Журналістка «Салідарнасці» паразмаўляла з беларускай Вольгай Мжэльскай, якая пасля пераезду з Беларусі стала супрацоўнічаць з Варшаўскім музеем сучаснага мастацтва, працаваць у Staromiejski Dom Kultury пры іх галерэі Promocyjna, а таксама весці свае ўласныя культуріцкія праекты, у тым ліку якія дапамагаюць беларускім дзеячам культуры інтэгравацца ў Польшчы.

Вольга Мжэльская — беларуская арт-менеджэрка і куратарка. У Беларусі яна ў тым ліку курыравала праект, які быў накіраваны на папулярызацыю беларускага сучаснага мастацтва і арганізацыю адукацыйных праектаў для тых, хто прафесійна працуе ў сферы мастацтва.

У чэрвені 2021 года Вольга разам з сям’ёй вымушана пераехала з Мінска ў Варшаву, але сферу дзейнасці не памяняла.

Мы сустракаемся з Вольгай каля Варшаўскага музея сучаснага мастацтва, з якім яна зараз супрацоўнічае.

— Я не хацела з’язджаць з Беларусі, — дзеліцца суразмоўніца «Салiдарнасцi». — Заўсёды хацела жыць менавіта там і змагацца за тое, каб беларусы даведаліся, палюбілі і сталі паважаць беларускае мастацтва і беларускіх дзеячаў культуры. Каб яны былі для беларусаў не нейкімі дзіўнымі маргінальнымі філосафамі, мастакамі, літаратарамі, а людзьмі, якімі можна і трэба ганарыцца.

Усе фота з асабістага архіва Вольгі

Вольга распавядае, як развіваліся падзеі ў яе жыцці да і пасля пераезду:

— Мне трэба было, каб нейкая з польскіх інстытуцый зрабіла працоўнае запрашэнне, каб я змагла адкрыць візу. У Польшчы я мела адзіны кантакт з дзяўчынай, якая працуе ў Варшаўскім музеі сучаснага мастацтва. Яна папрасіла выслаць ёй рэзюмэ, каб яны якасна маглі скласці ліст. У выніку працоўнае запрашэнне мне не спатрэбілася, але адпраўленае CV згуляла на руку.

Маё рэзюмэ, відаць, патрапіла ў рукі камусьці з кіраўнікоў музея, і калі я пераехала, мая знаёмая настойліва запрашала пагутарыць. Я чамусьці думала, што гэта проста з ветлівасці. Аказалася, не. Практычна адразу мяне запрасілі зрабіць экскурсію па выставе, і з гэтага пачалося нашае сталае супрацоўніцтва. У Беларусі я сабе такое нават уявіць не магла: мы вельмі запалоханыя, скаваныя і нават баімся падумаць, што камусьці патрэбныя.

Так суразмоўніца «Салідарнасці» пачала супрацоўнічаць з Варшаўскім музеем сучаснага мастацтва. Да кожнай выставы робіцца суправаджальная праграма, Вольга ўдзельнічае ў яе фармаванні і праводзіць экскурсіі на рускай мове.

— Да мяне прыходзяць і беларусы, і ўкраінцы. Для буйных варшаўскіх інстытуцый вельмі важна працаваць са ўсімі аўдыторыямі жыхароў гэтага горада. Калі тут з’явілася вялікая супольнасць беларусаў, значыць, і з беларускай дыяспарай трэба працаваць. Для іх важна знайсці спецыяліста, праз якога можна будзе кантактаваць з гэтымі людзьмі.

Экскурсіі па-расійску аказаліся вельмі актуальныя і запатрабаваныя. Нядаўна, нават нягледзячы на ​​дождж, да мяне дашлі трыццаць чалавек. Думаю, гэта зьвязана з «голадам» беларусаў. Як ні круці, тут усё роўна не так шмат для нас робіцца. І для тых, хто цікавіўся мастацтвам у Беларусі, вельмі важная і патрэбная такая магчымасць у Польшчы.

За паўтары гады знаходжання ў Варшаве, арт-менеджэрка ўжо можа адзначыць: ёсць вялікая розніца паміж Беларуссю і Польшчай ва ўспрыманні, прыняцці і разуменні таго, што мастацтва і культура — гэта важна.

— Тут многія рэчы людзям не трэба тлумачыць, а ў Беларусі такая неабходнасць была. У нас усё рухалася цяжка, хаця ў апошнія гады і назіраліся якасныя зрухі. Мяркую, людзі ўжо наеліся ў кафэ і рэстаранах і крыху паспелі: калі і не купляць прадметы мастацтва, то хаця б цікавіцца ім. Нават для таго, каб у прыгожым бары за куфлем віна бліснуць сваім інтэлектам.

Беларусы часта баяцца ісці глядзець сучаснае мастацтва. Ім здаецца, гэта не для іх: што яны прачыталі недастаткова кніжак ці што мастацтва — закрытая тусоўка, у якую ніяк не ўвайсці.

У адным з інтэрв’ю мяне спыталі, што рабіць, калі на беларускія культурныя мерапрыемствы людзі альбо не прыходзяць, альбо прыходзяць адны і тыя ж. Па-першае, у кожнай пляцоўкі ў прынцыпе ёсць аўдыторыя пастаянных наведвальнікаў, і гэта добра, так павінна быць. Па-другое, калі чалавек раней не цікавіўся мастацтвам, ён не будзе цікавіцца ім і тут. Ці будзе прыходзіць на адзінкавыя мерапрыемствы, не ўвесь час.

— Вы кажаце, што многія рэчы, якія даводзілася тлумачыць у Беларусі, у Польшчы тлумачыць не трэба. І калі ўсё ж беларусам тлумачыць даводзіцца, то як данесці, чаму сучаснае мастацтва — гэта важна?

— Сучаснае мастацтва — гэта ж аб тым, што ў прынцыпе адбываецца, аб тым, хто мы ёсць. Яно паказвае, якія праблемы ёсць у сучаснасці і як да іх ставіцца.

Сучаснае мастацтва задае шмат пытанняў і, няхай не заўсёды, але дае адказы. Увосень 2020 года можна было ўбачыць, наколькі беларусам было важна наведваць выставы, каб хоць неяк справіцца з тым жахам, з якім мы ўсе сутыкнуліся. Да таго ж, сучаснае мастацтва ў тым ліку стварае сэнсы. Не скажу, што яго лёгка зразумець: сучаснае мастацтва рознае, для рознай аўдыторыі і інтэлектуальнага ўзроўню. Таму на выставах такія важныя экскурсіі.

Вольга адзначае: у Польшчы чалавек, які робіць нешта актуальнае, няхай нават для сваёй краіны, успрымаецца як прафесіянал. І для беларусаў дзверы тут не зачыненыя.

Аднак заўсёды трэба разумець, куды ты ідзеш. Многія пляцоўкі патэнцыйна гатовы выстаўляць работы беларусаў. Яны не разбіраюцца ў беларускім мастацтве, таму патрэбны час і праекты для нетворкінга. Напрыклад, нядаўна была выстава беларускіх аўтараў у Galleria Promocyjna.

Калі казаць пра галоўныя адрозненні паміж Беларуссю і Польшчай у сферы культуры і мастацтва, то Вольга засяроджвае ўвагу найперш на ўзроўні камунікацыі і павазе працы. Паводле яе слоў, у Польшчы ён нашмат вышэйшы, чым унутры Беларусі і сярод беларусаў замежжа.

— У нас часта, на жаль, прапануюць бясплатна зрабіць прафесійную працу са словамі: «Мы ж за адну ідэю». Але часта гэта падобна на маніпуляцыю. Бо дзеячам культуры трэба за нейкія грошы жыць, ёсць, не скаціцца ў маргінальную гісторыю і не выпасці з прафесіі.

У Польшчы ёсць разуменне, што любая праца павінна быць аплачана. Калі ты хочаш зрабіць нейкую канферэнцыю, але на яе няма фінансавання, за гэта перажываюць. Ніхто не скажа: «А давай ты зробіш бясплатна». Хаця б няшмат, але кіраўнікі будуць старацца заплаціць за працу.

Таксама, як мне падаецца, тут менш выпадкаў, калі чалавек сам сябе назваў спецыялістам і ўсе яму вераць і верныя. У Польшчы могуць добра сканаваць, што чалавек уяўляе з сябе як прафесіянал. У той жа час пры прысутнай тут іерархіі, на тэматычнай выставе ў музеі сучаснага мастацтва можна ўбачыць дыпломную працу мастачкі, якая нядаўна скончыла акадэмію мастацтваў, таму што праца змястоўная і адпавядае заяўленай тэме выставы.

Акрамя гэтага, арт-мэнэджарка заўважыла: у Польшчы значна больш інтэлігенцыі і культурна адукаваных людзей.

— Але і сама Польшча і Варшава больш. Тут разнастайнасць у стылях, падыходах, шмат якасных аўтараў. Але нягледзячы на ​​гэта, палякі не вельмі любяць марнаваць грошы на мастацтва, тым больш што яго шмат.

Шырокая і палітра тэм. Яшчэ да вайны Расіі супраць Украіны ў Польшчы часта ўзнімалася тэма дэкаланізацыі. Актуальныя тэмы палітыкі, фемінізму, ЛГБТК+.

Па словах Вольгі, у Польшчы, як і ў Беларусі, таксама ёсць несправядлівыя выпадкі. Напрыклад, калі нязручным у плане палітыкі людзям, не працягваюць кантракты ў дзяржаўных культурных інстытуцыях.

— Гэта рэдкія выпадкі, але яны ёсць. Нядаўна змянілі кіраўніцтва ў замку Уяздоўскім і галерэі «Захента». Такое можа адбывацца, калі ў людзей не супадаюць погляды з вядучай палітычнай партыяй у краіне. Ім проста не працягваюць кантракт, а на іх месца ставяць зручных, з пункту гледжання палітыкі, людзей.

Аднак многія варшаўскія інстытуцыі працягваюць працаваць, нягледзячы на ​​асвятленне нязручных для ўрада тэм. Напрыклад, тэатр «Паўшэхны» ў 2017 годзе ставіў спектакль «Малітва» аб педафіліі ў каталіцкай царкве. Тэма рэлігіі вельмі балючая для Польшчы і палякаў. Усе дні, калі іадбываўся спектакль, ля тэатра дзяжурылі каля 40 паліцэйскіх машын, былі пікеты каталікоў.

Туды ж прыходзілі людзі, якія хацелі падтрымаць тэатр і спектакль. Увогуле, нягледзячы на ​​такую ​​пільную ўвагу, спектакль адбываўся, кіраўніцтва не звольнілі, а тэатр не закрылі.

Яшчэ адну балючую для Польшчы тэму нядаўна асвятлялі ў музеі сучаснага мастацтва. У мінулым годзе тут была выстава, прысвечаная рэпрадуктыўным правам жанчын. Чакалася хваля абурэнняў, але ўсё прайшло спакойна.

— Вы сказалі, палякі не любяць марнаваць грошы на мастацтва, у тым ліку таму, што яго шмат. Я б дадала, што мастацтва тут яшчэ і даступна: штотыдзень у музеях праводзяць бясплатныя дні, для школьнікаў і студэнтаў квіткі на пастаяннай аснове са зніжкамі.

У мяне яшчэ свежыя ўспаміны, калі ў беларускіх школах вучняў прымушалі выкупляць білеты ў музеі, але хадзіць было неабавязкова.

— Тут у музеях і галерэях заўсёды ёсць суправаджальная праграма: можна патрапіць на лекцыі або незвычайныя мерапрыемствы. І гэта ўсё на розных узроўнях: для дзяцей, дарослых, пенсіянераў. Плюс інклюзія, што немалаважна. Ёсць нават праект, які робіць экскурсіі для людзей у крызісе бяздомнасці.

У тым ліку ў музеях Варшавы ёсць асобны падыход да школьнікаў: для іх складаюцца асобныя праграмы. І настаўнікі, калі рыхтуюцца да заняткаў па гісторыі, літаратуры і г.д., могуць заказаць лекцыю ці экскурсію ў музеі, калі гэта падыходзіць тэматычна.

У Беларусі сапраўды такога падыходу да дзяцей няма. Настаўнік прымушае ісці ў музей, дзе для школьнікаў няма спецыяльнай праграмы, а бывае, што яшчэ і экскурсавод нудна расказвае нешта пра мастацтва. Тады першая сустрэча дзяцей з мастацтвам часцей за ўсё становіцца апошняй.

Суразмоўніца «Салiдарнасцi» таксама адзначае, што ў польскіх культурных інстытуцый ёсць дзяржаўныя датацыі, што дазваляе, напрыклад, праводзіць у музеях заняткі для дзяцей.

— У такім выпадку бацькі плоцяць толькі за ўваходны білет, а воркшоп для дзяцей праходзіць бясплатна. У Беларусі такое зрэдку магчыма.

Я працавала пры галерэі «Ў», у нас былі дзіцячыя майстэрні, дзе мы праводзілі заняткі. Паколькі дзяржпадтрымкі ў нас не было, трэба было праводзіць іх платна, пры гэтым трэба было ставіць такі кошт, каб і бацькі маглі гэта неяк цягнуць, і каманда магла нешта зарабіць. У выніку гэта было зусім непрыбыткова.

Вольга таксама ўпэўнена: польскі прыклад, калі музеі і галерэі робяць штотыднёвае бясплатнае наведванне, спатрэбіцца Беларусі, але праблему незацікаўленасці ў мастацтве не вырашыць.

— Гэта павінна быць комплексная праца, на ўзроўні сістэмы адукацыі ў тым ліку. Каб людзі ўвогуле зразумелі, навошта ім ісці ў музеі.

Таксама экспертка пералічвае прыкметы беларускага мастацтва ў рэаліях сённяшняга дня:

— У выпадку (а іх вельмі шмат, — Заўв.), калі ў Беларусі немагчыма выстаўляць і паказваць афіцыйна, ідзе пошук альтэрнатыўных пляцовак і формаў. І гэта таксама становіцца адной з частак беларускай сучаснай культуры.

Відавочна, што сталіцай беларускага мастацтва зараз з’яўляецца Варшава, куды былі вымушаны з’ехаць пасля 2020-га шматлікія творцы.

Цяпер для нас ужо магчыма пачаць глыбокую рэфлексію падзеяў двухгадовай даўніны. І рэфлексія адбываецца не ў момант падзеі, а калі ты ўжо можаш адысці на крок убок: паглядзець і стварыць змястоўнае мастацкае выказванне.

Якраз зараз сталі з’яўляцца цікавыя працы, не плакаты. Таму толькі зараз ці крыху пазней можна будзе сказаць, наколькі 2020 год паўплываў на беларускае мастацтва.

Тым не менш, калі чалавек з’яжджае, ён глядзіць навокал, часта бачыць больш высокі ўзровень і якасць, адчувае свабоду. Усе ўражанні, боль — усё гэта таксама з’яўляецца часцей за ўсё рухавіком мастацкага росту.

Калі табе балюча — ёсць яшчэ больш, пра што сказаць. Часцей за ўсё боль дае глыбіню, ён можа выкшталцаваць новых моцных творцаў, якія да гэтага не маглі саспець і праявіць сябе. Я думаю, што ўзровень беларускага мастацтва ў выніку вырасце: многія артысты вернуцца ў Беларусь, а тыя, хто вырашыць застацца за мяжой, усё роўна будуць пазіцыянаваць сябе як беларускія аўтары.

Спецыялістка ўпэўнена: беларускае мастацтва ёсць, яно высокага ўзроўню і для яго зараз вельмі важны момант.

— Пры ўсім жаху, які зараз адбываецца, беларускае мастацтва можа выйсці за межы сваёй лакальнасці знаходжання ўнутры Беларусі. Мы можам паказаць, што такое сучаснае беларускае мастацтва, у шматлікіх краінах, куды пераехалі беларускія дзеячы культуры, можам прасунуць сваю культуру для сябе і тых краін, дзе мы апынуліся, — завяршае Вольга Мжэльская.