Аляксей Палуян пакінуў стабільную працу ў беларускім «айці» і з’ехаў у Нямеччыну вучыцца рэжысуры. Яго кароткаметражка «Возера радасці» атрымала шматлікія міжнародныя ўзнагароды, а першы дакументальны фільм «Смеласць» пра беларускія пратэсты 2020 года дайшоў да кінафестывалю Берлінале. Журналістка DW Таццяна Швайцэр сустрэлася з рэжысёрам у Берліне і паразмаўляла з ім не толькі пра кіно, але і пра асабістае, і пра прадчуванне будучыні Беларусі.
Беларускі рэжысёр Аляксей Палуян
— Аляксей, над чым працуеце зараз?
— Я працую ўжо больш за тры гады над мастацкім праектам, над мастацкім фільмам. Працоўная назва «Спадчына». Гэта фільм пра маладога незалежнага мастака, бацька якога працуе ў сістэме. Гэты фільм не толькі пра Беларусь, ён таксама пра Украіну. Гэта фільм пра трансфармацыю мастака, які з пацыфіста становіцца чалавекам, які гатовы ўзяць зброю. То бок гэта вельмі актуальная тэма. І для Германіі таксама.
— Галоўны герой спісаны з кагосьці?
— Не. Я ніколі не бяру адзін да аднаго, таму што гэта нецікава. Я хачу свае думкі дадаваць. Ёсць нават некалькі, якія падобныя, ёсць адзін акцёр, які такі шлях зрабіў. Дзякуй богу, ён выжыў, вярнуўся, быў паўтара гады на вайне. І ведаю таксама беларусаў, у якіх бацькі працуюць у сістэме, якія таксама знаходзяцца на фронце. Таму гэта скампанаваная таксама фігура.
— Вы разумееце гэтага героя, пра якога вы распавядаеце, яго мысленне.
— Гэты фільм — спроба зразумець яго. Мне блізка гэта, мне блізкі гэты чалавек, блізкія гэтыя думкі, але я не магу, было б не вельмі шчыра казаць, што я разумею, таму што я не зрабіў сам гэты шлях.
— Вы выраслі і нарадзіліся ў Баранавічах. Якім было вашае дзяцінства?
— Я бачу сваё дзяцінства вельмі шчаслівым. Я лічу, што мяне любілі ў дзяцінстве мае бацькі. Я вырас у поўнай сям’і, у мяне ёсць старэйшая сястра. Я правёў шмат часу ў тады яшчэ піянерскіх лагерах. Таксама шмат часу праводзіў у вёсцы ў Ляхавіцкім раёне, там я здымаў свае фільмы «Возера радасці» і «Край жанчын». І я заўсёды з вялікай радасцю вяртаюся да свайго дзяцінства. Мне пашанцавала, што ў мяне было шчаслівае дзяцінства без нейкіх траўм, без цяжкіх гісторый.
— Які вашыя бацькі аказалі на вас уплыў у палітычным фарміраванні?
— Не магу сказаць што яны аказалі нейкі вялікі ўплыў. Адзінае што я памятаю, што ў нас у кватэры была заўсёды «Народная Воля». То-бок я памятаю тыя часы, калі ў хаце ляжала «Народная Воля», гэта сярэдзіна-канец дзевяностых. Бацька чытаў заўсёды. Я часам малы падбягаў, адгортваў, чытаў. Я памятаю выдатна той выпуск дзевяноста дзявятага года, калі зніклі палітвязні, былі забітыя, будзем казаць шчыра. Я памятаю той выпуск, і я памятаю тую цішыню дома. Калі ўсе ўсё разумелі, але ўсё роўна нейкая такая недасказанасць.
— У 2010 годзе вы ўжо былі студэнтам, трэцяга курса прыкладна, і таксама распавядалі, што не пайшлі на выбары. Якія былі наступствы?
— З інтэрната выгналі. Я сядзеў тады на нейкім практычным. Я вучыўся ў БДУІРы. Мне патэлефанавалі з дэканата, сказалі: «Палуян, з табой хоча паразмаўляць дэкан.» Я сказаў: «Добра, а пра што размаўляць?». І гэта асістэнтка зразумела, што тут няма сэнсу нават з дэканам размаўляць, сказала, што «вам трэба пайсці прагаласаваць датэрмінова». Я сказаў што не, датэрмінова я не галасую, не бачу ў гэтым сэнсу і гэта маё абсалютнае права. Сказалі, што ў вас будуць наступствы, вы можаце згубіць інтэрнат. Я сказаў: «Добра, калі гэта адзінае, што можна зрабіць, я пакідаю за сабой гэта права не ісці», — і ўсё, на наступны год нам не далі інтэрнат. Але я тады ўжо працаваў у EPAM, то-бок я ўжо дастаткова добра зарабляў. У мяне была свабода сказаць, што я не буду гэтага рабіць. Некаторыя студэнты тады яшчэ не працавалі, і, магчыма, так зрабіць. Таму я не хачу сказаць, што я такі вось упарты быў, проста ў мяне быў выбар.
— Таксама ў той жа час прыкладна вы пераходзіце з рускай на беларускую канчаткова. Як на гэта ў той час адрэагавала ваша атачэнне?
— Большасць станоўча. Некаторыя настаўнікі ў БДУІРы не разумелі, як са мной размаўляць, таму што я вучыўся на тэхнічнай спецыяльнасці, і там быў шэраг тэрмінаў вельмі спецыфічны. І я сам нават губляўся, не ведаў, як яны называюцца. Спатрэбіўся час, каб людзям зразумець, як са мной камунікаваць. Вельмі станоўча бацькі ставяцца да мовы, бацькі размаўляюць са мной на мове. Мае сябры таксама, я ні ад каго не чуў негатыву такога. Наадварот, больш станоўчая падтрымка. Некаторыя сябры, што са мной стасаваліся, таксама пераходзілі на мову.
Кадр з фільма «Возера радасці»
— Хацела б паразмаўляць пра фільм «Возера радасці». Вы шукалі галоўную гераіню сярод дзяцей, якія самі сіроты. Чаму гэта было так важна?
— Гэта відавочна, бо мой бацька — сірата. І для мяне вельмі важна ў кіно перадаць максімальную аўтэнтыку. Актор — гэта таксама сродак, калі так брутальна казаць, каб перадаць аўтэнтыку, перадаць думку аўтара праз свае механізмы аўтэнтычныя. А як гэта зрабіць у выпадку 7-гадовага дзіця? Дзіцё не можа сыграць сірату, бо дзіцё, якое не было ў інтэрнаце, не разумее, што такое інтэрнат, яно не разумее, што такое — чакаць. Для мяне было важна, што гэтую ролю пражыве дзяўчынка, якая ведае, што такое чакаць, губляць, спадзявацца і ўсё роўна чакаць (галоўную ролю ў фільме «Возера радасці» сыграла сірата Насця Пляц. — Рэд.). Я нават не абмяркоўваў іншы варыянт.
Я доўга не мог знайсці маю Ясю, маю гераіню. І мы паехалі ў Магілёўскую вёску, гэта не дзяржаўны інтэрнат (Насця выхоўваецца ў «SOS — Дзіцячай вёсцы Магілёў». — Рэд.). Там іншыя ўмовы, было заўважна, што дзеткі крыху больш свабодна сябе адчуваюць. І там я пабачыў дзяўчынку, якая стаяла ў кутку і назірала за іншымі дзеткамі, якія вельмі стараліся (спадабацца. — Рэд.). І я пабачыў яе вочы — гэта былі вочы маленькага ваўчаняці, якое назірае за табой, а ты назіраеш за ёй. І гэты быў той «мэтч», калі я зразумеў, што гэта — Яся.
— Вы падтрымліваеце нейкі кантакт з Насцяй?
— На жаль, не. Шэраг ідэалагічных абставін паўплывалі на мае адносіны з яе выхавальніцай, і я згубіў кантакт. Я перапісваўся з Насцяй, але цяпер ужо некалькі гадоў я не ведаю, як яе справы. Але я думаю, што мы яшчэ знойдзем кантакт.
— Вы атрымалі вельмі шмат прэмій за «Возера радасці». А незалежна ад узнагарод — які фільм вы лічыце самым галоўным у вашай кар’еры?
— «Смеласць». Таму што гэта першы доўгі метр. Доўгі метр — гэта іншая ліга, іншы рытм, іншы тэмп расказу гісторыі. Кошт гэтага фільма вельмі высокі. І яго вельмі доўга здымалі — з канца 2018 па верасень 2020 года. Людзі, з якімі я здымаў, мелі наступствы пасля гэтага фільма, і я не магу вярнуцца на радзіму — гэта таксама кажа пра кошт, які я ўклаў у гэты фільм. Мае героі — я іх вельмі люблю, гэта вельмі шчырыя людзі: Дзяніс, Павал, Марына (акторы Дзяніс Тарасенка, Павал Гарадніцкі, Марына Якубовіч. — Рэд.). Яны дазволілі мне зайсці з камерай у іх жыццё, не кожны чалавек на гэта гатовы.
Для мяне гэты быў крок наперад — праз мастакоў распавесці трагедыю маёй краіны. Я лічу, гэта вельмі цікавая форма, і я вельмі рады, што зрабіў гэты фільм
Плакат з фільма «Смеласць»
— Чаму вам было важна менавіта праз людзей мастацтва распавесці пра палітыку? Гэта, напэўна, не вельмі відавочны падыход...
— Таму што я сам мастак. Мяне цікавяць гэтыя людзі: як яны думаюць, як жывуць, якія ў іх страхі і складанасці. Ды я і не пра палітыку здымаў, я здымаў пра маё пакаленне і працягваю гэта рабіць. І наступны фільм будзе пра маё пакаленне. Толькі гэтае пакаленне ўжо альбо сядзіць у турме, альбо з’ехала за мяжу, альбо на фронце памірае за ўкраінскую і беларускую свабоду.
— А якая ў вашага пакалення асноўная рыса ці, мабыць, траўма?
— Мне падаецца, пачуццё віны за тое, што не атрымалася ў 2020 годзе. Я кажу пра тых, з кім я зараз у кантакце. І хлопцы, якія зараз на фронце, у іх вось гэта характэрна. Я не хачу казаць за ўсіх, у мяне няма такога вялікага пачуцця віны, таму што калі ты знаходзішся ў Беларусі падчас пратэстаў і бачыш, што там атрымалася, і разумееш, што ты там сябе абараніць не можаш, пра якую тут зброю гутарка? Але ў шмат каго ёсць гэтае пачуццё.
— А гэтая віна — яна перад кім?
— Хутчэй перад самім сабой. Я раскажу гісторыю вам: я быў ва Украіне, паказваў свой фільм. У Кіеў на паказ прыйшлі хлопцы з Палка Каліноўскага, і пасля фільма ўстаў адзін мужчына, сказаў свой пазыўны. І сказаў, што яму 53 гады, і ён хоча выбачыцца перад мной і іншымі маладымі людзьмі, што яго пакаленне нічога не зрабіла з тым, што адбываецца ў нашай краіне. І таму маладое пакаленне мусіла ўцячы ва Украіну, узяць зброю і змагацца з гэтым. І калі я гэта чуў, у мяне пайшлі дрыжыкі: гэта менавіта тая тэма, пра якую я зараз раблю фільм, гэта тая спадчына, якую мы атрымалі.
— У вас атрымалася зразумець рэакцыю ўкраінцаў на фільм?
— Галоўная рэакцыя была — як мала мы ведаем адно пра аднаго. Як мала ўкраінцы ведаюць пра Беларусь, і пра пратэсты 2020 года і пра наш шлях. І мы вельмі мала ведаем пра Украіну, хаця мы настолькі блізкія, відаць, самыя блізкія культуры, якія ёсць.
— А вы доўга шукалі адказ на пытанне самаідэнтэфікацыі для сябе?
— Пытання самаідэнтэфікацыі ў мяне ніколі не стаяла. З самага пачатку я ведаў, што я — беларус. Ну я думаю, што калі чалавек размаўляе на беларускай мове, то гэта ўжо паказчык, які сам за сябе гаворыць. І калі пачалася паўнамаштабная вайна, многія беларусы, якія знаходзіліся ў Львове, пісалі мне, што мова — наш галоўны абярэг.
— Калі вы пераехалі, у вас абвастрыўся пошук сябе, «хто вы»? Вы сказалі, што заўсёды ведалі, што вы беларус, але калі жывеш доўга ў іншай краіне, валодаеш мовай, абрастаеш сябрамі, бытам і гд., усё ж такі гэта таксама нешта ўносіць у тваю ідэнтычнасць. Ці ў вас цвёрда заставалася адчуванне, што вось да канцы жыцця, няважна, дзе жыву, я — беларус.
— Я думаю, што так і ёсць.
У мяне няма праблем з самаідэнтэфікацыяй, я дагэтуль сябе лічу беларусам. Канешне, я адчуваю, што, знаходзячыся больш чым адзінаццаць гадоў у Нямеччыне, у мяне ёсць некаторыя ўсталёўкі ўжо больш нямецкія
— У вас ёсць праз гэта адчуванне адрыву ад Беларусі? Вы адчуваеце па-ранейшаму беларускае грамадства?
— Гэта цяжка сказаць. Я тры гады ўжо не ў Беларусі. Магчыма, нерв ужо не адчуваю. Я магу зразумець страхі беларускага грамадства, я магу зразумець запыты, але вось нерв, які патрабуецца для дакументалістыкі. Чаму я зараз не здымаю дакументальнае кіно? Таму што я не магу адчуць нерв, а здымаць у замежжы нецікава. Не знаходзячыся там, ты не можаш адчуць.
— У рэжысёра часта ёсць адчуванне таго, што будзе ў будучыні. У вас так было з фільмам «Смеласць». У вас ёсць зараз нейкае прадчуванне будучыні Беларусі?
— Цяжка. Думаю, што праз новую працу, над якой я зараз працую, я спрабую гэта зразумець. Вось гэты праект пра маладое пакаленне, якое ад мірнага пратэста з’яжджае на фронт ва Украіну. Калі пачалася вайна ў чатырнаццатым годзе, таксама даволі вялікая частка беларусаў з’ехала на фронт. Але не было такога маштабу. Не было такой злосці, якая зараз ёсць. І вось гэтае прадчуванне чагосьці вельмі нядобрага, яно ў мяне ёсць наперадзе. Тое, што зараз адбываецца са светам... Зараз стала менш неабыякавасці ў беларусаў. Мне падаецца, годнасць прачынаецца нейкая, якой раней чамусьці было вельмі мала і не ва ўсіх. Бабарыка добра сфармуляваў: «выученная беспомощность» Ён казаў пра сваё пакаленне, пра пакаленне крыху маладзейшае.
Мне чамусьці адчуваецца, што ў нашым з вамі паленні яе не так шмат, «выученной беспомощности». У мяне прадчуванне, што яно не згоднае з гэтым, што яно скажа сваё слова. Канешне, не вельмі хочацца, каб гэтае слова было сказанае на мове зброі, але час, у якім мы жывем, ідзе ў гэтым накірунку.
