Пачынаючы роздум пра геапаэтыку В. Гапеевай, заўсёды няпроста дайсці з пункта А. у пункт Б. Мысленная нітка абрываецца, збочвае ў пакуль невядомым кірунку, падзяляецца на некалькі іншых, больш тонкіх ніцяў. Нібыта непаслухмянае дзіця, якое пачынае есці пачастунак з усіх бакоў адразу, увага рассейваецца на паэтычныя матывы, што пераплятаюцца і перакрыжоўваюцца паміж сабой.
Тым не менш тое, што здаецца больш-менш канкрэтным і яднаючым інтанацыю аўтаркі — гэта ўзаемазвязанасць цялеснасці, мовы і адчування прасторы.
Наступнае няхітрае дзяленне нарыса на глаўкі не прадумоўлівае строгасці выніку, але толькі прапануе магчымы погляд на творчасць аўтаркі.
Крыніца: hopscotchtranslation.com
i. цела — мова
Пэўная частка твораў В. Гапеевай напісаная ў меланхалічна-філасофскім кірунку, дзе вывады і / ці прыпынкі на шляху абяцаюць часовы спакой аформленасці прыдбанай фармулёўкі, слова ці словазлучэння. Розныя кантэксты адных і тых жа словаў пазваныя вымігцець універсальны сэнс.
Чалавека мы мыслім як тэрыторыю,
як краіну,
бо я магу пакінуць радзіму
і магу пакінуць каханага чалавека.
І я тысячу разоў пашкадую пра гэта,
але назад дарогі няма, і я пакідаю гэтую тэму.
Пакідаю яе незавершанай цяпер,
але завершанай анталагічна.
[«Парадокс «Немаўля»», с. 120]
У мове ды вымаўленні аўтарка адчувае сябе як у межах цела ці краіны. Некаторыя радкі — прызвычайванне да незнаёмых рухаў, іншыя — адгадванне старых ці набліжэнне да новых жэстаў. Аўтарскія творы падобныя на спробы разварушыць прастору, прымусіць цела рухацца, а краіну — ажываць. Праз мову В. Гапеева імкнецца пазначыць межы чуллівага цела, нанесці прадчувальныя знакі на афіцыйную мапу Беларусі.
Ці пакідаю я тэму, як пакідаю хлеб?
Усё ж такі так.
Тэму — незавершанай,
хлеб — недаедзеным,
чалавека — недапражытым.
[там жа, с. 120]
Адчуванне межаў — важная чалавечая звычка; яна дазваляе арыентавацца ў прасторы, рухацца ў ёй ды быць побач з іншымі, судакранацца ці аддаляцца ад іх. Іншая мова, набліжэнне да мяжы з ёю — магчымасць спазнаць болей ці паглядзець інакш.
Калі мы мяняем мовы, кажам пра пераход:
яна перайшла на іншую мову,
варта перайсці на арамейскую.
Пераходзячы на іншую мову
— як пераходзячы на іншы бок вуліцы,
пачынаеш заўважаць іншыя будынкі,
іншых людзей і іншыя дрэвы...
[там жа, с. 127]
Крыніца: www.lyrikline.org
Калі звяртацца да празаічных твораў В. Гапеевай, у рамане «Кэмэл-Трэвэл» аўтарка ў тым ліку імкнецца зафіксаваць досвед жыцця ў БССР, у беларускай постсавецкай прасторы. Здавалася б, агульнасавецкі, калектыўны вопыт тут распавядаецца інакш — пісьменніца ўказвае на мяжу паміж вялікай і малой краінай — СССР і БССР. «Гэтая самая Радзіма была занадта вялікай і абстрактнай, да таго ж сумбуру ў дзіцячыя галовы дадавала наяўнасць дзвюх краінаў (БССР і СССР), дзвюх сталіцаў (Мінск і Масква) і двух гімнаў (гімн БССР і гімн СССР) <...> Быццам мы жылі паралельна ў двух вымярэннях ці недзе ў жываце драўлянай рускай матрошкі. <...> Бяскрайнія прасторы вялікай Радзімы мяне пужалі, і я ніяк не магла пагадзіцца на гэты матрошкавы прынцып і нейкую другаснасць» [«Кэмэл-Трэвэл», с. 5-6].
Пошук свайго месца адбываецца праз вяртанне да сябе, вяртанне сябе праз мову, яе ўзгадванне і / ці здабыванне. (Сама)вызначэнне праз прыналежнасць да пэўнай моўнай прасторы раскрываецца ў іншым фрагменце твора. В. Гапеева ўспамінае эпізод са школьнага жыцця, пераклічку на пачатку заняткаў: «Калі чарга дайшла да мяне, настаўніца вымавіла маё прозвішча з першым выбухным Г (G), як у рускіх. Памятаю сваё замяшанне, бо для майго вуха гэта было грубай памылкай і зусім іншым прозвішчам. Я падышла да ейнага стала і гняўліва заявіла, што маё прозвішча не Gапеева, а Hапеева, і што, маўляў, няма такой літары «G/г» (выбухное). Не памятаю, што адказала мне настаўніца, але, здаецца, пасля гэтага выпадку яна стала мяне недалюбліваць» [там жа, с. 52-53].
«[мова] ужо сядзела ўва мне, як партызан, чакаючы на зручны момант, каб адбыцца» [там жа, с. 54] — падзея мовы аказваецца пратэстам, аўтарка выступае як прытулак для мовы, і ў той жа час мова становіцца прытулкам для яе. Гэта выгаднае сумеснае жыццё, win-win situation.
Але таксама цялеснасць у творах аўтаркі нярэдка звязаная з самотай, адчужэннем ці гвалтам.
я бяздомныя рухі цела свайго
я бяздомныя рухі цела свайго напаткаю
[«Няголены ранак», с. 41]
мова майго цела — тая што з пугі і розгаў
памяць майго цела
дрэсура дрэсура дрэсура
[«словы якія са мной адбыліся», с. 37]
Вядома, гвалт над мовай і маўленнем у тым ліку выкрываецца ў спадзяванні на апісальную магчымасць словаў, разуменне іх сэнсаздольнасці выключна праз колькасць. Лірычная дэталь паўсядзённасці сведчыць пра чалавечую немагчымасць ахапіць усё тое, што хацелася б прамовіць:
мабільны дадатак паведамляе
што я вывучыла 285 нарвежскіх словаў
гэта мала ці шмат? <...>
але не ведаю як называецца
тое да чаго я дакранаюся кожны раз як ты сур’ёзнееш
або ўдаеш мульцяшнага персанажа
можа 286-е будзе тым самым
[там жа, с. 43]
ii. краіна — маўчанне
«... Важна не столькі тое, на якой мове ты размаўляеш, колькі тое, на якой не размаўляеш». — На якой мове маўчыш. Пра гэта піша Г. Янкута ў сваім эсэ «Мінскія канікулы».
В. Гапеева — філосафка-мовы — мысліць мову як прытулак ды апошні / адзіны прыстанак для прыгнечан:ай суб’ект:кі. (Адносную) устойлівасць і агентнасць тут могуць прапанаваць: краіна — маўчанне і паэзія.
Каб не станавіцца аб’ектам для мовы, гучыць прапанова адмовіцца ад мовы і маўлення ўвогуле — маўклівае вывучэнне ландшафту, існаванне ў ім і пражыванне яго падыходзіць як частка філасофскай стратэгіі аўтаркі. Угляданне ў ландшафт, разгортванне маўчання мясцовасці — практыкі, здольныя вярнуць адчуванне прасторы, сваёй вагі і месцазнаходжання ў ёй.
«Патэнцыял паразумення» — так можна было б акрэсліць прыглушанае існаванне беларускай мовы ў (беларускім) горадзе. Але ў той жа час, каб не аказацца няшчырай, варта зазначыць: моманты — перыяды — сполахі гэтага паразумення вартыя таго, каб чакаць. Здзіўленне ад нечаканай блізкасці вартае таго, каб працягваць жыць, рабіць і чакаць — здаецца, ва ўсіх сэнсах.
На якой мове грукацяць трамваі? На якой мове павольна і раптоўна рассейваецца туман восеньскага ранку? На якой мове адчыняюцца кавярні і кнігарні, куды можна зайсці бяспечна, не хаваючыся і не азіраючыся па баках? На якой мове гучаць тонкія шыны на веладарожцы?
На якой мове хтосьці застаецца «тут» ці набліжаецца да «мяжы»? У які бок яна / ён рухаецца? Менавіта як гучаць яе / яго (ня)упэўненыя крокі?
Моўнае адчуванне, мігатлівае ў сваім маўчанні і маўленні, змяняецца некалькі разоў на дзень.
iii. паэзія як сейф-спейс унутранага ландшафту
Артур Клінаў, «Цені вуліцы Леніна»
[«Граматыка снегу», с. 54]
Страчванне дома, знаходжанне ў ад’езде, — таксама невялікая падрыхтоўка да смерці. Варта нанава прызвычаівацца, вывучаць паўсядзённыя рухі ды жэсты, правілы і абавязкі прасторы, мову. Нанава строіць узаемныя дамоўленасці, страчваць спадзяванні.
Для такіх адводзяцца спецыяльныя словы
exile, refugee, emigrant.
Але ехаць асабліва няма куды,
«залішніх» кавалачкаў набярэцца ў кожнай краіне,
таму ты застаешся тут
і пераводзіш сябе ў стан унутранай эміграцыі.
<...>
І пасярод поля ці ў лесе,
ля возера ці ракі,
нават у аддаленых закутках батанічнага саду
можна падмануць сябе і ўявіць,
што тут усё добра,
што дзяржава далёка
і ты не абавязаная яе любіць,
што дзяржава — гэта не краіна і не радзіма,
што краявіды вольныя ад гэтай атруты.
[«Парадокс «Немаўля»», с. 151]
Падман як магчымасць, як вольны жэст індывіда, як праява самой волі.
Але ж сапраўдным выбарам індывіда, здаецца, застаецца толькі — абранасць тых месцаў, да якіх будзе праведзены зварот (поле, лес, возера, рака, батанічны сад). Пэўная тэрытарыяльная адзінка драбіцца на некалькі акустычных увасабленняў: дзяржава, краіна, радзіма, поліс, дом. «Краявід» у гэтым шэрагу — як спосаб існавання, як пэўная настройка оптыкі і погляду.
... дзяржава ўздзейнічае не толькі на людзей,
але і на кравіды.
І любіць краіну — пры нелюбові да дзяржавы,
— робіцца ўжо не так лёгка.
Гэтае поліснае ачмурэнне
быццам нябачнай радыяцыяй
труціць ландшафт,
пазбаўляючы апошняй надзеі
на вонкавую ілюзію паралельнага існавання,
дзе адабрана ўсё,
нават краявіды.
Абсурд і падваенне асобы
робяцца адзіна мажлівымі спосабамі выжывання,
а паэзія
— адзіна сцвярджальным станам існавання.
[там жа, с. 152-153]
У сваім эсэ «Die Verteidigung der Poesie in Zeiten dauernden Exils» / «У абарону паэзіі ў часы працяглага выгнання», за які аўтарка атрымала нямецкую літаратурную прэмію Wortmeldungen, В. Гапеева называе паэзію сваім домам.
Паэзія — яшчэ адзін сродак не «мець», а «быць», шлях быцця і навучання. Гэтым-часам-ніколі немагчыма быць упэўненай, што заўтра не прыйдзецца змяніць усё наяўнае на нешта іншае. Таму ўпэўненай можна быць толькі ў нявызначанасці, і ўжо з гэтага пункту рушыць далей.
Геапаэтыка Вольгі Гапеевай не прапаноўвае які-небудзь з варыянтаў існавання ўнутры ці па-за краінай як адзіна слушны, найбольш блізкі. Хутчэй тэксты паэткі заключаюць у сабе множнасць магчымасцяў пражываць сваю Беларусь і беларускасць. Ды, верагодна, тое, што можа быць такім цяжка фармуляваным, але пры гэтым зразумелым ды адчувальным — гэта супольная надзея.
Калі зямля зыходзіць з-пад ног, застаецца няшмат варыянтаў. Рэфрэннае «аднойчы мы станем даваць праўдзівыя сведчанні» з верша Антона Рудака, хоць і не датычыцца гутаркі наўпрост, але ўзгадваецца тут як надзея. Як спадзяванне на магчымасць голасу, на магчымасць месца, каб ён прагучаў.
Пэўнага, свайго месца — якое не будзе існаваць у падвоеным стане «фізічнай» і «метафізічнай» Беларусі, Мінску ці Менску. Якое проста будзе, і ў якім можна будзе спаткацца са сваімі сяброў:камі, бачыцца з імі кожны дзень, а не раз на месяц па facetime. У якім можна будзе свабодна займацца сваёй справай, атрымліваць задавальненне, натхненне і належную аплату.
Мова «адбываецца», як партызан, а спатканне з ёю — падобнае да вяртання дадому. І не тое каб фізічнага вяртання ці адчування сябе часткай чагосьці большага, але вось так проста — вяртанне дадому. Дзе б ён не быў, дзе б ён не знайшоўся.
«Унутрана перамешчаная асоба» — здаецца, самая дакладная часовая фармулёўка для сучасн:ай беларус:кі, дзе б яна / ён ні знаходзілася.
iv. тое, што называлася
Марыюпаль, Украіна. 2 красавіка 2022 года. Фота: Sergei Bobylev / TASS / Forum
Аднак паэзія як сейф-спейс унутранага ландшафту адначасова можа апынуцца непрадказальнасцю гэтых краявідаў. Сама рэчаіснасць жыцця можа адказваць на пытанні паэт:ак так, як палічыць патрэбным. Свабоднае месца для аўтар:ак — гэта прастора выбару значэння.
Вайна ва Украіне — (у тым ліку) пералік гарадоў, якіх больш ніколі не спазнаеш. Не зведаеш іх такімі, якімі былі да 24 лютага 2022 г. Ці да вясны 2014 г.
«Тое, што называлася [назва горада]», — чую ад сяброўкі з Украіны. Яна дзеліцца ўспамінамі з дзяцінства, яна хоча распавесці пра зруйнаваны расейскімі войскамі горад. Але нават не можа назваць яго сапраўдным ранейшым імём. «Тое, што называлася», — вось, што засталося ад памяці, вось, якія ўспаміны магчыма перадаць.
Развітанне з целам
— свайго кшталту развітанне з радзімай.
<...>
Развітанне з целам бліжняга даводзіць,
што гэта не сам/а чалавек, а толькі цела,
быццам пры жыцці ён ці яна былі не целам, а імем.
<...>
І таму ў памерлага адбіраюць імя:
А цела ўжо прывезлі?
Цела адшукалі праз дзень.
На целе былі шматлікія раны, — ніякіх імёнаў.
[«Парадокс «Немаўля»», с. 134]
У паэтыцы В. Гапеевай цела — магчымасць мовы, прамаўлення і кантакту з іншым(і). Смерць і разбурэнне пазбаўляе слоў, назваў, мовы. Пакідае ў вечным маўчанні. Прастора выбару значэння стала полем бітвы, тысячамі квадратных кіламетраў вайны. І тут, як нярэдка аказваецца ў дыскурсе (де)каланіяльнасці, — справа ў тым, чыя мова пераможа.
... на мове кветак флёксы — адзінства сэрцаў
на мове вайскоўцаў — артылерыйская ўстаноўка
адметнасць якой звышшчыльнасць абстрэлу <...>
у царстве вайны
ёсць і іншыя кветкі
гіяцынт — гармата калібру 152 міліметры
(як адтуліна вадасцёкавых труб)
гваздзік — гаўбіца калібру 122 міліметры
(як шарык для настольнага тэніса)
васілёк — мінамёт радыус дзеяння 18 метраў
(як грэнландскі кіт)
<...> гіяцынты гваздзікі і флёксы
палымнеюць на суседнім двары
[«словы якія са мной адбыліся», с. 69-70]
Ганна Гоман, budzma.org
