Сёмы фестываль беларускіх фільмаў «Бульбамуві» ў Варшаве надоечы раздаў узнагароды беларускім фільмам, якія, хутчэй за ўсё, няхутка трапяць на беларускі экран, калі трапяць увогуле. Але ж вып’ем за тое, каб трапілі як найхутчэй!
Лепшым ігравым фільмам абралі стужку «SOYKA» Анастасіі Сергіеня, лепшым дакументальным — «Цудоўныя ўзгоркі» Алены Буяковай.
Што «Бульбамуві», сёлета па-партызанску адноўленае, для беларускага кіно стала нулявым кіламетрам, «Будзьма» пісала напярэдадні. Цяпер жа можна горка пакпіць, што мы апынуліся ў дзіўнай сітуацыі, калі беларускія стужкі паказваюць дзе заўгодна, толькі не на радзіме: прыснапамятнага «Купалу» — летась па-партызанску ў Маскве, безліч стужак аб пратэстах — цяпер па-партызанску ў Варшаве. Яшчэ Вільня некранутая, калі што.
Варта горка паспачуваць кінакрытыкам, якія апынуліся ў фактычнай забароне на прафесію і вымушаны, як калісьці іх савецкія калегі, палову рэцэнзіі пераказваць змест фільма нягледжанага чытачамі з-за той жа негалоснай забароны. Паспрабую згуляць у гэтую гульню, каб вы даведаліся, што беларускае кіно дагэтуль жыве, проста вам яго не паказваюць.
Значыцца, пераможцы конкурсу маладых кінематаграфістаў «Бульбамуві» атрымалі грашовыя ўзнагароды па рашэнні Нацыянальнай фільматэкі Польшчы. У праграме назбіралася ажно дзевяць стужак — па кавідных часах вялікая лічба, улічваючы тое, што ўласна ў Беларусі кінавытворчасць упала ледзь не да нуля.
Вядома, усе тыя стужкі аматарскія. З прафесійнай кінавытворчасцю ў Беларусі таксама, лічы, скончана, і гэта найважнейшае дасягненне мінулай пяцігодкі. Больш ніхто не здыме прафесійна тое, чаго непажадана здымаць, і нікому з чыноўнікаў не давядзецца за гэта адказваць. Няма кіно — няма праблем. Адзін напаўжывы фільм раз на два гады — такіх вынікаў мы не мелі нават у самыя глухія гады. Так што аматарскае кіно зноў ратуе, але яго можна і не паказваць.
Вядома, няварта па праграме аднаго кінафэсту рабіць высновы пра ўсё беларускае кіно, якое таксама сышло ў партызаны, але ж гэтым разам дырэктар «Бульбамуві» Януш Гаўрылюк сабраў стужкі злабадзённыя. Большая частка конкурсу маладога кіно тычыцца пратэстаў і таго, што да іх прывяло, прынамсі, цяжкога балотнага жыцця.
Рэканструкцыя гвалту
Метафары гэтых стужак відавочныя, сюжэты простыя, часам у іх мільгае нядрэнны наіў, часам — смешны пафас. Кітч, стылізацыя, эпігонства, паэзія, духоўнасць, карнавал і жартачкі таксама ёсць, усё як мы любім. Звычайна такое кіно добра глядзець з сябрамі пад каньячок, спрачаючыся пра тое, што аматарскае кіно — таксама важная частка кіно, але цяпер гэтыя стужкі ўспрымаюцца як голас у немаце, а гэта зусім іншая вартасць.
Прынамсі, стужкі конкурсу зафіксавалі таго-сяго з нашай рэчаіснасці: «Менск 2020» Ганны Мацкевіч — першая частка серыяла, які пры падтрымцы канала, прызнанага экстрэмісцкім, выйшаў напрыканцы мінулага года, хай нягегла, але ж прагаварыў нашу з вамі параною і панічныя атакі, праз якія мусім прыслухоўвацца да гукаў за дзвярыма і прыглядацца да кожнага сіняга бусіка. Недарэчнасць пастаноўкі добра пасуе рэчаіснасці: калі назіраеш, як недарэчна недарэчныя сілавікі на экране ўрываюцца ў кватэру і недарэчна месяць персанажаў, якія недарэчна скурчваюцца на падлозе, раптам усведамляеш, які ж недарэчны, менавіта такі вось сюр мы з вамі мусім перажываць. Даруем аўтарцы вобраз нямога енку, але пакуль беларускае кіно больш трапнага вобразу не знайшло.
Спроба рэканструяваць гвалт — увогуле паказальная. Мо, гэта спроба пражыць траўму і, рэканструяваўшы гвалтаўніка, перастаць адчуваць сябе ахвярай, не ведаю. Але ж рэканструкцыя гвалту — асноўнае змесціва ігравых фільмаў конкурсу. Лічбавая мастачка Даша Брыян робіць гэта ў стужцы «0908» падкрэслена абстрактна і дэкаратыўна, Алана Айвары ў стужцы «Мова» — наўмысна канкрэтна і спрошчана. Тое і другое нагадвае тэатр, і вось ужо адчуванне пастановачнасці ўсяго гвалту, які намагаюцца асэнсаваць аўтары, кажа пра тое, што мы цяпер на этапе адмаўлення. Гэта не з намі, гэта няпраўда.
У «0908» той жа нямы енк, што дастаўся беларускім творцам яшчэ ад Янкі Купалы і дагэтуль не заціх, укладзены ў мноства ратоў, закрытых цалафанам, і праз яго, відавочна, немагчыма дыхаць. Вобраз вельмі другой свежасці гэтым разам займальна чапляе тэму зусім не гвалту, а — неспадзяваначка — каранавірусу. Варта ўспомніць разгромленую выставу «Машына дыхае, а я — не» і яе арганізатараў, трапіўшых пад пераслед, цэлафанавыя пакеты для памерлых, якія сталі фонам нашага жыцця, удушша, даўно не толькі метафарычнае, і татальнае маўчанне дзяржавы пра эпідэмію.
Часам аўтары трапна выказваюцца пра тое, аб чым і не думалі казаць. Даша Брыян прамовіла цэльны кавалак нашага цяперашняга часу: людзі задыхаюцца ў цэлафане, тэлевізар гаворыць адны і тыя ж словы, насупраць сядзіць чорны чалавек у чорнай балаклаве, а белага чалавека з раскінутымі рукамі прастрэльваюць наскрозь. Гэты дрэнны спектакль ніколі не скончыцца, зазначае фільм і надзімае трагічны пафас, з якім нам усім цяпер таксама трэба неяк жыць. Але ж больш насцярожвае тое, што ў гвалту ў стужцы ёсць аб’ект і няма суб’екту. Той чорны чалавек быццам недатычны да стрэлу ў белага чалавека, і людзі, якім няма як дыхаць, пакутуюць проста па дэфолце. Фільм, дарэчы, быў зняты яшчэ год таму, але зманціраваць яго аўтаркам тады не давялося — праз пераслед і затрыманне яны кінулі працу над ім і толькі праз год завяршылі яе, знаходзячыся ў Варшаве. Але і гэтай гісторыі, вартай асобнай стужкі, у фільме не адчуваецца. Абстракцыя нас уратуе.
«Мова» — нязграбная інсцэніроўка разгрому моўных курсаў таксама з недарэчным хілым сілавіком, які «вяжа» вучняў моўных курсаў за тое, што гавораць па-беларуску, — такі сабе запознены exploitation неўміручай ідэі нелегальнасці мовы, на якой зрабіў сабе імя адзін беларускі пісьменнік. Але ж гэтым разам на сеансе ў Варшаве падаецца, што гэта цяпер увогуле пра маўленне як такое. Пра «закрый рот» як духоўную скрэпу новага грамадства.
Што б мы рабілі без метафары балота
Павел Недзведзь у сюррэалістычным «А хто там ідзе?» гэтую нашу «авада кедаўру» пераклаў у прытчу пра балотных людзей: у балоце жывуць, тусяць, гадуюць дзяцей, не зважаючы на вільгаць і бруд, па пояс ў ціне. А тым часам дзеці ў белым (дзецьмі беларусаў яшчэ, здаецца, не паказвалі — звычайна алегорыяй Беларусі робяць прывабных жанчын з усімі гэтымі штучкамі «Міс Беларусь», але ж мы, мо, і мужчын дачакаемся) цягнуць па ўскрайку лесу велізарныя літары, якімі напрыканцы выкладуць «МЫ БЕЛАРУСЫ», каб, пэўна, Божанька прачытаў. Цьмяную алегарычную мову стужкі не надта хочацца разгадваць, таму дзякуй, што Божанька чытае па-беларуску, гэта адметны прагрэс у развіцці нацыянальнай ідэі. (Ёсць рызыка, што і да Божанькі з тае прычыны прыйдзе сілавік, але пра тое фільмаў яшчэ няма.)
Гіпербала, якую сабе дазволіла рэцэнзентка, увогуле любімы прыём ва ўдзельнікаў конкурсу. З яе нават нарадзіўся сякі-такі палітычны памфлет з яснымі алегорыямі, экстрэмальным утрыраваннем і нервовым кітчам. Я маю на ўвазе «ZHABA.by» рэжысёра Стаса Турко.
Пераказ гэтай казкі цягне цяпер на колькі содняў, але калі каротка, то там пра тое, як малодшая дачка цара выйшла замуж за жабу, і трыдзявятае царства задыхнулася ў ціне. Ну, што ж, казка — надзейны спосаб прагаварыць тое, што не дазволена прамаўляць. Але калі прынцыпова не заўважыць характэрную радзімую пляму на ілбе бацюхны-цара, то ўсё будзе добра, і нават не ўзнікне абурэння наконт таго, што Беларусь — чамусьці малодшая сястра. Гэй, чаму зноў малодшая?!
Код адсутнасці
Увогуле, перамаглі ў конкурсе стужкі, якія проста найбольш падобныя да прафесійнага кіно. У якіх больш рамяства. Але і іх кантэкст прымусіў загаварыць пра іншае.
«SOYKA» Анастасіі Сергіені — ненаўмысны сіквэл «Крышталя» Дар’і Жук, зняты, да таго ж, на сродкі краўдфандынгу, пра дзяўчыну-эмігрантку ў Нью-Ёрку і яе няб’юціфул лайф, пра ўвесь гэты селфмэйд, звязаны з нашай рэчаіснасцю толькі існаваннем бабулечкі, якая тэлефануе ўнучцы ў Нью-Ёрк спытацца, ці добра яна харчуецца. Гэта інстаграмна зроблены фільм, і той раптам пачынае гаварыць пра зусім іншую эміграцыю, пра гвалтоўную рубку каранёў пасля 2020-га. Але калі мы яшчэ пачнем асэнсоўваць нашыя новыя стасункі з радзімай?
Увогуле, цяперашнім гледачам беларускіх фільмаў трэба тэрмінова адвучыцца ляпіць да кожнага сюжэта кантэкст, у якім мы жывем, але як гэта зрабіць — незразумела. Ён сам набіваецца да кожнага фільма — і да млявых, ціхіх, запаволеных «Цудоўных узгоркаў», у якіх грамадой жывуць даўншыфтары, бяскрыўдныя веруючыя ў сілу дабра і пабудову новай, ідэальнай утопіі. Кантэкст і тут вымушае глядзець фільм як метафару: у што гэта мы такое верылі, у чым гэта нас вінавацяць, што гэта ў нас не атрымалася, і чаму гэтыя людзі, шчаслівыя людзі, жывуць быццам у вакууме — куды падзелася рэчаіснасць?
Добра, што ў конкурсе трапіліся дзве стужкі, з якімі кантэкст не справіцца, бо яны — проста сатырычныя скетчы на тэмы, якія нас даўно не хвалююць. Добра, што ёсць яшчэ тое, з чаго можна проста трохі пасмяяцца, не шукаючы двайнога сэнсу.
«Эгаісты» Дзяніса Міклашэўскага кпяць з блогераў, «Петра —крывапіўца або Што рабіць у самаізаляцыі» Аляксандра Максімава — з лакдаўну, якога ў нас не было. Абодва быццам бы намякаюць, што цяпер у нас увесь гумар будзе чорненькім.
Карацей, конкурс маладога беларускага кіно скокнуў вышэй за галаву, улічваючы стабільны абсалютны нуль у індустрыі. Тым часам у аналагічным конкурсе «Лістапада» сёлета адзіная беларуская стужка, ахарактарызаваная як «кінапаэтычнае рэжысёрскае асэнсаванне жыцця», і штосьці падказвае, што там не пра жабу.
Маленькая рэвалюцыя маленькага чалавека
Пазаконкурсная праграма знакава распачалася стужкай «Беларусь. Пачатак» Фёдара Багамолава аб першых днях пратэсту (так-так, памятаеце, выступленні Ціханоўскай, падзеі на Пушкінскай, жанчыны ў белым, вынікі галасаванняў, гвалт-гвалт-гвалт), а скончылася «Чыстым мастацтвам» Максіма Шведа — пра загінулага мастака Захара Кудзіна і пра так званы ЖЭС-арт, абстрактны жывапіс, які на сценах пакідаюць камунальшчыкі, калі зафарбоўваюць надпісы.
Не хочацца думаць пра тое, што ў рэчаіснасці сюжэты гэтых фільмаў звязаны прычынна-выніковай сувяззю, і безыменныя мастакі ЖЭС-арту паслухмяна зафарбавалі ўсё, што магло парушыць існуючы парадак, што мы цяпер ведаем: за безыменнымі мастакамі с ЖЭСаў стаяць іншыя безыменныя мастакі — у балаклавах, і гэта абнуляе ўсе ранейшыя сімпатычныя метафары.
Склалася ўражанне, што яшчэ няма мовы для таго, каб паказаць падзеі 2020-га такімі, якімі мы іх адчувалі. Быццам сама мова дакументальнага кіно, да якой мы прывыклі, не пасуе да гэтай тэмы. Назіранне за ўдзельнікамі пратэстаў быццам нівелюе сам пратэст і робіць яго справай адчайна самотнай. Прынамсі такім ён падаецца ў дакументальных стужках «Калі кветкі не маўчаць» Андрэя Куцілы, уганараванага на кінафэстах у Варшаве і Йіглаве, і «Парад планет» Зоі Катовіч. Гераіня першай — сястра рэжысёра, якая прайшла праз Акрэсціна і знайшла сілы зноў выйсці на пратэсты. Герой другой — уладальнік аграсядзібы на хутары, які ведаў, што мусіць рабіць падчас эпідэміі, і таму карміў дактароў абедамі, але ж не ведае, што рабіць, калі пачынаюцца пратэсты.
Спроба ўпісаць у пратэст маленькага чалавека з яго маленькім жыццём, маленькім бытам і маленькім учынкам чамусьці патыхае цяжкім песімізмам. Акей, беларускі док часцей за ўсё менавіта ім і патыхае, і можна лічыць гэты подых балот проста прыкметай жанру, але ж вось: першыя партрэты людзей, якія выйшлі супраць гвалту, насычаныя такой невыноснай стомленасцю, бяссіллем, што і кадры з леташніх маршаў падаюцца бадай пастаноўкай.
Беларускі док так прызвычаіўся засяроджвацца на асобным-асобным, сам-на-сам з сабою чалавеку, што цяпер, відаць, нам цяжкавата ўпісаць у гэты шкляны шарык самоты надзвычайныя падзеі, што выпрабоўваюць не самоту, а здольнасць яднацца і вылазіць з асабістай норкі ў вялікі свет. Як пра гэта гаварыць — незразумела, таму атрымліваецца зноў размова пра самоту. Што праўда, гэтага пачуцця мы таксама даволі адчулі цягам апошняга года, але ж у нашай агромністай галерэі самоты досыць партрэтаў роспачы, хаосу, разгубленасці, а страшна не хапае партрэтаў таго фантастычна новага пачуцця салідарнасці, якое таксама стала часткай нашай рэчаіснасці. І шмат якіх іншых складаных пачуццяў.
Маленькія людзі, якія сутыкнуліся з нечым вялізным і страшным — так і непаказаным, а значыцца, неіснуючым, толькі пераказаным словамі, — працягваюць сваё маленькае жыццё, і гэта пакуль разглядаецца як учынак (паглядзім, можа, далей з’явяцца больш нюансаваныя трактоўкі, калі нам пашанцуе, і кіно не ляснецца зусім). Магчыма, мы пабачым другі бок падзей, «вялікае і страшнае», пазбаўленае аблічча, будзе названа і паказана, у гвалту з’явіцца суб’ект, носьбіт. Посттраўматычны вербацім саступіць іншым жанрам, асабістае «я» атрымае іншыя рысы, акрамя ахвярнасці, разгубленасці, маргінальнасці і самоты.
Дарэчы, пра маргінальнасць
Найлепшы падарунак «Бульбамуві» — дзве стужкі Змітра Дзядка. Адна старэнькая — «Чэсны погляд», другая — «Дзіма» — новая, яе паказалі б на мінулым «Лістападзе», калі б яго не адмянілі.
Шаманскі аповед пра ультрамаргінальнага героя — рабаўніка з вялізным турэмным тэрмінам за плячыма — штосьці такое істотнае чапляе ў нашай рэчаіснасці. Можа, той самы спосаб жыць паасобку, сам-на-сам, які мы прызвычаіліся атаясамліваць з пустэльнікам, а вось высветлілася, што, можа, гэта ў нас турэмная самота і маргінальнасць? Кантэкст і тут дамалёўвае сваё сентыментальнае да герметычнага, з напаўусмешкай і «поўхай грамадскаму густу», сюжэту Змітра Дзядка: у час рэкордаў па крымінальных справах і тэрмінах зняволення ці не кожны з нас праходзіць у маргіналы сваім шляхам, але па тых ж этапах, прабачце. І хто сёння маргінал — адказы на гэтае пытанне змяняюцца кожны дзень.
Асабіста я чакаю, каб Зміцер Дзядок зняў стужку пра іншага ультрамаргінальнага героя рэчаіснасці — чалавека ў балаклаве, ад якога, у адрозненне нават ад рабаўніка Дзімы, нават твару не засталося. Дзядок, магчыма, адзіны беларускі кіношнік, у якога гэта атрымалася б. І было б добра, каб больш не трэба было ганяць у Варшаву глядзець такія фільмы.
budzma.org
Фота з афіцыйнай старонкі «Бульбамуві»
