Тэмай апошняга “Цэху жывой гісторыі”, што праводзіцца ўжо больш як год у бары Beer&Wine у Мінску на Кульман, 9, стаўся лёс зруйнаванага падчас Паўночнай вайны замка Жабер, а таксама страчанага вялізнага арсенала, які там размяшчаўся.
Назвы Жабер, што на поўначы Берасцейшчыны, вы не пабачыце ў турыстычных буклетах побач з Мірам, Наваградкам ці Лідай. Ды і сам эпітэт “замак”, відаць, не самы прыдатны, хутчэй фартэцыя. Чым у такім разе яна цікавая? Папраўдзе, усяго адным гістарычным эпізодам: сваім кароткім росквітам і раптоўнай гібеллю. Гэтыя абставіны і сталіся для мясцовых, археолагаў і авантурыстаў нагодай доўгія гады шукаць у ваколіцах колішняй фартэцыі артэфакты мінулага.
Пераапрануў слуг у маскавітаў і “нацкаваў” на канкурэнта
Упершыню двор Жабер згадваецца пад 1546 годам. Побач, за пяць кіламетраў, – мястэчка Хомск, якое некалі было ХоЛмскам. Гэта вельмі характэрна, бо збудаванае яно на пагорку сярод багнаў. У наступным багны зрабіліся дадатковым абарончым фактарам і для самой фартэцыі. Падчас “Невядомай вайны” Жабер, найхутчэй, быў яшчэ дваром, бо ні пра якія сутычкі і аблогі ў гэтым кантэксце згадак няма, хоць праз тыя мясціны і праходзіла расійская групоўка Хаванскага.
Жаберскія знаходкі (фота Радыё Свабода)
Усе канфлікты тут да пэўнага часу зводзіліся да побытавых “разборак”. Так, прыкладам, у 1660-м, як паведамляюць судовыя кнігі, уласнік Жабера пераапрануў сваіх слуг у маскоўскіх стральцоў і “натравіў” на канкурэнта з прозвішчам Навіцкі. Тыя з крыкамі “Рубі! Рубі!” загналі Навіцкага ў раку, а няўдаха ледзь не патануў.
Жабер як магніт прыцягваў і Радзівілаў, і Вішнявецкіх
Усё цікавае ў Жаберы пачынаецца крыху пазней. Фартыфікацыі тут пачынаюць будавацца за Янам Каралем Дольскім, які зрабіў бліскучую кар’еру за Янам Сабескім. Яму акурат належала большасць маёнткаў у Пінскім павеце, тут жа Дольскі збудаваў два замкі: Жабер і Каралін. Чаму ён укладаўся менавіта ў гэты, згублены сярод багнаў, рэгіён? Таямніца.
Маёнтак у Жаберы на той час налічваў пад тысячу падданых: гэта нямала, але ў параўнанні з маёнткамі Радзівілаў – не так і шмат. Разам з тым, толькі за 1690 год тут ажно пяць разоў бывае Караль Станіслаў Радзівіл, згодна з ягоным жа дзённікам. А гэта ўжо паказчык статусу.
Пасля смерці Дольскага маёнткам валодае ягоная ўдава Ганна, Радзівіл працягвае наведвацца і да яе… Пасля ўдава прадае ўсё майно Міхалу Вішнявецкаму і з’язджае ў Варшаву. Вішнявецкія ўпісваюць спадчыну ў свой тытул, робячыся “Вішнявецкімі па Дольску” – для іх гэта важна. Гісторыкі звязваюць гэта з інтарэсамі магнатаў у Пінскім павеце. На гэты момант Жабер выглядае як умацаваная земляная фартэцыя, а Каралін – хутчэй не фарпост, а рэпрэзентатыўная рэзідэнцыя пад Пінскам.
Арсенал, лепшы за Слуцк і Біржы
Міхал Вішнявецкі – не толькі магнат, але і, мякка кажучы, не апошні чалавек у “генштабе” ВКЛ: спачатку польны, а пасля і вялікі гетман. Карыстаючыся пасадай, ён спрабуе ператварыць Жабер у сапраўдны Форт Нокс. Зразумела, не за свае грошы, а за дзяржаўныя. Напярэдадні і на першым этапе Паўночнай вайны Вішнявецкі збірае ў Жаберы фантастычны артылерыйскі арсенал.
Выява Пагоні на гармаце, адлітай у ВКЛ
Давайце параўнаем з іншымі арсеналамі ВКЛ: у Біржах 53 гарматы, у Слуцку – 47, а ў “нейкім там” Жаберы – ажно 58! Прычым і ў Біржах, і ў Слуцку Радзівілы збіралі арсеналы дзесяцігоддзямі, а ў Жаберы на ўсё было максімум дваццаць гадоў. Нешта Вішнявецкі вязе з Віленскага арсенала, нешта здабывае шляхам экспрапрыяцыі, напрыклад, тры цяжкія гарматы былі прывезеныя з Ляхавіцкага замка Сапегаў (апошнія падтрымалі ў вайне шведаў). Адна з іх з калібрам 15 см важыла больш за 2 тоны. Так у замку збіраецца ўнікальны арсенал з тонаў бронзы, аздобленай мастацкім ліццём.
Карл ХІІ пад сценамі Жабера: “Даю вам 24 гадзіны…”
Вясной 1706 года Карл ХІІ падыходзіць да Пінска. Паперадзе яго крочыць слава непераможнага і жорсткага военачальніка, гарнізоны скараюцца яму адзін за адным. Так, Нясвіж здаўся за гадзіну, якую кароль даў абаронцам для роздуму. У Ляхавічах замкнуліся 1500 казакоў Мазэпы, але і тыя здаліся, даведаўшыся, што Карл разбіў рускі корпус, які ішоў ім на дапамогу.
Але Жабер на той момант – наймацнейшы ў рэгіёне, падрыхтаваны выдатна! Ды і весці аблогу сярод багнаў зусім не зручна. Але… слабы маральны дух усё сапсаваў. Цікава, што шведы перахапілі ліст, скіраваны абаронцам, дзе даецца загад затапіць у выпадку чаго ўвесь арсенал. Такім чынам, у стойкасць абаронцаў не верылі нават военачальнікі.
Карл ХІІ
9 траўня 1706 года да Жабера падышоў чатырохтысячны корпус шведаў, а праз тры дні даехаў і сам Карл ХІІ. Кароль даў абаронцам на роздум 24 гадзіны (больш, чым іншым фартэцыям), пасля чаго гарнізон вывесіў белы сцяг. У выніку 815 абаронцаў трапілі ў палон, шведы атрымалі 58 гарматаў, якія абаронцы так і не затапілі, а таксама… знайшлі ў сутарэннях сваіх палонных суайчыннікаў, якіх тут трымалі ажно з 1702 года.
Хабар у 2000 дукатаў і немінучая расплата
Затрымлівацца ў Жаберы шведам не было аніякага рэзону, таму ўмацаванні трэба было спаліць і зрыць, палонных – адправіць у Швецыю, а арсенал – знішчыць, вывезці альбо надзейна схаваць. Аб практыцы зрывання валоў і знішчэння фартыфікацыяў мы ведаем на прыкладзе Нясвіжа. Замак руйнавалі 10 дзён, а 23 траўня Карл ХІІ зноў прыязджае сюды, каб зірнуць на вынік. Пасля шведы рушылі далей, на Валынь, а замак так на стагоддзі і застаўся “раскіданым гняздом”: больш ужо ніколі тут нічога не будавалі.
”Спаленне” гарматы
Так замак ператварыўся ў легенду: ужо ў 1730-м, неўзабаве па сканчэнні Паўночнай вайны, сюды прыязджае Міхал Радзівіл Рыбанька, каб зірнуць, што засталося ад Жаберскай фартэцыі. Але найбольш да фармавання легенды спрычыніўся Юльян Нямцэвіч, які апісаў у мастацкай форме “здраду каменданта” Яна Бутмана, які нібыта атрымаў ад шведаў 2000 дукатаў за здачу замка. Пасля яго нібыта забіў асабіста Карл ХІІ, які як рыцар з агідай паставіўся да ўчынку вайскоўца.
Гісторыя каменданта ў выніку аказалася рамантычнай прыдумкай. Рэальны Бутман апынуўся ў палоне і трапіў у Швецыю. Захаваліся нават звесткі, як ён патрабуе ад сваіх турэмшчыкаў, каб тыя вярнулі яму, шляхцічу, канфіскаваную фамільную зброю. Паводле шведскіх гісторыкаў, не толькі камендант, але і іншыя палонныя былі перапраўленыя ў Швецыю і разышліся потым па ўсёй краіне. Ці вярнуўся хто? Невядома.
Гармата 1631 года ў засеку з аўсом
Замчышча тым часам няўмольна зарастала і ператваралася ў пустку, равы – у балота. Адно сяляне з навакольных вёсак знаходзілі тут то ядры, то старадаўнія манеты. Паводле законаў Расійскай імперыі, усе габарытныя знаходкі, кшталту гарматаў, трэба было перадаваць у Пецярбург. Тут і пачынаюцца дэтэктыўныя гісторыі. Прыкладам, знойдзеныя ля Жабера ў 1903-м некалькі гармат да царскай сталіцы так і не даехалі: зніклі невядома куды са станцыі Драгічын.
Дакладна вядома пра лёс як мінімум адной гарматы, якую прыхаваў Антоні Ісідор Віславух, уладальнік маёнтка, што месціўся побач. Адзінаццаць гадоў ён захоўваў гармату… у засеку з аўсом. Коні да канца ніколі не даядалі, таму гармата ўвесь час была надзейна прысыпаная.
Пашкоджаная гармата 1631 году, якую захоўваў Антоні Віславух, Музей войска польскага, Варшава
У 1915-м, падчас адступлення рускіх войскаў, Віславух вырашыў перахаваць гармату ў парку, але нехта расказаў пра хітрыкі пана маёру-немцу, які прыйшоў да Антонія і запытаўся пра гармату ў лоб. Той быў змушаны паказаць схованку. Як культурны чалавек немец прапанаваў Віславуху дамову: немцы не чапаюць гармату, але пан пазначае маёра як асобу, што дапамагла ў захаванні гістарычнай спадчыны.
Так гармата даляжала да савецка-польскай вайны 1920 года. Тады ўжо спадзявацца на культуру захопнікаў не было рэзону: уся калекцыя старажытнасцяў Віславуха з дапамогай генерала Сікорскага адпраўляецца ў Варшаву. Сярод экспанатаў была і гармата 1631 года адліўкі, якая і сёння захоўваецца ў Музеі войска польскага.
Вядома таксама пра знаходку ў 1910-м годзе прыкладна 10 гарматаў, якія разышліся немаведама куды. Магчыма, нешта пераплавілі, нешта схавалі, нешта прадалі: звестак няма. Ужо за савецкім часам, у 1960-я, на замчышчы працавала навуковая экспедыцыя, апантаная знаходкамі жаберскай артылерыі, але безвынікова.
Ад 5 да 7 гарматаў з Жабера сышлі за апошнія 10 гадоў
Даследаванні Жаберскага замка археолагамі і дайверамі аднавіліся ў 2015 годзе. Гэта ўнікальная гісторыя для беларускай падводнай археалогіі: праца ў забалочаных равах фартэцыі і ў рэчышчы Ясельды ідзе ўзімку, бо ў цёплую пару года гэта нашмат складаней. Ядры і кавалкі драўляных замкавых канструкцыяў даследчыкі выцягваюць са слаёў ілу, які нагадвае “манную кашу”… Плюс сітуацыі ў тым, што іл выдатна кансервуе знаходкі: як драўляныя кавалкі разваднога мосту са слядамі агню (мост, відаць, шведы палілі ў апошнюю чаргу), так і марцірныя бомбы, вага якіх дасягае 50 кг.
Разам з тым даследчыкі не страчваюць надзеі дабрацца і да гарматаў. Паводле разлікаў дайвераў і гісторыкаў, пэўную частку з 58 гарматаў расцягнулі за часамі Расіі. Ад 5 да 7 гарматаў, як ні дзіўна, хутчэй за ўсё сышлі ўжо за апошнія 10 гадоў (ёсць ускосныя сведчанні, што нешта ўсплывала на чорным рынку). Але нешта мела і застацца. 5, 10, 20? Не ведае ніхто.
Задаволены знаходкамі дайвер (фота Радыё Свабода)
Экспедыцыі працягваюцца штогод, хлопцы працуюць за ўласныя грошы і толькі гэтай зімой упершыню атрымалі салярку з бензінам ад мясцовых уладаў. Працоўная група, у прыватнасці, кіраўнік дайвінг-цэнтра “Марскі Пегас” Уладзімір Ліхачоў, запрашае далучацца да росшукаў у наступным сезоне ўсіх ахвочых. У такім разе, магчыма, Беларусь неўзабаве атрымае не толькі каштоўныя артэфакты, але і новы турыстычны пункт – замак у Жаберы.
Алесь Кіркевіч
Даведка: Экспедацыя каля вёскі Жабер праводзіцца Інстытутам гісторыі НАН Беларусі разам з дайвінг-цэнтрам “Sea Pegas”. Навуковы кіраўнік Ліневіч С.Б. Разам з дайверамі і археолагамі ў даследаванні замка прымае ўдзел к.г.н. Волкаў М.А.
