Сэнс паэзіі — вяртаць нас да жыцця, калі мы страцілі ў яго веру, даваць мэту, калі падаецца, што нішто не мае сэнсу, дарыць надзею, калі мы забылі, што можа быць інакш, піша Крысціна Бандурына ў «Новым Часе».

Паэзія вуліц часам таксама дапамагае жыць. Ілюстрацыйнае фота К. Б.

Калі сустракаешся з сябрамі і знаёмымі, размовы міжвольна заходзяць пра адно і тое ж — пра агульны для ўсіх боль рэпрэсій, страты і псіхалагічную стому. Я ўжо і не памятаю, якімі былі размовы, што мы вялі ў мірныя часы. Ды й увогуле цяпер ужо падаецца, што тыя мірныя часы мне прысніліся.

Нядаўна ў мяне спыталі, што дазваляла мне трымацца раней — маленькай, бездапаможнай, у якой страшнае не выходзіла па-за межы сям’і і кватэры. «Кнігі», — адказала я. Чужыя жыцці, чужая любоў, складзеная з друкаваных літарак, ратавала мяне ад жадання знікнуць пасля кожнага скандалу бацькоў.

Самы балючы момант у маім жыцці, звязаны з кнігамі, здарыўся, калі я скончыла філфак і апынулася на раздарожжы паміж мінулым і будучыняй. У гэтым падвешаным стане, калі яшчэ не было ўласнага кута, куды б я ўся, разам са сваімі рэчамі, магла б прыткнуцца, я рызыкнула пакінуць кнігі ў маміным доме. Розныя: мастацкую літаратуру, зборнікі навуковых артыкулаў, часопісы з маімі публікацыямі. Пакінула іх на стэлажы, які мы з братам рабілі ўласнымі рукамі пасля таго, як памёр бацька, і паехала ў сталіцу — далей уладкоўваць сваё жыццё.

Вярнуўшы аднойчы туды начным цягніком, у час, калі і горад, і вуліца, і дом спалі бесклапотным сном, я ўбачыла пустыя паліцы: мае кнігі сталі палівам для печы. Цвёрды камяк болю і крыўды тады да самай раніцы не даваў мне заснуць.

А за год да гэтага я напісала такі верш:

Счытвай з мяне

пласт за пластом.

Я — як голая кніга,

нарасці камянёў

на месцы кропак,

прабелы ў памяці,

якія насамрэч

ты сама запаўняеш

мною

і адкладаеш

на самыя дальнія паліцы.

Мне здаецца,

мяне можна прачытаць:

усё так яскрава,

так відавочна.

Але для цябе я —

проста напластаванне літар,

якія складаюцца

у прыгожы арнамент.

Ты кажаш, што на гэта

прыемна глядзець.

Ты ніколі

мяне не прачытаеш,

таму што я — кніга,

я маўчу,

хаця хочацца сказаць

так многа.

Але я не смею.

Бо калі кнігі

пачнуць гаварыць,

іх чакае

брэдберыйская інквізіцыя,

а я не хацела б згарэць,

пакуль ты

мяне

не прачытаеш.

Хтосьці мяняе гарады і краіны, працу, кватэры, машыны, фрызуры... Для мяне пунктам адліку «новага жыцця» стала першая набытая пасля таго кніга. Я з дзяцінства марыла мець вялікую ўласную бібліятэку, і цяпер кнігі складаюць асноўную частку таго, што я маю, — а гэта веды, лёсы, пачуцці, памылкі, досвед, які вучыць мяне разумець свет і людзей.

Некалькі апошніх гадоў мае сны напоўненыя чорнымі фарбамі. Нядаўна сніла вайну на парозе дома. Людзі эвакуяваліся ў тыл, караванамі ішлі па пыльнай дарозе і цягнулі хто што мог: ратавалі дзяцей, мэблю, хтосьці цягнуў... яблыкі :) Я нават ува сне ратавала кнігі.

Да жонкі наглядчыка заапарка

Мы ледзь навучыліся

не задыхацца снамі.

Лавілі ў незашклёныя вокны

паўночных ластавак снегу,

глядзелі, як яны дагараюць

у халодным Марсавым полі,

і прагна жэрлі іх попел.

Салёныя матылькі

трашчалі на вуснах

і вырываліся вонкі,

забівалі горла,

запаўнялі крыламі лёгкія.

Чырвоныя бомбы

крычалі

ў начной цішыні:

«Памятай!

Памятай!

Памятай!

Ты не маеш права забыць».

Мы хадзілі па кавалках

выбітых вокнаў,

па запаленых свечках,

па пустых успамінах

і збіралі

халодны пот

з раскрытых далоней.

А заапаркі людзей

працавалі ў святочным рэжыме,

і мы кармілі іх

сваімі самымі страшнымі снамі,

глыталі салёныя кроплі поту,

каб можна было

ўдыхнуць паветра,

закрыць вушы

мокрымі далонямі

і пайсці далей

па разбураных вуліцах,

якія немагчыма забыць.

У інтэрв’ю, якія рабіла амаль увесь мінулы год, я час ад часу задавала пытанні кшталту «Ці ёсць месца для паэзіі на вайне?» або «Што зараз можа зрабіць паэт?». Не беручы пад увагу моманты, калі чалавек слова ператвараецца ў чалавека дзеяння, бярэ ў рукі аўтамат і ідзе на фронт, я спрабавала знайсці сваё месца ў цяперашнім свеце — месца, дзе і я магу быць карыснай, рабіць штосьці, каб нам усім было трошкі лягчэй.

Прыйшоў мой час думаць, ці ёсць паэзія пасля Асвенцыма, знаходзіць сэнс у рэчах, якія звязваюць мяне з мінулым жыццём, з мінулай мною, і вучыцца наноў любіць тое, што акаляе. Складаны час, калі не пішуцца вершы, словы не складваюцца ў радкі і захрасаюць тонкімі косткамі ў горле, калі я спрабую чытаць уголас раней напісанае.

Колькі сябе памятаю, словы дазвалялі мне адчуваць сябе жывой. Я з дзяцінства маю ціхі голас і заіканне, і таму паэзія стала для мяне адзіным спосабам гаварыць так, каб мяне пачулі. Яна была для мяне паратункам у самыя складаныя часы — калі чорныя хмары АМАПа гналі людзей па вуліцах устрывожаных гарадоў, калі людзі сталі знікаць у засценках катавальняў па ўсёй краіне, калі трэба было запомніць сябе ў моманты адвагі і адчаю, гневу і болю, роспачы і тугі.

Звыклае знікла.

На месцы звычайнага пуста:

тлустым прочыркам

імёны і прозвішчы —

крэсляць з затоенай злосцю,

схаванай нянавісцю.

Нам з імі цяпер не па гэтай дарозе.

Арфей растрывожана блытае павароты.

А хто ты? — пытае люстэрка. — Хто ты

ва ўсёй гэтай так і не скончанай

санта-варварскай казцы?

Яны па ўказцы зверху

страляюць у спіны

гумовымі феерверкамі і агнявым канфеці.

Куды тут ісці, мілая Эўрыдыка, скажы мне,

куды тут ісці?

*

Зніклае звыкла —

хто вораг, хто свой.

За паваротам учарашні герой

ашчэрыцца, драпане.

Каго б насамрэч мне й баяцца —

дык толькі мяне...

Морак і золак, адчай і святло.

Беспакаранасцю душыць вялікае зло.

Бессань, бяссілле, гнеў і спакой —

я засынаю з імі, але не з табой,

трохлікай багіні водбліск.

Вера і подласць, вырваныя крыжы.

Вастры нажы, — шэпчуць. — Бі ці бяжы.

Надзеі не выжыць, калі забіваюць свае.

І таму ён б’е:

тут кожнае ліха, што супраць любові, —

гэта яго загад.

Так што бяжы, мая незабыўная Эўрыдыка,

і не глядзі назад.

Мае словы больш не складаюцца ў вершы, і я доўгі час думала: раз не магу пісаць, значыць, у гэтым больш няма сэнсу. Мне падавалася, што куды больш яго ў спісах затрыманых, хроніках рэпрэсій, зводках з фронту... Пакуль аднойчы мой добры сябар Андрэй Хадановіч не даслаў мне падборку ўкраінскай паэзіі — той паэзіі, якая пішацца проста зараз, пад гукі паветранай трывогі, пад абстрэламі, калі паміраюць людзі і знікаюць цэлыя гарады.

У гэтай падборцы адзін верш выбіваўся з агульнай элегічнай танальнасці. Ён быў не проста іншым — ён быў само жыццё і балеў мне так, як баліць унутры, калі змерзлае цела сустракаецца з гарачай вадой. Кроў вяртаецца ў скалелыя рукі, пальцы пачынаюць адчуваць тэкстуру прадметаў — як быццам упершыню, як ніколі да гэтага не адчувалі, і сціснутыя ад напружання грудзі пачынаюць дыхаць напоўніцу, запускаючы ўнутр не толькі паветра, але і жаданне жыць.

У гэтым і ёсць сэнс паэзіі — вяртаць нас да жыцця, калі мы страцілі ў яго веру, даваць мэту, калі падаецца, што нішто не мае сэнсу, дарыць надзею, калі мы забылі, што можа быць інакш. Гавораць, што словам можна забіць — але ж слова і лечыць. І выглядае на тое, што гэта праўда.

Ірына Шувалава

**рэчы якія танцуюць (a birthday song)**

хочаш я раскажу табе пра

рэчы якія танцуюць снег і траву

ча́пляў чырвоныя тонкія ногі

дажджу даўгія распушчаныя валасы

дрэваў кранальныя хударлявыя плечы

аркі масткоў на шворках вясёлак хочаш

рэчы якія танцуюць зробяцца мы а мы

будзем святло між вейкамі лісця

лісце між пальцаў святла між языком

і паднябеннем ночы шэрыя мяккія мятлікі

між тваімі нагамі разліты келіх агню між

сёння і заўтра няспынны танец

паветра глыток патопу паток палёту разрыў

тонкай завесы ранку што зачапілася

за жываплоты прыцемкаў і ўваскрэсла

крышачы крыгу ў ружовай рацэ твайго цела

пад маімі губамі

рэчы якія танцуюць смакуюць і пахнуць

саладзей за ўсё іншае камень гарачы

смяшлівыя пальцы дрыготкія дарога

абутая ў жоўтыя туфлікі нарцысаў

аднавокі месяц аднагрудая гара

загарнуўшыся ў шаўковыя

рызманы світанку ты спі

на адсечаных рукавах маіх

паміж усіх рэчаў якія танцуюць

самая спайманая

самая няўлоўная

Пераклад з украінскай Андрэя Хадановіча