У многіх публікацыях зараз можна сустрэць тэзы аб сутыкненні заходняй і ўсходняй цывілізацый у сувязі з вайной ва Украіне. Але сістэмнасці ў такіх развагах не зусім хапае для сапраўднага асэнсавання працэсаў.
Магчыма, прыйшоў час па-новаму зірнуць і пераасэнсаваць даледаванні развіцця і суіснавання цывілізацый польскага мысляра і гістарычнага філосафа Фелікса Канечнага.
Фелікс Канечны, geopolityka.net
Нягледзячы на тое, што тэорыю Канечнага ставяць пад сумнеў зараз, і яе аспрэчвалі ягоныя сучаснікі, асабліва «пілсудчыкі», якіх ён крытыкаваў за палітыку ў дачыненні да земляў былога Вялікага Княства Літоўскага ў складзе адроджанай у 1918 г. польскай дзяржавы.
Галоўную сваю працу — прысвечаную паходжанню цывілізацый, іх сутыкненням, Канечны напісаў у тым ліку як сведка супрацьстаянняў на Усходзе Еўропы да сярэдзіны XX ст. Гэты навуковец багата публікацый прысвяціў менавіта рэгіёнам былога ВКЛ і Рэчы Паспалітай. У некаторых артыкулах Канечны адзначаў неабходнасць далейшай супрацы гэтых тэрыторый і народаў, хаця і пісаў аб уплывах усходняй, варожай да заходнееўрапейскай, цывілізацыі на Літву, Беларусь і Украіну:
«Лацінская цывілізацыя была пашырана на літвінскія землі, нават да Дняпра. Але варта памятаць, што вялікая частка сённяшняй Украіны ніколі да заходняй культуры не належала».
Галоўную канцэпцыю сваёй тэорыі развіцця гісторыі мысляр сфармуліраваў у працы 1934 г. «Аб шматлікасці цывілізацый», у якой даследаваў развіццё розных напрамкаў фарміравання буйных чалавечых супольнасцей на прасторах цэлых кантынентаў.
s.lubimyczytac.pl
Каб зразумець некаторыя думкі польскага гісторыка, неабходна пазнаёміцца хаця б з некаторымі ягонымі меркаваннямі і тэзамі, на якіх базавалася тэорыя.
Аўтар называў цывілізацыяй метад, лад супольнага суіснавання людзей, закладзены пад уплывам знешніх фактараў, якія былі сфарміраваныя тысячагоддзямі альбо стагоддзямі.
Ён вылучаў пяць катэгорый быцця: у духоўнай (унутранай) сферы — гэта дабро і праўда (натуральнае і звышнатуральнае), у цялеснай (знешняй) сферы — гэта здароўе і дабрабыт. Пачуццё прыгожага мысляр вызначыў, як сувязь паміж цялесным і духоўным.
Параўноўваючы стаўленне розных супольнасцей, народаў да гэтых катэгорый Канечны апісваў адметнасці розных цывілізацыяў, краінаў.
Аналізуючы гістарычныя падзеі на абшарах земляў былой Рэчы Паспалітай, навуковец прыйшоў да высновы, што цывілізацыі не могуць суіснаваць і ўзаемаўзбагачаць адна другую. Бо на ягоную думку, супольнасць не можа адначасова належаць адразу да некалькі цывілізацыяў — распаўсюджваць часам супрацьлеглыя каштоўнасці. У выпадку змяшэння цывілізацыяў менш этычная і сацыяльна справядлівая цывілізацыя пасля непрацяглага часу стагнацыі перамагае іншую. Бо грамадства і асобы часцей дэградуюць у маральным сэнсе, дэмаралізуюцца, чым фарміруюць каштоўнасці больш высокага маральна-этычнага парадку, развіваюць узаемадзеянні ў больш складаных і шматузроўневых супольнасцях унутры грамадства.
Адвечнае поле бітвы
У сваіх даследаваннях Канечны не раз прыходзіў да высновы, што туранская, цывілізацыя качэўнікаў Усходу, разам з візантыйскай на некаторых тэрыторыях перасякаліся адна з другой, уступалі ў сімбіёз — у Турцыі сярод казацтва. Нават нямецкія землі, на думку гісторыка, знаходзіліся пад уплывамі і лацінскай, і візантыйскай цывілізацый за часы феадальнага грамадства і далейшых трансфармацыяў.
Але лацінская цывілізацыя заўжды была антаганістычнай да старажытнай туранскай. І ўзаемадзейнічаць яны ні ў якой форме плённа не могуць, бо маюць выключна супрацьлеглыя каштоўнасці.
worldhistory.org
Лацінская — сфарміравалася не больш за два тысячагоддзі таму, абапіраючыся на грэцкую філасофію, рымскае права і хрысціянскую мараль. Таму Канечны лічыў, што падмуркам лацінскіх дзяржаваў заўжды з’яўляецца грамадства, а для права — этычныя нормы. Чалавек у такой сістэме мае магчымасць бесперапыннага ўдасканалення, і ніякія інстытуты не абмяжоўваюць гэтую дзейнасць.
Туранская цывілізацыя больш старажытная, нарадзілася і трансфармавалася спачатку сярод качавых плямёнаў азіяцкіх стэпаў, а потым у Масковіі і Асманскай імперыі. Дзе цары і султаны прынялі асаблівасці дзяржаўнага ладу ад манголаў, адміністрацыю грамадскага жыцця ад татараў, этычныя звычаі вышэйшых слаёў ад народаў казахстанскіх стэпаў:
«Дэспатызмам не перашкаджае нават рэлігія, якая ніколі не мела асаблівых уплываў на грамадскую этыку. Гэтая цывілізацыя пагарджае навукай, таму любыя канцэпцыі і тэорыі — такія як нацыянальны суверэнітэт або грамадская дамова — не мелі магчымасці гарантаваць правы супольнасцям».
Мапа Вялікага Турана, hunmagyar.org
Відавочна, што такія розныя падыходы ў пабудове грамадскага жыцця і ладу проста не ў стане мірна суіснаваць, асабліва на цывілізацыйным памежжы, якім былі і застаюцца краіны ў рэгіёне ад Балтыйскага і Чорнага мораў.
Качэўнікі з ядравай бомбай
З часоў сярэднявечча туранская цывілізацыя мадэрнізавалася і даўно выкарыстоўвае новыя формы ўздзеяння на суседнія цывілізацыі дзеля экспансіі, але сутнасць застаецца ранейшай.
Раней маскоўскія манархі разам з вайсковымі метадамі выкарыстоўвалі рэлігію дзеля падпарадкавання суседніх народаў, моўную і культурніцкую экспансію дзеля іх запрыгоньвання. Знішчалі элементы гарадскога самакіравання, якія траплялі з Еўропы. І ўвогуле ўсё, што супярэчыла ладу, блізкаму да кіравання плямёнамі стэпавікоў, мусіла быць знішчана.
І візантыйска-туранскі лад у Турцыі, пра які таксама пісаў Фелікс Канечны, як бы не вестэрнізаваўся, і да сённяшніх дзён захоўвае элементы, уласцівыя качавым плямёнам Азіі пры пабудове сістэмы ўлады, узаемадзеянні з грамадствам, культурніцкай палітыцы.
Падобныя тэндэнцыі нікуды не зніклі і ў некаторых краінах былога СССР. А вайна ва Украіне чарговы раз пераканала, што сутнасць спадкаемцаў ідэалогіі стэпнякоў ніяк не змянілася, няхай зараз яны пагражаюць суседзям і свету не толькі мячамі і стрэламі.
Цалкам верагодна, што мірам супрацьстаянне такіх антаганістычных цывілізацый скончыцца не можа. Магчыма толькі часовае замірэнне, якое выявіцца чарговым перапынкам дзеля падрыхтоўкі да будучых бітваў — да знішчэння, абсалютнага знішчэння адной з іх. А можа быць, і ўсёй планеты разам з чалавецтвам.
Аляксей Гайдукевіч, budzma.org
