Літаратурны крытык Наста Грышчук разглядае на budzma.by творы са школьнай праграмы. Сёння гаворка пра твор Яна Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях», які і цяпер не страчвае актуальнасці.
Беларусь знаходзіцца ў цяжкім становішчы. Людзі знікаюць, гінуць, робяцца жабракамі і інвалідамі. Зло спакушае грашыма і ўладай. Сама ўлада бяздумная і прадажная, кожны дбае пра ўласную кішэню. У такіх умовах беларусу не застаецца нічога іншага, акрамя як сумленна працаваць, не баяцца і памятаць, што гаспадар тут адзін — народ.
Пра гэта пісаў у 1844 годзе Ян Баршчэўскі.
Сёння «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» мае рэпутацыю кнігі містычнай, казачнай. Аснова — фальклорная, форма — літаратурная. Рэверанс Гамеру, якога Баршчэўскі любіў, і «Тысяча і адной ночы», у якой пазычыў кампазіцыю.
Сам Баршчэўскі пра свае показкі піша ўнікліва: маўляў, здаўна бродзяць па Беларусі песні-жальбы і паданні пра злых духаў; а я, чалавек чуллівы, з дзяцінства іх чуўшы, абмінуць не мог... Карацей, што з аўтара возьмеш?
Мы, беларусы, пінская шляхта
Але вось якая штука: у 1844 годзе, пасля разгону філаматаў, рэакцыі на паўстанне 1830–1831 гадоў, у час акупацыі беларускіх земляў Расіяй, Баршчэўскі не мог расказваць проста казкі. Ён рос у часы, калі толькі-толькі адбыўся апошні падзел Рэчы Паспалітай. Бацька-святар, мяркую, быў чалавекам недурным і сумленным. Ён добра растлумачыў Яну, якія правілы дзейнічаюць у фантастычнай беларускай рэчаіснасці. Фармаванне крытычнага светапогляду завяршылі полацкія езуіты.
*
«Шляхціц Завальня...» — выключная мастацкая рэч. Рамачная кампазіцыя дазволіла Баршчэўскаму задаць жывую дынаміку даволі працягламу аповеду, гэта па-другое. А па-першае — ён у адным тэксце спалучыў некалькі жанраў. Пад вокладкай «Шляхціца Завальні» жывуць народная і аўтарская казкі, класічнае гатычнае апавяданне, прытчы, эсэ, падарожныя нарысы і навелы. І ўсё гэта гарманічна, без штучных паўз. Пры тым што друкаваў Баршчэўскі кнігу па частках.
Другі значны момант: — Баршчэўскі — аўтар вельмі дакладны. Нягледзячы на тое, што на старонках яго твораў жывуць прыдуманыя пачвары, свет кнігі рэальны да апошняй драбніцы. Учынкі герояў — як апавядальнікаў, так і персанажаў іх аповедаў — матываваныя. На ўсю кнігу не знойдзеш ніводнай фанеркі — мёртвага тэксту ці персанажа-функцыі. Дыялогі гучаць натуральна. Увогуле, «Шляхціц Завальня» выглядае сучаснейшым за творы таго ж Міцкевіча, чыім фанатам быў Баршчэўскі.
У ХІХ стагоддзі найбольш блізкі Баршчэўскаму аўтар — Эліза Ажэшка, калі казаць пра псіхалогію герояў і рэалізм. Але Ажэшка толькі ў 1841 годзе нарадзілася. А еўрапейская літаратура ў 1840-я гады пачынала рабіць паварот да рэалізму. Словам, Баршчэўскі быў на хвалі свайго часу.
«Літоўскі хутарок»: фемінізм як частка гуманізму
Калі не сказаць больш. У тэксце «Драўляны дзядок і кабета Інсекта» Баршчэўскі прыводзіць гісторыю юнака, які ператварыўся ў прусака. Там жа жанчына стала Інсектай. (Для праформы нагадаю, што Кафка нарадзіўся ў 1883 годзе.)
Шкада, што пра гэта не піша школьны падручнік. А пра што піша?
*
Падручнік далікатна паведамляе: у Пецярбургу Баршчэўскі гуртаваў вакол сябе здольную моладзь (перакладаю: нязгодную з расійскай акупацыяй). Што некаторыя яго творы пайшлі ў народ (удакладняю: анархічны верш «Рабункі мужыкоў» распаўсюджваў у сваёй вёсцы Паўлюк Багрым, за што і загрымеў у рэкруты). Што Плачка — выключна важны вобраз — увасабляе занядбаныя нацыянальныя каштоўнасці. Гэта даволі смелае сцверджанне для дзяржустановы ў наш час. Праўда, калі школьнікам не патлумачыць, што гэта за каштоўнасці (дзяржаўнасць, свабода, уласная Канстытуцыя і органы ўлады, мова нацыі) і хто іх «занядбаў» (акупанты, манкурты, палітычныя прастытуткі), гэтае смелае сцверджанне ператвараецца ў мыльную бурбалку. Праляцела і лопнула, толькі мокры след паміж партамі.
Самае смешнае пачынаецца, калі размова заходзіць пра «Белую Сароку». Маўляў, гэтае апавяданне — самае таямнічае ў Баршчэўскага, самае невытлумачальнае, а вобраз Белай Сарокі не зафіксаваны нават у фальклоры!
Вядома, не зафіксаваны. Бо гэта Кацярына ІІ.
Нічога таямнічага ў апавяданні няма, асабліва ў параўнанні з больш раннімі тэкстамі, дзе Баршчэўскі схільны да развагаў пра законы быцця і нават закранае вучэнне пра рэінкарнацыю і карму (перачытайце ўважліва «Ваўкалака»).
Нагадаю сюжэт «Белай Сарокі».
Да шляхціца Скамарохі наведваецца страшны чорт, які распісвае вабноты пані Белай Сарокі. Жыве яна ў найбагацейшым палацы, ходзіць у самых прыгожых уборах, сяброў асыпае золатам. Скамароха спалохаўся, але ад лёгкіх грошай адмовіцца не змог. Неўзабаве ён прысягае Белай Сароцы, атрымлівае свае трыццаць срэбранікаў і агітуе за Сароку суседзяў. Карацей, купка паноў прадае свае землі, дакладней уладу ў іх, паганай ведзьме, якая тут жа знішчае ўраджаі сялян, а з саміх сялян паціху вымае душу.
Паўтаруся, Баршчэўскі рос у 1790-я гады. Для яго падзелы Рэчы Паспалітай — такая ж дзіцячая траўма, як для цяперашніх дзяцей 90-х — прыход да ўлады дырэктара саўгаса.
Скамароха — адлюстраванне імперскага блазна Станіслава Агуста Панятоўскага. Пра Белую Сароку ўжо сказана. Але пры ўсім тым падручнік сцвярджае: «Некаторыя беларускія даследчыкі зрабілі выснову, што вобраз гэты — сімвал расійскай царыцы Кацярыны ІІ. І ўсё ж тэкст навелы не дае падставы трактаваць вобраз Белай Сарокі толькі зыходзячы з гістарычных рэалій». Далей — увогуле няўцямны пасаж пра дабро, якое Сарока нясе сваім падданым...
Караткевіч супраць нацыяналістаў
Калі гэта спроба захаваць «Шляхціца Завальню» ў школьнай праграме — можна паспрабаваць зразумець аўтарку, Таццяну Шамякіну. Калі шчырая пазіцыя — разводжу рукамі.
*
Маўчыць падручнік і пра тое, што ў «Шляхціцу Завальні» Ян Баршчэўскі піша пра сябе самога. Гэта не толькі пляменнік Завальні, які з’яўляецца галоўным апавядальнікам. Баршчэўскі існуе ў алегорыях. Першая — Сын Буры. Зрэшты, гэта сімвал іх усіх — апальных пісьменнікаў, арыштаваных філаматаў, паўстанцаў мінулых і будучых. «Я — Сын бацькоў, гнаных Бураю і Неспакоем. Мой бацька не разарваў жалезных кайданоў, якія колькі год упіваліся ў яго рукі і ногі».
Пра ролю менавіта пісьменніка Баршчэўскі кажа ў апавяданні дзявятым «Пакутны дух». «Прыкра не бачыць свет, але прыкра таксама мець добрыя вочы і бачыць далёка», — кажа Баршчэўскі вуснамі Духу. «Я не толькі бачу і чую вельмі далёка, але і перамяняюся ў розныя абліччы». «Я — пакутны дух, вандрую да вечнасці шпарчэй за іншых». Як ёсць пісьменніцкі неспакой.
Трэба дадаць, што Баршчэўскі выказваўся пра сучаснасць не толькі алегарычна. Там, дзе размова абмінае палітыку і заходзіць пра «сацыялачку», аўтар адназначны.
«Цяпер жа кожны паўпанак, маючы колькі ўбогіх хацін, дорага плаціць за карэты і багатыя строі, вымудраецца, каб здабыць грошы: прадае жывёлу і апошні хлеб, даводзіць бедны люд да таго, што той мусіць кожную вясну карміцца горкім бабоўнікам».
У яго было сваё меркаванне нават пра эканамічныя рэформы: трэба заняцца сельскай гаспадаркай, рацыянальна траціць рэсурсы, пакінуць людзям права ўласнасці на зямлю, «менш будаваць корчмаў». Асобныя карцінкі з ХІХ стагоддзя выклікаюць і сёння сумную ўсмешку: «...пан заклаў у банку большую частку маёнтка, накупіў машын (...) Тым часам у гаспадарцы — найвялікшыя страты; селянін прыйшоў да жахлівай нэндзы (...) За адзін толькі год амаль траціна падданых кінулі свае хаты і пайшлі блукаць па свеце».
На развітанне пакіну натхняльны спіч Баршчэўскага, агучаны Пакутным Духам:
«Яшчэ скажу табе: людзі-волаты на ўсіх паглядаюць зверху, быццам на нікчэмных карлаў, мараць пра славу, дрыжаць перад найменшаю непагодаю, ідуць з трывогай і асцярожнасцю па шырокай дарозе, баяцца ступіць на калючыя церні; я сустракаў іх, бачыў малыя душы ў вялікім целе, страсянулася ўся мая натура, не ведаю, як, глядзеў на тых волатаў зверху і пагарджаў іх вялікасцю».
Наста Грышчук, budzma.by
Сачыце за нашымі публікацыямі ў Telegram, Facebook, Вконтакте ды Twitter! А ў нашым Instagram вас чакаюць яскравыя фота!
