Напісаць цікавы верш пра Менск цяжэй, чым сесці на шпагат. Шмат аўтараў у розны час ірвалі сабе… галасавыя звязкі, гукаючы сталічных музаў на стадыёнах і кухнях, камсамольскіх шабашах і апазіцыйных мітынгах, фестывалях ды паэтычных слэмах і батлах, а вынік выходзіў і выходзіць так сабе.
Здавалася б, каму з нашых лірыкаў не карцела ўшчэнт разбурыць калі не Парыж, дык прынамсі эсэістычныя пабудовы Валянціна нашага Акудовіча пра горад, які “не вабіць мітамі й не абавязвае мэтамі”, а таксама “не пярэчыць традыцыям, не спакушае вабнотамі, не прымушае ідэалагемамі, не забараняе забабонамі, не абцяжарвае філасафемамі”. Вось так, ты ірвеш звязкі, а ён не абцяжарвае і ўсё тут, адно пасміхаецца ў цытату з барадой.
Яскравыя выключэнні канца 1990-х – пачатку 2000-х толькі падкрэсліваюць гэта правіла. Яны, дарэчы, не такія й рэдкія, але заўжды патрабуюць ад нашых аўтараў па-шпагатнаму нестандартных хадоў. Калі кічавыя шыльды раптам робяцца больш густоўнымі, а негаваркія (часам – проста невымоўныя) назвы вуліц неяк пачынаюць прамаўляць, стаўшы сведкамі любоўных спатканняў: “Пра вуліцу Уманскага хто б ведаў, / Ці паланіў бы гэты ўскрай душу, / Калі б не мы і не азартны ветах – / Адзін ліхтар на Брэсцкую шашу!” (Леанід Дранько-Майсюк). Або калі сама гарадская тапаграфія, верш за вершам, прызначае спатканні топасам Адама Міцкевіча, як у “Мінскіх санетах” ягонага амаль цёзкі, так што знаёмую, здавалася б, Свіслач ужо амаль не адрозніць ад Нёмана 200 год таму: “Рака дваровая, смарагдавая Свіслач! / На санках да цябе ляцелі мы ў сумёт…” (Серж Мінскевіч). Калі чытач ужо згаданага эсэ пярэчыць яму ягонымі ж цытатамі, як у верлібры Уладзіміра Арлова. Калі Менск пачынае гуляць у гарады з Мінскам, іншым паўшар’ем нашай беларускай свядомасці, як у Лявона Вольскага.
Так, напісаць цікавы верш пра Менск цяжэй, чым сесці на шпагат. Калі, напрыклад, забыць пра тое, што быў час, у які “шпагатамі” ладная частка менчукоў, зладзеяў ды прастытутак рэвалюцыйнага й паслярэвалюцыйнага часу, называла “інтэлігентаў” – прывітанне Сяргею Пясэцкаму, госцю прыфрантавога Mińska ўзору 1918 г., слыннаму раманісту, аўтару “мінскай трылогіі”.
Каму, як не сапраўднаму інтэлігенту, памятаць пра такія штукі? Пра тое, што твой горад пачаўся не з цябе і скончыцца не табой. Што пад адным культурным слоем сталіцы-“палімпсэсту” ў прынцыпе намацваецца папярэдні слой, а пад ім – яшчэ адзін і гэтак далей. І тады, паводле другога закону мінскай паэтычнай дыялектыкі, колькасць вершаў урэшце пераходзіць у якасць, і з’яўляецца цэлая кніжка – “Верхні горад” Антона Рудака, дзе “даўняе места хаваецца ў спляжаным горадзе”, дзе Мінск (ён жа Менск, ён жа Минск, ён жа Mińsk, ён жа מינסק) не толькі існуе ў выглядзе могілак, замаскаваных пад скверы, але й ажывае, танчыць у бамбасховішчах, мае права бачыць сны (або не спаць і быць прыснёным), блытае карты, часам аплаквае ахвяраў, але можа й паказаць зубы.
Або цэлую “Зубную карту гораду”. Прычым гэтая шчаслівая знаходка-каламбур не проста робіцца вонкавай аздобай тэксту, а вызначае яго структуру, разгортваецца ў верш, які ўжо сёння хочацца змясціць на вокладцы будучай анталогіі “Горад, якога няма”. І адзінае, што можа гэтаму перашкодзіць, – вострая канкурэнцыя з іншымі вершамі таго ж Антона Рудака. Вершамі, дзе перайначваюцца цытаты й слоганы, так што палітыка робіцца чыстай вады лірыкай (“Бабуля слухае музыку”), а паршывы беларускі патрыятызм перафарматоўваецца й выратоўваецца метафарай кахання (“песні пра любоў”). Дзе звычайныя, здавалася б, гарадскія назвы паварочваюцца іншым бокам, адкрываючы свой іншы – “верхні” – сэнс. Дзе пануюць лёгкія (толькі лёгкія!) рытмічная неахайнасць, прыблізнасць у рыфмах ды кампазіцыйная аморфнасць, бо аўтару не да гладкапісу, бо замест адрэпетаванага фокусу зноў атрымаўся цуд. Дзе Элвіс ідзе па праспекце, Эйнштэйн выкладае ў БДУ і ўсё вабіць мітамі й абавязвае мэтамі. Лёгка, быццам сядае на шпагат. Бо ці доўга ўмеючы?
Зубная карта гораду
Малочныя гараджане ўсмоктваюць у кроў з малаком
бяссонне, якое цурком павольна цячэ па венах,
і не разагнаць іх ні Ігаравым, ні нейкім іншым палком –
нават палком міліцыі адмысловага прызначэння.
Карэнныя гараджане бароняць сваіх двароў
ад недапалкаў, варонаў і неўладкаваных парковак –
іх дзеці ніколі не ўведаюць, чаму ў іх бяссонная кроў,
з радзільні адразу трапляючы ў панэльны шматпавярховік.
І горад не спіць уночы – гуляе, пакуль малады,
міргаючы ў цемры гарэзліва ілюмінацыяй вуліцаў,
але ён таксама хоча, як іншыя гарады,
каб урэшце ў яго прарэзаліся свае гараджане мудрасці.
Пра якую “мудрасць” вядзецца? Мабыць, пра памяць, якая й сёння гаворыць нам рознымі галасамі з мінулага. (“Маўчаць непрызнаныя ветэраны, і ты, нібыта зачараваны, / шукаеш сябе на пажоўклых фотках, гукаеш у цемру імёны мёртвых”.) А яшчэ пра слыхавы апарат творчага ўяўлення, які дапамагае аўтару, калі ўжо зусім цяжка пачуць. (“Настальгія па незаспетым – тое, што робіць паэтам”.) І, відаць, яшчэ пра адказнасць прафесійнага гісторыка, якая не дае надта расперазацца нашай паэтычнай фантазіі, якая б ідэалогія намі ні рухала. (“А рана ці позна, калі дзесьці кімсьці станеце / і прыйдуць да вас за парадамі ды адказамі – / вы чулі аб розным – спытайцеся ў вашай памяці. / Яна вам заўжды падказвала і падказвае”.)
Так, калі ў “правільных” беларускіх пісьменнікаў-патрыётаў нядаўняга часу “мёртвыя маўчаць на нашай мове”, то ў “няправільнага” (і дзякуй!) Рудака яны, па-першае, зусім не маўчаць. А па-другое, робяць гэта ўсімі нашымі мовамі. На польскай таго ж Пясэцкага ці Чэслава Мілаша – і на ідышы Мойшэ Кульбака, увогуле на чым заўгодна – ад рускай мовы савецкіх песень (“команда молодости нашей”) да класічнай лаціны, бо а як яшчэ звяртацца да “гораду й свету”?
вер – мы сустрэнемся ў горадзе
дзе ліхтары адбіваюцца ў хмарах
мы сядзем на воблаку і пагаворым
бязлюдныя вуліцы ўкрые туманам
мы будзем прыпальваць проста ад зорак
а нашыя словы падхопіць вецер
і панясе іх urbi et orbi
распавядзе ўнукам і дзецям
Сэрца чытача, хоць трохі знаёмага з беларускай паэзіяй, радасна адгукнецца на гэтым “прыпальваць проста ад зорак”. Можа, выпадковае супадзенне? Ды не, бо праз некалькі старонак мы натрапім на “заслону завеі кляновай”. Ён самы, Тодар Кляшторны. А яшчэ праз некалькі – ужо згаданы тут Чэслаў Мілаш (“іншага канца снежня не будзе”) перадасць прывітанне свайму амаль земляку і амаль равесніку Максіму Танку (“давераснёўская лірыка не дажыве да кастрычніка, / коратка ў прозу пастрыгшыся сухім каляндарным лістом”). Недзе побач з імі – стары добры Купала з месяцам “як дзюркай у сярмязе”: “самалётамі неба распоратае / як іголкамі / дзіркі свецяцца / людзі іх называюць зоркамі / латку – месяцам”.
І зусім ужо цяжка не ўбачыць у гэтых вершах Караткевіча, прычым – увага – істотна не столькі тое, што цытуе (на што робіць алюзію) Рудак, колькі тое, што да гэтых цытат-алюзій дадае: “дурная айчына кашку варыла, / а нам з табой расхлёбваць…”. Шаноўныя кансерватары, не спяшайцеся абурацца з чарговых постмадэрнісцкіх правакацый, бо аўтар толькі цытуе аднаго са сваіх, скажам так, не самых сімпатычных персанажаў – самазакаханага песняра, які шчыра перакананы, быццам марна сыпле – ёй, айчыне-дзяўчыне-жанчыне – бісер свайго розуму і таленту:
я ж, было, думаў – яна жанчына,
я ёй казаў, як яе кахаю,
як я хачу, як яна павінна –
а аказалася – баба дурная.
я ёй спяваў пра край верасовы,
пра азяроды ды пра ядловец –
яна ж не валодае нашай мовай,
яна мой пасыл наогул не ловіць.
хацеў, каб прыгожа, па-моднаму, з понтам,
усё каб з еўропы: бялізна, прасціны.
а ў нас з ёй не ложак – а лінія фронту,
акопы – купалаўскія мясціны.
Ну так, з ідэйным патрыятызмам – як з рамантычным каханнем. Нехта спачатку выдумляе цудоўны ідэал, а потым доўга наракае, што аб’ект яго пачуццяў сам вінаваты ў тым, што выявіўся зусім не такім, як яму належала. А можа, усё прасцей, і рэч у нашай старой інфантыльнай блытаніне паняццяў “любіць” і “быць любімым”? Калі ўсім хочацца другога і рэдка хто, шчыра і без калькуляцыі правоў і абавязкаў, здольны на першае. Карацей, раю чытаць да канца кожнаму, хто песціць комплексы сваёй неацэннасці ды недаацэненасці: “прыпынкаў назвы луналі рэхам, / дождж мацнеў і лупіў па шыбах, / а я ўсміхаўся, паліў і ехаў / да той, якая яго адшыла”. Я наўмысна вылучыў тры словы курсівам. Бо гэта адзін з заўважных у кнізе матываў. (Колькі год таму славуты, а сёння ўжо й падзабыты мем “біць шыбы ў бацькоўскай хаце”, такое сабе абвінавачанне з боку ўмоўных традыцыяналістаў такім жа ўмоўным авангардыстам ці постмадэрністам.) Больш выразна аўтар разгортвае гэты вобраз у іншым вершы:
тое з чым сёння мы маем справу спаборніцтва розных плыняў і школ
часам нагадвае надта яскрава гульню ў вечаровы дваровы футбол:
яму абарона табе напад кожнаму штосьці сваё па плячы
ты лупіш па шыбах бацькоўскіх хат
а я прапускаю мячы
Можна не пагаджацца з аўтарскай логікай, але, па-першае, усё супрацьстаянне выедзенага яйка не вартае, такая сабе бура ў шклянцы вады, бо недалучанаму з вуліцы (а гэтакіх “тупа большасць”) цяжка патлумачыць нават прадмет настолькі зацятых маргінальных спрэчак. Па-другое і галоўнае, нам усім тут няма чаго дзяліць. Заўважце, у вершы вядзецца не пра клубы супернікаў, а хутчэй пра розныя амплуа гульцоў той самай каманды. Бо “сэнсу змагацца за лепшае месца ў адным і тым самым катле”. Або, трохі больш пафасна: “у нас усё роўна нічога няма, акрамя безыменных магілаў” (думка, што на розныя лады тройчы паўтараецца ў кнізе). Бо наша “стратасфера”, не адным паэтам Рудаком заўважана, – яна ад слова “страта”. І яшчэ добра, калі страчваеш (губляеш) ты. Бо могуць і цябе, прычым у больш адвечным, крывавым сэнсе гэтага слова.
тэхнічны прагрэс, з’яўленне мабільнай сувязі
ані не ўратуюць цябе ад уласнае дурасці.
жадаеш пабачыць сябе ў люстэрку мінулага?
націсні лічбы: адзін, дзевяць, тры.
задумайся.
29.10.1937
старая гісторыя, хіліць у сон ад стомы.
я з тых, што ніколі болей не прыйдуць дадому:
арыштаваны паўторна, артыкул вядомы,
асуджаны тройкай увосені ў трыццаць сёмым.выводзілі па адным, звычайна пад вечар,
ілбом да сцяны, без рэчаў – якія там рэчы.
далонь да плячэй, і бразнулі дзверы, як вечка –
ніхто з нас не ведаў яшчэ: наперадзе – вечнасць.што вам яшчэ распавесці?
маці памерла за немцамі ў менску, у сорак трэцім,
пахавалі яе на кальварыі – найлепшае месца для смерці.
брата застрэлілі проста на вуліцы недзе праз месяц.
мяне рэабілітавалі, хоць я й меркаваў, што не свеціць.колькі было нас? сотні, ці, можа, тысячы,
знішчылі голас, з памяці сцерлі абліччы,
творы, імёны – а засталіся лічаныя:
купала, колас і паўтара ананімшчыка.згадвайце часам нас на дзяды і на радаўніцу –
усіх, хто замоўк назаўжды маладым літаратарам,
паэтаў, празаікаў, крытыкаў, перакладчыкаў –
прывет вам у вашае гета з нашае вязніцы.працягвайце нас раманамі, п’есамі, вершамі,
пішыце замест, усім дакажыце – вы лепшыя,
усё, што на допытах з нас не вырвалі следчыя –
аднойчы мы станем даваць праўдзівыя сведчанні.аднойчы мы станем даваць праўдзівыя сведчанні.
Андрэй Хадановіч
