Цэху жывой гісторыі” было прысвечанае мяшчанам Падзвіння XVI–XVIІ стст., якія жылі па “рыцарскім” праве, бараніліся ад расійцаў і змагаліся за свае свабоды.
У гарадах беларускага Падзвіння, то бок на тэрыторыі былога Віцебскага і Полацкага княстваў, у XVI–XVIІ ст. склалася ўнікальная сітуацыя: паралельна з заканадаўствам ВКЛ дзейнічала старое “рыцарскае” права, якое давала мяшчанам нямала свабодаў і фактычна набліжала да шляхты. У Віцебску, Суражы, Уле ды іншых гарадах ды фартэцыях служылі ды валодалі зброяй тыя, хто не павінен быў гэтым займацца, – мяшчане.
Падрабязней пра стан вольналюбівых жыхароў Падзвіння ў клубе Beer&Wine распавялі гісторык Максім Макараў (Мінск) і рэканструктар Макар Бабенка (Віцебск)
“Як у пашчы львовай”
Адзін з сучаснікаў так апісвае жыццё паўночна-ўсходніх межаў ВКЛ таго часу: “Мы тут жывем не інакш як у пашчы львовай”. На ўвазе маецца перманентная небяспека з боку Масквы, якая ад XVI ст. ваявала з Вялікім Княствам амаль бесперапынна. Гэта фактар стаў адной з прычынаў захавання шырокіх правоў і свабодаў тутэйшых мяшчанаў: інакш ніхто проста не захацеў бы тут жыць, асабліва ў новазбудаваных фартэцыях.
Таму мяшчане не плацілі падатку, але мелі абавязак вайсковай службы. Цікава, што мяшчане маглі быць і коннымі. Але дзе трымаць столькі коней, калі размова пра горад? Для гэтых мэтаў віцябляне мелі загарадныя маёнткі, то бок зямельныя надзелы, што яшчэ больш набліжала іх да шляхты.
![](http://budzma.by/wp-content/uploads/2017/03/Старадаўняя-мапа-Віцебска-1664.jpg)
Старадаўняя мапа Віцебска (1664)
“Рэлігійны канфлікт” праз самагонку
Адным з асноўных заняткаў мяшчанаў быў выраб самагону. Тагачасныя самагонныя апараты, такім чынам, былі нечым кшталту феода: калі служыш, то маеш права на выраб і продаж. Па меры росту ўплыву каталікоў у ВКЛ і пасля будаўніцтва ў праваслаўным Віцебску першага касцёла адбыўся канфлікт: “лаціннікі” таксама мелі планы на выраб і продаж самагону, чым стваралі сур’ёзную канкурэнцыю мясцовым.
Віцебскія мяшчане былі абураныя і звярнуліся са шматлікімі скаргамі ў “вышэйшыя інстанцыі”, маўляў, “старожу служым, гару замкавую сыплем”, а ўмовы для бізнесу пагаршаюцца. Так алкагольна-эканамічны канфлікт стаў адным з парасткаў рэлійнай канфрантацыі ў горадзе.
Кароль “падсуджваў” суражцам
Пасля таго як у 1615 годзе Сураж адбіўся ад маскавітаў, кароль Жыгімонт ІІІ Ваза даслаў жыхарам горада ліст з асабістай падзякай. Рэч не толькі прыемная, але яшчэ і практычная, як аказалася. У хуткім часе ў мяшчанаў узнік канфлікт з ваяводам і мясцовай шляхтай, які перарос у судовыя разбіральніцтвы. Тут ліст з падзякай і спатрэбіўся: пасля зваротаў да караля, той умяшаўся і …пачаў “падсуджваць” мяшчанам. У выніку каралеўскі намеснік прайграў і быў аштрафаваны.
![](http://budzma.by/wp-content/uploads/2017/03/Макар-Бабенка-800x1205.jpg)
Макар Бабенка
Канфлікт з забудоўшчыкам
Чарговы памятны канфлікт з мясцовай уладай адбыўся ў 1648 годзе. Тады суражскім старастам быў нейкі Горскі, які самавольна захопліваў зямлю і “ставіў платы”. Мяшчане, якія мелі зброю на выпадак маскоўскага нападу, арганізаваліся ў натоўп і пайшлі гучным шэсцем да дому старасты. У выніку Горскі перапужаўся і прыняў умовы пратэстоўцаў, а ягоная жонка, як сведчаць дакументы, яшчэ доўга хварэла.
Без “крылаў” і “балаклаваў”
У фільмах пра войны XVII ст. паміж ВКЛ і Масковіяй нашы конныя ваяры, як правіла, выяўляюцца не інакш як крылатыя гусары. Насамрэч конныя баявыя мяшчане з Падзвіння абыходзіліся без “крылаў” і паўмасак на шлемах (металічных балаклаваў таго часу). Агульны стыль рыштунку быў даволі арыентальны ды падобны да выгляду маскоўскіх вояў: кальчуга, шлем-шышак, кіраса (“ракавая луска”, напрыклад), кап’ё, крывая шабля, лук і пістоль. Гэта лагічна, бо супраць лёгкай маскоўскай конніцы найбольш эфектыўна выступала толькі такая ж лёгкая конніца.
На нагах у баявога мешчаніна маглі быць вузкія вугорскія нагавіцы, якія зручна было запраўляць у боты. Зверху магла надзявацца скураная куртка-жупіца, якая не толькі бараніла ад ветру (як скуранка ў матацыкліста), але і супрацьстаяла сякучым шабельным ударам. На руках насіліся доўгія скураныя пальчаткі: для цяпла і больш зручнага кантакту з рукаяткай шаблі.
Забойства Кунцэвіча і канец “вольніцы”
Пасля забойства віцебскімі мяшчанамі Язафата Кунцэвіча ў лістападзе 1623 года прававая сітуацыя змянілася. Дарэчы, уніяцкі святар быў забіты двума ўдарамі бердыша, што сведчыць пра папулярнасць і шырокі ўжытак сярод гараджанаў гэтай зброі. Віцебск быў пазбаўлены ўсіх правоў…
Дапамагла, як ні дзіўна, зноўку вайна з Масковіяй. У 1633 годзе за вайсковыя паслугі Жыгімонт Ваза вярнуў гораду правы сваім прывілеем. У 1641 горад набыў магдэбургскае права, але назаўсёды страціў старое “рыцарскае”, чым наблізіўся ў плане заканадаўства да іншых гарадоў Рэчы Паспалітай.
Алесь Кіркевіч