Калі кананічныя крыніцы па гісторыі сярэдніх вякоў – роспісы цэркваў і летапісы – перадаюць афіцыйнае альбо ідэалізаванае ўспрыманне рэчаіснасці таго часу, то дзе шукаць бачанне свету “чалавекам з вуліцы” – вымашчанай бярвеннем, выбудаванай зрубамі? Аказалася, паўсюдна: на праселках, падмурках храмаў, касцяных абрэзках, манетах…
Выстаяць службу ў полацкім храме ХІІ стагоддзя не так і проста. Асабліва калі ты дзіця. Асабліва калі на дварэ лета з ягонымі фарбамі, таямніцамі лесу за гарадскім валам, цёплымі хвалямі Дзвіны. Асабліва калі ўсярэдзіну набіваецца натоўп людзей, няма чым дыхаць, а святар распавядае немаведама пра што, а пад зводамі клубіцца ладан і лунаюць спевы на сваёй і адначасна дзіўнаватай – з балканскімі дамешкамі – мове.
Працяг. Першы тэкст серыі тут: Ці было дзяцінства ў беларусаў Сярэднявечча?
Так нудзіліся на нядзельнай службе Нецімір і Міласлава, што прыехалі разам з бацькамі ў княскую сталіцу – Полацак – на кірмаш усяго на два дні. Спачатку можна было ўглядацца ў роспісы з выявамі ў поўны рост невядомых постацяў з крыжамі, німбамі на галовах, мячамі ды шчытамі ў руках, часам з крыламі. Пасля можна было разглядаць спіны прысутных – плашчы, накідкі, скураныя боты, зрэдку – прышпіленыя да пасаў з бліскучымі накладкамі нажы ў похвах. Пасля ж усё адно робіцца сумна, пачынаецца пераступанне з нагі на нагу, пакуль бацька не паглядзіць суворымі шэрымі вачыма проста на Нецімірку, і той зразумее ўсё без словаў: апусціць долу твар.
Але было яшчэ адно выйсце: стаць каля сцяны, разглядаючы… не, не роспісы, а драпіны паўзверх роспісаў, якія час ад часу змяняліся. Невядомая рука ці, хутчэй, рукі, штораз выскрэбвалі ўсё новыя і новыя малюнкі, ператвараючы храмавыя сцены ў нешта сярэдняе паміж насценгазетай і сучаснай школьнай партай.
Што ж там было? Вось намаляваны літаральна некалькімі штрыхамі ваяр у шаломе са шчытом у адной і мячом у другой руцэ. Вось напісаныя ў радок значкі, якія Нецімір яшчэ не меў змогі прачытаць: “Господі помозі рабу Твоему…” (грамату хлапчук яшчэ толькі спасцігаў, але ўжо быў троху навучаны расчытваць літары і пісаць сваё імя). Вось крыжык, а вось… звычайны кот з вострымі вушамі і пухнатым хвастом, які нібыта выглядае з-за бота Георгія Пераможцы.
Полацк. Спасская царква. Коцікі
Каб знайсці нешта яшчэ, Неціміру давялося незаўважна абысці бацьку са спіны і наблізіцца да храмавай калоны. Што гэта? Жанчына… без вопраткі. Нецімір расплыўся ва ўсмешцы і адразу схаваў твар далонямі, але раптоўна моцная рука прайшлася па саламяных валасах малога, кранула вуха – аёй, як жа балюча! Гэта быў чарнабароды дзяк з кірпатым носам, які люта глядзеў на хлапца зверху ўніз: “Вось ты і трапіўся, гарэза!..”
Скуль узяліся ўсе гэтыя надпісы? Што гэта – вандалізм альбо… спроба ўвайсці ў гісторыю ці далучыцца да святасці? Надпісы, выдрапаныя паўзверх фрэсак у храмах, сустракаюцца паўсюдна на Русі. Тое самае навукоўцы знаходзяць у Візантыі і Заходняй Еўропе – наш рэгіён не выключэнне. Іх маглі пакідаць і будаўнікі, і прыхаджане, і манахі, і ваяры, займаючы варожы горад і заходзячы ў храмы па здабычу, – спектр вельмі шырокі.
Святыя (Каложская царква, Горадня) / Ваяры (Полацк, Спасская царква)
Чаму мы пачалі менавіта з графіці ў храмах – драпінах “па святым”? Усё проста: яны зберагліся. У кавалкаў косткі, дрэва альбо бяросты, на якія быў нанесены малюнак, падобны да шаржу, кароткі надпіс альбо проста крыжык ці іншы знак, шанцаў дайсці да дня сённяшняга нашмат меней.
Ці не самыя вядомыя беларускія “няхрамавыя” графіці – гэта малюнкі і знакі на костках з гарадзішча Маскавічы. Некалі гэта была крэпасць на Друйцы, што цячэ ад Браслава да Дзвіны, на якой месціліся некалькі ўмацаваных цэнтраў. Стылістыка драпінаў з амаль 120 выяўленых костак цудоўна ўводзіць нас у свет “гарнізоннай субкультуры” таго часу, калі залога магла складацца са стракатай сумясці варагаў і мясцовых ваяроў.
Маскавічы. Ваяры
Калі ўмоўна дзяліць графіці з Маскавічаў на некалькі групаў, то атрымаем выявы ваяроў з мячамі і ў шаломах, выявы чаўноў з ветразямі і без, сеткі, якія нагадваюць падзеленае поле для гульняў у шашкі, і… эротыку. Дарэчы, апошні момант вельмі характэрны: гэта не толькі адна з першых вядомых у Беларусі выяваў у стылі ню, але яшчэ і цудоўная крыніца для аналізу ўнутранага свету ўмоўнага варага, які нёс службу ў далёкіх ад роднага Готланда мясцінах.
Маскавічы. Лодкі / Голая жанчына
Фактычна, маскавіцкі комплекс – гэта аповед пра ўнутраны свет прафесійнага ваяра таго часу, які мроіў пра бітвы, падарожжы, настольныя гульні з сябрамі і любошчы з якой-небудзь прыгажуняй. Якія надпісы ці малюнкі можна сустрэць у сучаснай казарменнай прыбіральні ці на бетонным плоце вайсковай часткі? Аналагічныя. Роўна тыя ж матывы, тыя ж рэфлексіі.
І тут мы падыходзім да галоўнага: скаваныя канонам роспісы храмаў, іконы, мініяцюры ў летапісах і іншае ніколі не адлюстроўвалі рэальнага свету. Іх аўтараў, збольшага манахаў ды кніжнікаў, цікавіў ідэал, сусвет дасканалых рэчаў – дрэваў, жывёлаў, людзей, якія выступалі адно як сімвалы, пакліканыя перадаць узвышаны сэнс. Найвышэйшы пілатаж – перадаць манеру папярэдніка, майстра-настаўніка, то бок нічога ад сябе, нічога новага.
З графіці ўсё па-іншаму, тут ёсць эмоцыі, якія і робяць гэтыя творы жывымі. Таму менавіта “культура драпінаў” так падобная да фотаздымка альбо сярэднявечнага інстаграма, куды чалавек мог посціць тое, пра што думаў, то бок неабавязкова прыгожае і ўзвышанае. Адсюль тэмы гвалту, гумар, эротыка і, канечне ж, коцікі! Коцікі, зрэшты, зусім не метафара – іх выявы сапраўды трапляюцца.
Аўтапартрэт Анфіма. Ноўгарад
Ці можна давяраць графіці як гістарычнай крыніцы ў плане выгляду вайсковага рыштунку, тых жа чаўноў, побытавых асаблівасцяў і г.д.? Скажам, калі знакаміты хлопчык Анфім з Ноўгарада, знойдзеныя археолагамі малюнкі якога сталі некалі сенсацыяй, маляваў людзей з чатырма пальцамі, ці значыць гэта, што і зброю ён таксама выяўляў скажона? Невядома, але адназначна іншае: хлопчык спрабаваў выявіць тое, што бачыў, і калі мы ўзіраемся ў выяву ваяра, то бачым яго атрыбуты – кап’ё і каня, калі човен – то над ім будзе ўзняты ветразь і г.д. Пытанне не ў форме ляза мяча, а ў яго наяўнасці ў руках ваяра.
Малюнкі хлопчыка Анфіма з Ноўгарада
Цікава, што дзякуючы графіці мы ведаем пра тагачасныя “вульгарызмы”, якія не маглі быць успрынятыя царкоўнай культурай, таму і не дайшлі да нас у кананічных крыніцах. Напрыклад, археолагам вядомая знаходка праселкі з надпісам “Бляты”. Цалкам магчыма, што дзяўчаты так пажартавалі са сваёй сяброўкі, прадрапаўшы на яе асабістай рэчы азнаку прыналежнасці – адказ на пытанне: “Чыя праселка?”.
Іншы прыклад – надпіс “Піеда” на камяні падмурку Сафійскага сабора ў Полацку. Ёсць і нашмат больш вульгарныя графіці з выявай палавога акту з вепруком – з Кіева, з Залатых варотаў… Наўрад ці гэтаму варта здзіўляцца – гэта ўсяго толькі адзін з ракурсаў чалавечай псіхалогіі, характэрны для любога часу.
Кіеў. Залатыя Вароты
Ёсць, зрэшты, і цалкам адваротныя прыклады: надпісы аб просьбах Божай дапамогі ў храмах і пракрэсленыя крыжы. Магчыма, гэта праява пераходнага этапу ад паганскага разумення рэлігіі да хрысціянскага. Замест таго каб ставіць свечку ці пісаць памінальную запіску, нашы продкі прадпрапвалі свае жаданні і малітвы проста на сценах: тут, маўляў, Бог убачыць і пачуе, бо Ён “жыве” ў храме.
А што з Нецімірам? Хлапчук не тое каб быў зласлівым, але і “спусціць” чорнабародаму дзяку такое прыніжэнне пры вялізнай колькасці людзей, пры бацьках, пры… Мілаславе, не мог. Таму ўжо ў канцы службы леваруч ад уваходу ў храм з’явіўся невялічкі выдрапаны малюначак, нават цэлая кампазіцыя: чалавек на кані працінае кап’ём нешчасліўца, што ляжыць на зямлі.
Няхай малюнак атрымаўся цалкам схематычны: галовы-кругляшы, рукі-вяровачкі, кап’ё – простая лінія, некаторыя рысы ўсё ж звярнулі на сябе ўвагу: “павержаны” меў пазначаную рысачкамі бараду і гачок на месцы носу, а каля вершніка красаваўся кароткі аўтограф: “Нцмр”.
Тэкст – Мікалай Плавінскі, Алесь Кіркевіч
Малюнкі – Кацярына Фурс