У свеце блізу 6500 розных моваў. Гэта значыць, прыблізна 6500 розных набораў гукавых спалучэнняў і сімвалаў, распрацаваных рознымі групамі людзей, каб апісаць паўсядзённае жыццё, асяроддзе, эмоцыі і перажыванні. Гэтыя мовы таксама выбудоўваюць свет, дапамагаюць камунікаваць з іншымі народамі, ствараць канфлікты і саюзы, будаваць сем’і, расказваць забаўкі, гадаваць дзяцей, перадаваць духоўнасць, веды і традыцыі наступным пакаленням. З гэтых моваў 5000 — мовы карэнных народаў, што складаюць толькі 5-6 адсоткаў ад агульнай колькасці насельніцтва свету.
Жахліва тое, што 90 адсоткаў гэтых моваў — пад пагрозай знікнення ў найбліжэйшыя сто гадоў. Кожныя два тыдні памірае адна мова.
Мова знаходзіцца пад пагрозай, калі народ робіцца ахвярай імперыялізму, каланіялізму, глабальнага эканамічнага развіцця, бо менавіта ў такіх умовах адбываецца культурнае дамінаванне адной групы людзей над іншай. Страта мовы адбывалася, калі буйныя групы ўступалі ў кантакт з невялікімі, ствараючы дамінаванне адных моваў над іншымі. Хуткасць, з якой знікаюць мовы, ў апошняе стагоддзе паскараецца. Гэта азначае страту вялікай часткі культурнай спадчыны і сувязяў паміж рознымі часткамі грамадства.
Так, адпачатку на 300 мовах размаўлялі 600 розных плямёнаў у Паўночнай Амерыцы — сёння толькі 139. На гэтых мовах размаўляюць у пераважнай большасці людзі сярэдняга і сталага ўзросту. Толькі на 20-ці з гэтых моваў размаўляюць дзеці, на 55 гавораць ад аднаго да шасці чалавек. Калі гэтыя людзі памруць, мова памрэ з імі.
Грамадскія арганізацыі, што працуюць дзеля захавання моваў меншасці ў Паўночнай Амерыцы, фіксуюць хуткую страту родных моваў у гэтай частцы свету. Калісьці нармальнай практыкай было размяшчэнне індзейскіх дзяцей у школах-інтэрнатах заходняга стылю альбо царкоўных школах, каб прымусова “цывілізаваць” іх. Калі гэтыя дзеці выраслі, яны вырашылі не размаўляць на сваёй мове з уласнымі дзецьмі, каб абараніць іх ад дыскрымінацыі і гвалту. Мовы пачалі выміраць, а з імі дзясяткі тысяч гадоў назапашанай культурнай спадчыны, унікальнага ўяўлення пра будову навакольнага свету.
У іншых рэгіёнах планеты палітыка дамінавання адной мовы цалкам спыніла выкарыстанне родных моваў — напрыклад, у савецкія часы палітыка “толькі рускай мовы” прывяла да страты карэнных моваў Еўразіі і нават стварыла гібрыдныя мовы, такія як алеуцка-медноўская мова, што ўтрымлівае прыкметы рускай і алеуцкай моваў.
Праект “Нязломныя галасы” Нацыянальнага геаграфічнага таварыства зрабіў вялікую працу па запісе і захаванні моваў, якія знікаюць. Створаная імі інтэрактыўная мапа змяшчае інфармацыю пра моўныя “гарачыя кропкі” па ўсім свеце, а таксама падрабязную інфармацыю аб праграмах захавання моваў і іх лінгвістычныя асаблівасцях. National Geographic таксама ў працэсе стварэння размоўнікаў і слоўнікаў, што дазволяць карыстальнікам даследаваць запісы некаторых моваў, у тым ліку матукар панау — мовы ў Папуа-Новай Гвінеі, што да 2009 года ні разу не была запісаная, мовы хо, на якой размаўляе мільён жыхароў Індыі, але якую немагчыма набраць на камп’ютары, і рэма — індыйскую мову, якая не была раней задакументаваная. Многія карэнныя мовы знаходзяцца пад пагрозай праз тое, што не існуюць у пісьмовым выглядзе. Напрыклад, калі народ кенг у Намібіі і Батсване перайшоў ад палявання і збіральніцтва да жывёлагадоўлі, традыцыйныя словы, што выкарыстоўваліся для палявання і збору, выйшлі з ужытку. У Афрыцы 80 адсоткаў з 2000 розных гутарковых моваў не маюць пісьмовай формы.
Небяспека страты мовы не толькі экалагічная, але і культурная. Як сцвярджае National Geographic, “многае з таго, што людзі ведаюць пра прыроду, кадзіруецца толькі ў вуснай гаворцы. Карэнныя групы, якія цесна ўзаемадзейнічалі са светам прыроды цягам тысячаў гадоў, часта маюць глыбокае разуменне зямлі, жывёл, раслін — многія да гэтага часу не задакументаваныя навукай. Туфу, народ Сібіры, напрыклад, — традыцыйныя аленяводы. На іх мове размаўляе толькі 30 сталых людзей, а яна мае вялікі слоўнікавы запас для апісання аленяў. Мова ямі жыхароў маленечкай выспы Irala ў паўднёвым Тайвані, ідэнтыфікуе больш за 450 розных відаў рыб і строга рэгулюе, якая рыба можа спажывацца і кім. Іншы займальны прыклад — калавая, мова, на якой размаўляюць лекавыя фермеры з цэнтральнай часткі Паўднёвай Амерыкі. Гэтая мова выкарыстоўваецца ў асноўным для апісання лекавых якасцяў мясцовых раслін, трымаецца ў сакрэце і перадаецца толькі ад бацькі да сына ці ад дзеда да ўнука. Многія з гэтых словаў не маюць перакладу на іншыя мовы свету.
Хоць існуе сур’ёзная пагроза існаванню родных моваў, ёсць і гісторыі поспеху. У 2002 годзе людзі мандзі з Папуа-Новай Гвінеі сустрэліся, каб калектыўна распрацаваць алфавіт для сваёй мовы, і з таго часу актыўна садзейнічалі выкарыстанню мовы сярод сваіх дзяцей. Прадстаўнікі розных міжнародных грамадскіх ініцыятываў перакананыя, што “міжкультурная камунікацыя і супраца, а таксама лёгкадаступная інфармацыя і рэсурсы — ключавыя моманты, што дапамогуць карэнным народам захаваць мову, культуру і ідэнтычнасць”.
Ахова і аднаўленне родных моваў ва ўсім свеце мае вырашальнае значэнне для ўмацавання супольнасцяў, а таксама захавання культурнай разнастайнасці, неабходнай для падтрымання складанага, прыгожага і здаровага свету. Прыйшоў час размаўляць на роднай мове!
Паводле firstpeoples.org
