Ігар Цішын — адна з ключавых фігур беларускага мастацтва, якая паўплывала на многіх мастакоў розных пакаленняў.
Сёння ў Музеі Вольнай Беларусі ў Варшаве працуе выстава аўтара «Дом сцен, якія разлятаюцца. Паміж двума імгненнямі» (куратарка — Вольга Мжэльская), якая пазначыла сабой нараджэнне новай культурнай пляцоўкі беларускага пратэснага руху ў Польшчы.
А таксама выказванне стала важным этапам у кар’еры мастака, які пачаў сваю гісторыю супраціву беларускаму аўтарытарызму больш за дваццаць пяць гадоў таму.
«Пра маю апошнюю працу мне цяжка нешта казаць. Уявіце, як разлятаюцца сцены дома, запішыце гэта на відэа сваім вокам. Потым, калі зрабіць REVERTOR (Вяртанне — Reform.by), сцены будуць злятацца назад. І людзі разам са сценамі», — кажа Ігар Цішын пра выставу і адначасова пра Беларусь.
Мастак ужо даўно жыве замяжой, і сам шмат гадоў з’яўляецца той самай птушкай, якая паляцела з родных мясцін (невялікі спойлер), адчуўшы няволю.
Ігар Цішын. Фота: kalektar.org
Ці магчымы шлях дадому?
Пра «выгнаных» беларускіх мастакоў, стратэгію партызанства ў 1990-я і ў 2020-я, «вечныя» пяць долараў беларускага дэманстранта, выставы ў полі і ў лесе, а таксама чаму немагчыма было спыніць аўтарытарызм у Беларусі — чытайце ў інтэрв’ю Ігара Цішына Reform.by.
Ігар Цішын у працэсе стварэння татальнай інсталяцыі «Дом сцен, што разлятаюцца. Паміж двума імгненнямі» ў Музеі Вольнай Беларусі ў Варшаве. Фота: KANAPLEV+LEIDIK
«Я хацеў, каб мае вучні не лічылі сябе паўфабрыкатамі»
— Ігар, калі пачалася ваша гісторыя супраціву аўтарытарызму ў Беларусі? У які момант вы зразумелі, што «не хочаце ўдзельнічаць у гэтым усім балагане»?
— Пасля вучобы ў тэатральна-мастацкім інстытуце (цяпер Акадэмія мастацтваў — Reform.by), я працаваў, выкладаў у мастацкай вучэльні з 1986 да 1991 года (зараз Мінскі мастацкі каледж імя Глебава — Reform.by). Пяць гадоў. Я хацеў, каб мае вучні не лічылі сябе паўфабрыкатамі. Многія тады лічылі, што вучылішча дае паўфабрыкат. І зараз лічаць. І ў іх і пасля Акадэміі часта таксама атрымліваюцца паўфабрыкаты. Я хацеў тады і зараз хачу, каб гэтага не было.
Але гэта быў стары час, трэба было рухацца далей. З'явіліся вучні, якія пайшлі вучыцца ў Акадэмію мастацтваў. Адразу адтуль сталі чутныя крыкі: чаму ён іх там вучыць?!. Потым гэтых вучняў сталі выганяць з Акадэміі, а некаторых — з вучэльні таксама.
— І тады ў 1990-х здарылася выстава «Урокі нядобрага мастацтва», калі вы аб’ядналіся з вучнямі і зрабілі пратэснае выказванне. Раскажыце пра гэтую выставу, калі ласка. З сённяшняга часавага пункта — што тады адбылося?
— Гэта было ў Палацы мастацтва. Мы сабралі ўсіх «выгнаных», і атрымалася выстава. Удзельнікі — мае былыя вучні, а таксама вучні Наталлі Залознай, Алы Блізнюк і іншых мастакоў. Пра «Урокі нядобрага мастацтва» пісалі газеты і часопісы, гаварылі па радыё і ТБ. 1992-1993 — гэта яшчэ былі добрыя гады для любых выстаў. Годам пазней, ужо ў 1994-м, такое было б немагчыма.
Афіша выставы. Ілюстрацыя: https://kalektar.org
Потым ужо некаторыя з гэтых «выгнаннікаў» вучыліся ў акадэміях у Нямеччыне (Дзюсельдорф, Кёльн, Кассель), і ў іншых краінах. Цяпер мы маем ужо немалую колькасць нашых беларускіх мастакоў у Нямеччыне, Нідэрландах, Польшчы...
І шмат нашых добрых мастакоў застаюцца і працягваюць працаваць у Беларусі. Цяпер ужо ў некаторых калектыўных беларускіх праектах атрымліваецца міжнародны склад. І гэта нармальная практыка для нашага часу.
«Дзе мае 5 долараў?»
— Вы былі тады ўцягнутыя ў палітычнае жыццё?
— Яшчэ ў 1991 годзе, пры СССР, калі здарыўся Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы, я адчуў, што нічога добрага далей не атрымаецца. Нягледзячы на тое, што ДКНС асудзілі, і нягледзячы на тое, што ўсе рэспублікі ўзялі незалежнасць. Але ўсё ж такі ў Беларусі быў добры час з 1991 да 1994-га, хоць і былі пастаянныя фінансавыя праблемы. Цяжка было знайсці майстэрню для працы. Былі нейкія дзіцячыя студыі выяўленчага мастацтва, у якіх трэба было бясплатна працаваць, каб выкарыстоўваць гэтыя памяшканні для сваёй працы.
— Як вы ўспрынялі палітычны крызіс 1996 года? Вы ўдзельнічалі ў пратэстах?
— Так, у 1996-м яшчэ ўдзельнічаў. Тады людзі прыходзілі на гэтыя пратэсты як на выбары. Твая прысутнасць азначала, што ты — супраць. Потым па тэлевізары адзін чалавек казаў, што ўсе ўдзельнікі пратэстаў атрымалі па 5 долараў. Потым у наступныя дні людзі сустракаліся і пыталіся жартам адзін аднаго: а дзе мае 5 долараў? Гэта было смешна, але гэтыя 5 долараў тады для працоўнага чалавека былі немалой сумай, асабліва для чалавека, які жыве ў вёсцы. Гэтая хлусня пра долары была разлічаная на тых, хто нічога не разумее, на тых, хто будзе правільна галасаваць, на калгасы, на правінцыю. Але тады на пратэстных маніфэстацыях яшчэ не білі людзей, як гэта было ў 2020 годзе. Але ўжо хапалі і арыштоўвалі. Тады яны проста прымяраліся.
Ігар Цішын «Крык», 2015 год. Фота:https://kalektar.org
«Выставы ў лясах — гэта добрая ідэя»
— Цікава, як бы маглі апісаць прастору мастака тады, у 1990-я, і цяпер? У гэтым кантэксце мне хацелася б згадаць вашу культавую працу «Лёгкі партызанскі рух», створаную ў 1997 годзе. Прасторай праекта стаў закінуты дом па вуліцы Чарвякова ў Мінску, які вы трансфармавалі ў галерэю «Сёмы чарвяк». Крытык мастацтва Вольга Капёнкіна напісала тады пра ваш праект: «Формай быцця [мастака] быў выбраны дом... Дом як номас, перасечаная прастора, выяўляў сутнасць мастацкага перажывання беларускай тэрыторыі, заснаванай на стратэгіі партызанскага руху. Цішын прапануе гэтую стратегію ў якасці адзінага спосабу „тэрытарыялізацыі і дэтэрытарыялізацыі“ (Дэлёз), што не дазваляе врагу прачытаць і прысабечыць мясцовасць». Гэта значыць, вы прапаноўвалі мастаку ў нейкім сэнсе сысці ў «складкі» горада і дзейнічаць у гэтай неабазначанай прасторы. Цяпер гэтая партызанская стратэгія для мастакоў у Беларусі вам падаецца прадуктыўнай?
— Партызанская стратэгія стала з часам тады (пасля 1997 года) актуальнай не толькі для мастакоў.
Партызанства можна было знайсці ў любой дзейнасці. Пра гэта шмат пісалі, той жа Артур Клінаў (мастак, архітэктар, пісьменнік, заснавальнік альманаха pARTisan — Reform.by). Не буду паўтарацца. Пасля прайшоў некаторы час, прыйшлі новыя людзі і сказалі, што партызанскую ідэю трэба замяніць. Напрыклад, Сяргей Шабохін (мастак, куратар, стваральнік праекта «Art Aktivist», адзін з заснавальнікаў платформы «Kalektar» — Reform.by) прапанаваў замяніць партызанства актывізмам. І я думаю, гэта было правільна тады.
Кадр з фотасерыі праекта «Лёгкі партызанскі рух». Фота: https://partisanmag.by
Але тады ж я сказаў, што актывізм хутка перарасце ў партызанскі актывізм. А пазней, ужо ў апошнія гады, за актывізм пачалі караць. А партызанства стала не проста культурным праектам у арт-асяроддзі, але пачало станавіцца рэальнай практыкай (і таксама караецца) для звычайных нармальных людзей.
Сёння, калі ідзе гэтая жахлівая вайна, нам тут расказваюць, што на нас нехта хацеў напасці. Зразумела, што гэта выдумкі, але той, хто гэта прыдумляе, той, хутчэй за ўсё, і хацеў напасці. І трэба разумець, што калі спатрэбіцца, дык партызанства адродзіцца яшчэ з большым націскам у рэальнасці.
Не выпадкова, што ў апошні час у Мінску пачалі практыкаваць падпольныя выставы, кватэрнікі. З’явіліся ідэі рабіць выставы ў лесе, у балоце, у гарадскіх падвалах, на гарышчах.
— Вы хацелі б зараз у іх паўдзельнічаць?
— Выставы ў лясах — гэта добрая ідэя. Спадзяюся, атрымаецца ў каго-небудзь. Я ж таксама рабіў маю «Мабільную выставу» ў 1995 годзе — у полі, у адрынах.
Ігар Цішын «Мабільная выстава», 1995 год. Фота: partisanmag.by
Ігар Цішын «Мабільная выстава», 1995 год. Фота: partisanmag.by
— Як вы ставіцеся да таго, што некаторыя беларускія мастакі ўсё ж такі выстаўляюцца зараз у Беларусі на дзяржпляцоўках?
— Да выстаў на дзяржпляцоўках я стаўлюся дрэнна — прабачце. Якія б яны не былі добрыя. Але ёсць Музей (Нацыянальны мастацкі — Reform.by), там робяць добрыя выставы. Хаця таксама праблематычна. Але Палац (Палац мастацтва — Reform.by) — гэта не дзяржпляцоўка. І ў Мінску шмат розных месцаў. Ну, і ў цэлым, іншыя ёсць месцы.
— У чым, на ваш погляд, галоўная памылка беларускага грамадства, у тым ліку і мастацкай супольнасці, якая не дазволіла спыніць аўтарытарызм у Беларусі? Ці была ў цэлым такая магчымасць?
— Думаю, спыніць аўтарытарызм у Беларусі было вельмі цяжка ці амаль немагчыма. У Беларусі, пачынаючы з прыходу да ўлады бальшавікоў (пасля БНР), быў заўсёды антыбеларускі ўрад. За выключэннем кароткага перыяду пры Шушкевічу.
Апошнія 20 з лішнім гадоў я жыву за межамі Беларусі. Я не бачу беларускага тэлебачання. Я не гляджу тэлевізар нідзе. Але калі мне даводзілася бываць у Мінску, і дзесьці быў уключаны тэлевізар, я ўбачыў пару разоў фрагментарна абрыўкі беларускіх навін. І я зразумеў тады, што калі гэта глядзець, дык можна стаць хворым чалавекам. А нехта ж гэта глядзіць увесь час.
Ігар Цішын «Крызіс у раі», 2009 год. Фота: Вікіпедыя
«Дзе я — там і мой дом, там і мая Беларусь»
— Ігар, вы ўжо шмат гадоў жывяце ў эміграцыі. Працуеце ў Бруселі з 2000 года, выстаўляецеся па ўсім свеце. Як выглядае ваш дом, майстэрня?
— За той час, як я з’ехаў з Беларусі, у мяне ўжо чацвёртая майстэрня ў Бруселі. Ёсць яшчэ майстэрня ў Пецярбургу.
— Што для вас дом?
— Вядома, мая майстэрня. Дзе я — там і мой дом, там і мая Беларусь.
— Цікава, што выстава, якая дала падставу пагаварыць з вамі, называецца «Дом, у якім разлятаюцца сцены. Паміж двума імгненнямі», і працуе яна ў Музеі Свабоднай Беларусі ў Варшаве. Паміж якімі двума імгненнямі зараз для вас Беларусь?
Ігар Цішын у працэсе стварэння татальнай інсталяцыі «Дом, у якім разлятаюцца сцены. Паміж двума імгненнямі» у Музеі Вольнай Беларусі ў Варшаве. Фота: KANAPLEV+LEIDIK
— Пра маю апошнюю працу мне цяжка штосьці казаць. Амаль усё, што я да гэтага сказаў, гэта і было пра гэтую працу. «Дом, у якім разлятаюцца сцены. Паміж двума імгненнямі» — уявіце чараду птушак на дрэве — і раптам выбух. Птушкі разлятаюцца. І пракруціце гэта ў адваротным напрамку, як быццам птушкі злятаюцца...
Ёсць людзі, якія асуджаюць тых, хто з’ехаў з Беларусі. Кажуць : вось мы тут змагаемся, а вы там сядзіце ў еўропах і вучыце нас жыць. На маю думку, ніхто нікога не вучыць, я дакладна такога не бачыў. Проста час зараз цяжкі. Час акупацыі. Ніхто ж з нармальных людзей не асуджаў тых, хто жыў у Мінску і ў Беларусі ў 1941-1943 гадах.
— Вам сніцца ваша родная вёска — Васільполле?
— Калі прыязджаў у Беларусь, заўсёды ехаў на хутар у Васільполле. Гэта маё месца. Цяпер ужо цяжка гэта зрабіць.
Ігар Цішын і куратарка выставы «Дом сцен, якія разлятаюцца. Паміж двума імгненнямі» Вольга Мжэльская. Фота:KANAPLEV+LEIDIK
— Калі ўбачыла ваш «Дом сцен, што разлятаюцца», чамусьці падумала пра Шагала, які маляваў тых, што ляцяць над Віцебскам, сумаваў па Віцебску...
— Я пра гэта не думаў, але вы зараз сказалі, і гэта цікавае параўнанне. Мусіць, у чымсьці падобныя. Цяжка вяртацца.
***
Выстава «Дом сцен, якія разлятаюцца. Паміж двума імгненнямі» працуе ў Музеі Вольнай Беларусі ў Варшаве да 8 верасня.
