Людзі пачалі здзяйсняць злачынствы яшчэ ў дагістарычныя часы. Крымінал заўсёды прысутнічаў у гарадскім асяроддзі, але на беларускіх землях гэта з’ява пашырылася пасля таго, як землі Рэчы Паспалітай увайшлі ў склад Расійскай імперыі. Budzma.org распавядае пра самыя вядомыя злачынствы ХІХ стагоддзя на прыкладзе Гродна, а таксама пра тое, якія метады пакарання прымянялі ў тыя часы.

Забойствы, якія памяталі дзесяцігоддзямі

Брутальнае забойства дзяўчынкі Мар’яны ўелася ў памяць гродзенцаў, згодна з крыніцамі, амаль на стагоддзе. У красавіку 1816 года дзяўчынка Мар’яна Адамовіч не вярнулася дамоў з прагулкі ўвечары, бацькі спахапіліся і пайшлі шукаць сваю дачку. На адлегласці аднаго кіламетра ад дома яны знайшлі цела дзяўчынкі, у яе была адрэзана адна рука, а забілі яе тупым прадметам.

Следчыя тады вырашылі, што забойства мела рытуальны характар. Пад падазрэнне трапілі мясцовыя яўрэі: тут і з’явілася памылковая версія забойства, яна шмат дзесяцігоддзяў была страшылкаю для гродзенцаў. Нібы яўрэі забівалі дзяцей, каб здабываць кроў для свайго традыцыйнага хлеба — мацы.

Пасля гэтай справы вышэйшая судовая ўстанова Расійскай імперыі прыняла пастанову, згодна з якой нельга было абвінавачваць яўрэяў у забойстве дзяцей хрысціян.

Чарговая гучная справа аб забойстве ксяндза Любавіцкага была распачатая 19 лютага 1843 года. Афіцэр пажарнай службы Антон Забельскі пасля працы ў нецвярозым стане па дарозе дадому зайшоў у грамадскую прыбіральню і заўважыў тушу, падобную на свіную, схапіў яе і прынёс дамоў. Дома жонка пажарнага адразу ўбачыла, што гэта не свіння, а чвартаваны труп, і ў паніцы прымусіла мужа аднесці тое, што засталося ад цела, назад.

Пазней стала вядома, што цела належала ксяндзу Любавіцкаму. Па справе аб брутальным забойстве святара праходзіла 7 падазраваных, галоўным з якіх быў пажарны Забельскі — супраць яго высунулі каля 10 абвінавачанняў. Пажарны раней некалькі разоў кепска выказваўся ў бок святара. Сведкі ў гэтай справе адзначалі, што і ксёндз быў не святы, вёў разгульны лад жыцця і часта наведваў «непатрэбных дзевак».

У публічным доме

У выніку справу так і не раскрылі, пакінулі на «волю Божую», а пажарнага ад тэрміну ўратавала мясцовая хрысціянская грамада, узяўшы яго на парукі.

У 1894 годзе адбылося яшчэ адно брутальнае злачынства — тры п’яныя чыноўнікі завіталі ў публічны дом, але паводзіны іх нельга назваць прыстойнымі. Яны пачалі абражаць гаспадыню «дома цярпімасці», у выніку чаго адзін з іх атрымаў аплявуху. Помста не заставіла сябе чакаць, у адказ чыноўнікі падпалілі публічны дом. У выніку пажару загінула тры чалавекі.

Фінансавыя махінацыі ў памеры гарадскога бюджэту

Здзяйснялі правапарушэнні і высокія дзяржаўныя чыноўнікі. Цягам 1816— 1823 гадоў віцэ-губернатар Максімовіч стварыў схему фінансавых махінацый і паклаў сабе ў кішэню значную частку падаткаў, якія мусілі паступіць у гарадскі бюджэт. Страты бюджэту былі катастрафічнымі для губернскай эканомікі: 16 тысяч рублёў срэбрам і амаль 190 тысяч рублёў асігнацыямі.

Дом Максімовіча

З-за гэтых фінансавых махінацый Гродзенская губерня была абвешчана банкрутам, затое Максімовіч пабудаваў сабе шыкоўны палац у цэнтры горада. На дзіва, чыноўніка не адправілі за краты, але кампенсаваць страты ён мусіў, і зрабіў гэта закошт сваёй маёмасці.

Праз 10 год справа паўтарылася, толькі з меншымі стратамі для бюджэту. У 1835 годзе чыноўнік Ян Астраміцкі скраў каля 19 тысяч рублёў, а чыноўнікі гарадской думы — каля 20 тысяч рублёў. Сярэдні заробак гродзенца, на хвілінку, складаў тады крыху больш за 20 рублёў!

Самую незвычайную афёру ў гісторыі Гродна правярнуў арандатар пераправы праз Нёман Лапін. У сярэдзіне ХІХ стагоддзя гарадскія ўлады штогод прадавалі права арэнды паромнай пераправы праз раку. Пераправіцца з аднаго берага на іншы каштавала 10 капеек. Зімой жа рака замярзала і людзі маглі перасоўвацца па лёдзе, што было зусім нявыгадна Лапіну. У выніку прадпрымальнік у змове з гродзенскім паліцмейсцерам падкупіў жыхароў вёскі Салы, каб тыя нацягнулі канат і такім чынам стрымлівалі крыгаход, а сяляне з вёскі Пышкі калолі крыгі. Гэта не давала рацэ замерзнуць. Калі афёру выкрылі, было буйное разбіральніцтва, у выніку якога так і не быў ніхто пакараны. Справу закрылі з-за адсутнасці складу злачынства.

У часы паўстання Каліноўскага ў гродзенскіх ваколіцах дзейнічала хеўра ілжэсведкаў. Злачынцы наўпрост грукаліся ў дзверы і вымагалі грошы. Калі людзі адмаўляліся плаціць, тыя пагражалі агаварыць гаспадароў паліцыі, нібыта яны маюць дачыненне да паўстання. Тагачаснае заканадаўства прадугледжвала кару за ілжывыя даносы і вымагальніцтва: злачынца мусіў выплаціць кампенсацыю пацярпеламу боку, а сам мог патрапіць за краты. Хеўру так і не ўдалося затрымаць.

Як каралі злачынцаў

Каб выбіць паказанні ў падазраванага, прымянялі фізічны гвалт, бывала, што падазраванага забівалі і насмерць.

У Гродне адмыслова для пакаранняў злачынцаў у 1847 годзе быў пастаўлены эшафот, побач быў «слуп ганьбы з калодкамі». Спосаб прымянення «калодак» можна параўнаць з сучаснымі «суткамі». За правапарушэнне чалавека закоўвалі ў іх на пэўную колькасць дзён.

Злачынцаў маглі высечы бізуном або плёткай. Дзесяць удараў бізуном маглі забіць чалавека. Жорсткім пакараннем для злодзеяў было клеймаванне, калі на твары разагрэтаю металічнаю пячаткаю ставілі адмысловы знак — «вор» азначала, што гэты чалавек асуджаны за крадзеж, «кат» — чалавек быў на катарзе. «Клеймаваныя» насілі даўгія чолкі, каб прыкрываць пячатку на твары. Гэтае пакаранне было адменена ў 1869 годзе.

Клеймаванне

За нязначнае злачынства маглі пакараць царкоўным пакаяннем, кшталту сучаснай «хіміі»: чалавека зачынялі ў кляштары на вызначаны тэрмін, каб ён замаліў свае грахі.

Алесь Масевіч, Budzma.org

Фота з адкрытых інтэрнэт-крыніцаў