Сэнс паэзіі — вяртаць нас да жыцця, калі мы страцілі ў яго веру, даваць мэту, калі падаецца, што нішто не мае сэнсу, дарыць надзею, калі мы забылі, што можа быць інакш, піша Крысціна Бандурына ў «Новым Часе».
Паэзія вуліц часам таксама дапамагае жыць. Ілюстрацыйнае фота К. Б.
Калі сустракаешся з сябрамі і знаёмымі, размовы міжвольна заходзяць пра адно і тое ж — пра агульны для ўсіх боль рэпрэсій, страты і псіхалагічную стому. Я ўжо і не памятаю, якімі былі размовы, што мы вялі ў мірныя часы. Ды й увогуле цяпер ужо падаецца, што тыя мірныя часы мне прысніліся.
Нядаўна ў мяне спыталі, што дазваляла мне трымацца раней — маленькай, бездапаможнай, у якой страшнае не выходзіла па-за межы сям’і і кватэры. «Кнігі», — адказала я. Чужыя жыцці, чужая любоў, складзеная з друкаваных літарак, ратавала мяне ад жадання знікнуць пасля кожнага скандалу бацькоў.
Самы балючы момант у маім жыцці, звязаны з кнігамі, здарыўся, калі я скончыла філфак і апынулася на раздарожжы паміж мінулым і будучыняй. У гэтым падвешаным стане, калі яшчэ не было ўласнага кута, куды б я ўся, разам са сваімі рэчамі, магла б прыткнуцца, я рызыкнула пакінуць кнігі ў маміным доме. Розныя: мастацкую літаратуру, зборнікі навуковых артыкулаў, часопісы з маімі публікацыямі. Пакінула іх на стэлажы, які мы з братам рабілі ўласнымі рукамі пасля таго, як памёр бацька, і паехала ў сталіцу — далей уладкоўваць сваё жыццё.
Вярнуўшы аднойчы туды начным цягніком, у час, калі і горад, і вуліца, і дом спалі бесклапотным сном, я ўбачыла пустыя паліцы: мае кнігі сталі палівам для печы. Цвёрды камяк болю і крыўды тады да самай раніцы не даваў мне заснуць.
А за год да гэтага я напісала такі верш:
Счытвай з мяне
пласт за пластом.
Я — як голая кніга,
нарасці камянёў
на месцы кропак,
прабелы ў памяці,
якія насамрэч
ты сама запаўняеш
мною
і адкладаеш
на самыя дальнія паліцы.
Мне здаецца,
мяне можна прачытаць:
усё так яскрава,
так відавочна.
Але для цябе я —
проста напластаванне літар,
якія складаюцца
у прыгожы арнамент.
Ты кажаш, што на гэта
прыемна глядзець.
Ты ніколі
мяне не прачытаеш,
таму што я — кніга,
я маўчу,
хаця хочацца сказаць
так многа.
Але я не смею.
Бо калі кнігі
пачнуць гаварыць,
іх чакае
брэдберыйская інквізіцыя,
а я не хацела б згарэць,
пакуль ты
мяне
не прачытаеш.
Хтосьці мяняе гарады і краіны, працу, кватэры, машыны, фрызуры... Для мяне пунктам адліку «новага жыцця» стала першая набытая пасля таго кніга. Я з дзяцінства марыла мець вялікую ўласную бібліятэку, і цяпер кнігі складаюць асноўную частку таго, што я маю, — а гэта веды, лёсы, пачуцці, памылкі, досвед, які вучыць мяне разумець свет і людзей.
Некалькі апошніх гадоў мае сны напоўненыя чорнымі фарбамі. Нядаўна сніла вайну на парозе дома. Людзі эвакуяваліся ў тыл, караванамі ішлі па пыльнай дарозе і цягнулі хто што мог: ратавалі дзяцей, мэблю, хтосьці цягнуў... яблыкі :) Я нават ува сне ратавала кнігі.
Да жонкі наглядчыка заапарка
Мы ледзь навучыліся
не задыхацца снамі.
Лавілі ў незашклёныя вокны
паўночных ластавак снегу,
глядзелі, як яны дагараюць
у халодным Марсавым полі,
і прагна жэрлі іх попел.
Салёныя матылькі
трашчалі на вуснах
і вырываліся вонкі,
забівалі горла,
запаўнялі крыламі лёгкія.
Чырвоныя бомбы
крычалі
ў начной цішыні:
«Памятай!
Памятай!
Памятай!
Ты не маеш права забыць».
Мы хадзілі па кавалках
выбітых вокнаў,
па запаленых свечках,
па пустых успамінах
і збіралі
халодны пот
з раскрытых далоней.
А заапаркі людзей
працавалі ў святочным рэжыме,
і мы кармілі іх
сваімі самымі страшнымі снамі,
глыталі салёныя кроплі поту,
каб можна было
ўдыхнуць паветра,
закрыць вушы
мокрымі далонямі
і пайсці далей
па разбураных вуліцах,
якія немагчыма забыць.
У інтэрв’ю, якія рабіла амаль увесь мінулы год, я час ад часу задавала пытанні кшталту «Ці ёсць месца для паэзіі на вайне?» або «Што зараз можа зрабіць паэт?». Не беручы пад увагу моманты, калі чалавек слова ператвараецца ў чалавека дзеяння, бярэ ў рукі аўтамат і ідзе на фронт, я спрабавала знайсці сваё месца ў цяперашнім свеце — месца, дзе і я магу быць карыснай, рабіць штосьці, каб нам усім было трошкі лягчэй.
Прыйшоў мой час думаць, ці ёсць паэзія пасля Асвенцыма, знаходзіць сэнс у рэчах, якія звязваюць мяне з мінулым жыццём, з мінулай мною, і вучыцца наноў любіць тое, што акаляе. Складаны час, калі не пішуцца вершы, словы не складваюцца ў радкі і захрасаюць тонкімі косткамі ў горле, калі я спрабую чытаць уголас раней напісанае.
Колькі сябе памятаю, словы дазвалялі мне адчуваць сябе жывой. Я з дзяцінства маю ціхі голас і заіканне, і таму паэзія стала для мяне адзіным спосабам гаварыць так, каб мяне пачулі. Яна была для мяне паратункам у самыя складаныя часы — калі чорныя хмары АМАПа гналі людзей па вуліцах устрывожаных гарадоў, калі людзі сталі знікаць у засценках катавальняў па ўсёй краіне, калі трэба было запомніць сябе ў моманты адвагі і адчаю, гневу і болю, роспачы і тугі.
Звыклае знікла.
На месцы звычайнага пуста:
тлустым прочыркам
імёны і прозвішчы —
крэсляць з затоенай злосцю,
схаванай нянавісцю.
Нам з імі цяпер не па гэтай дарозе.
Арфей растрывожана блытае павароты.
А хто ты? — пытае люстэрка. — Хто ты
ва ўсёй гэтай так і не скончанай
санта-варварскай казцы?
Яны па ўказцы зверху
страляюць у спіны
гумовымі феерверкамі і агнявым канфеці.
Куды тут ісці, мілая Эўрыдыка, скажы мне,
куды тут ісці?
*
Зніклае звыкла —
хто вораг, хто свой.
За паваротам учарашні герой
ашчэрыцца, драпане.
Каго б насамрэч мне й баяцца —
дык толькі мяне...
Морак і золак, адчай і святло.
Беспакаранасцю душыць вялікае зло.
Бессань, бяссілле, гнеў і спакой —
я засынаю з імі, але не з табой,
трохлікай багіні водбліск.
Вера і подласць, вырваныя крыжы.
Вастры нажы, — шэпчуць. — Бі ці бяжы.
Надзеі не выжыць, калі забіваюць свае.
І таму ён б’е:
тут кожнае ліха, што супраць любові, —
гэта яго загад.
Так што бяжы, мая незабыўная Эўрыдыка,
і не глядзі назад.
Мае словы больш не складаюцца ў вершы, і я доўгі час думала: раз не магу пісаць, значыць, у гэтым больш няма сэнсу. Мне падавалася, што куды больш яго ў спісах затрыманых, хроніках рэпрэсій, зводках з фронту... Пакуль аднойчы мой добры сябар Андрэй Хадановіч не даслаў мне падборку ўкраінскай паэзіі — той паэзіі, якая пішацца проста зараз, пад гукі паветранай трывогі, пад абстрэламі, калі паміраюць людзі і знікаюць цэлыя гарады.
У гэтай падборцы адзін верш выбіваўся з агульнай элегічнай танальнасці. Ён быў не проста іншым — ён быў само жыццё і балеў мне так, як баліць унутры, калі змерзлае цела сустракаецца з гарачай вадой. Кроў вяртаецца ў скалелыя рукі, пальцы пачынаюць адчуваць тэкстуру прадметаў — як быццам упершыню, як ніколі да гэтага не адчувалі, і сціснутыя ад напружання грудзі пачынаюць дыхаць напоўніцу, запускаючы ўнутр не толькі паветра, але і жаданне жыць.
У гэтым і ёсць сэнс паэзіі — вяртаць нас да жыцця, калі мы страцілі ў яго веру, даваць мэту, калі падаецца, што нішто не мае сэнсу, дарыць надзею, калі мы забылі, што можа быць інакш. Гавораць, што словам можна забіць — але ж слова і лечыць. І выглядае на тое, што гэта праўда.
Ірына Шувалава
**рэчы якія танцуюць (a birthday song)**
хочаш я раскажу табе пра
рэчы якія танцуюць снег і траву
ча́пляў чырвоныя тонкія ногі
дажджу даўгія распушчаныя валасы
дрэваў кранальныя хударлявыя плечы
аркі масткоў на шворках вясёлак хочаш
рэчы якія танцуюць зробяцца мы а мы
будзем святло між вейкамі лісця
лісце між пальцаў святла між языком
і паднябеннем ночы шэрыя мяккія мятлікі
між тваімі нагамі разліты келіх агню між
сёння і заўтра няспынны танец
паветра глыток патопу паток палёту разрыў
тонкай завесы ранку што зачапілася
за жываплоты прыцемкаў і ўваскрэсла
крышачы крыгу ў ружовай рацэ твайго цела
пад маімі губамі
рэчы якія танцуюць смакуюць і пахнуць
саладзей за ўсё іншае камень гарачы
смяшлівыя пальцы дрыготкія дарога
абутая ў жоўтыя туфлікі нарцысаў
аднавокі месяц аднагрудая гара
загарнуўшыся ў шаўковыя
рызманы світанку ты спі
на адсечаных рукавах маіх
паміж усіх рэчаў якія танцуюць
самая спайманая
самая няўлоўная
Пераклад з украінскай Андрэя Хадановіча
