Моўную сітуацыю ў Беларусі 1990-х некаторыя палітычныя і культурніцкія дзеячы часам параўноўваюць з украінскай, фактычна атаесамляючы іх. І суадносячы з сённяшнім становішчам, робяць высновы аб неабходнасці пераймання досведу нашых паўднёвых суседзяў для адраджэння беларускай мовы.

Напэўна, гэта не зусім слушныя высновы, бо моўная сітуацыя ва Украіне на пачатку 1990-х кардынальна адрознівалася ад беларускай. Яна хутчэй нагадвала становішча з мовамі тытульных нацыяў у Латвіі і Эстоніі, дзе значная колькасць насельніцтва былі расійскамоўнымі. З адной вялікай адрознасцю — большасць расійскамоўных ва Украіне былі больш лаяльнымі да мовы тытульнай нацыі, добра яе разумелі і ўсведамлялі сябе ўкраінцамі.

Таму атаесамляць моўнае становішча ў Беларусі з сітуацыяй ва Украіне хутчэй за ўсё не зусім карэктна. І разглядаць досвед Украіны як эталонны, прыдатны для Беларусі — таксама не вельмі слушна.

Справа ў тым, што ўкраінская мова была і ў 1990-х распаўсюджаная ў гарадах на захадзе краіны. Можна сказаць, яна там мела паноўную, дамінантную ролю. І мова не толькі пра сферу адукацыі (ад школаў да ВНУ). У першую чаргу гэта была мова гарадскіх вуліцаў, на якой размаўляла пераважная большасць месцічаў.

У цэнтры і на ўсходзе краіны сітуацыя была кардынальна іншая. Украінская, дыялекты, «трасянкі» былі ўласцівыя сельскім жыхарам гэтых рэгіёнаў. А ў некаторых частках Украіны (Данбас, узбярэжжа Азова і Крым) і большасць вяскоўцаў не размаўлялі на ўкраінскай.

Нягледзячы на гэта, толькі жыхары Крыма ў 1990-х выказвалі незадаволенасць моўнай палітыкай цэнтральных уладаў, якія прынцыпова дэкларавалі рух да монамоўнасці Украіны. І цягам некалькіх год усё справаводства, судовая сістэма, у пераважнай большасці адукацыя былі пераведзены цалкам на ўкраінскую.

Такая трансфармацыя ў першую чаргу была магчымая за кошт яшчэ савецкай адукацыйнай базы. Бо ўкраінская яшчэ з часоў Саветаў была відавочна ў большым ужытку ў публічных сферах, чым беларуская ў нашай краіне. Дзейнічаў паўнавартасны цыкл адукацыі па ўсіх спецыяльнасцях (ад школы да ВНУ).

Варта адзначыць, што абсалютнай адмовы ад расійскай і на дзяржаўным, і на публічным узроўнях ва Украіне за мінулыя 30 год не адбылося. Нягледзячы на дэклараваную аднамоўнасць, грамадзяне мелі і маюць зараз права звяртацца да чыноўнікаў на зручнай для іх мове. І самі дзяржслужбоўцы нефармальна таксама карыстаюцца не толькі ўкраінскай.

Ужо напярэдадні паслявыбарчых пратэстаў 2004 моўнае пытанне стала вельмі палітызаваным. Розныя партыі і рухі выкарыстоўвалі яго ў якасці мабілізуючага для сваіх прыхільнікаў.

Пракрамлёўскія сілы палохалі сваіх выбарцаў верагоднасцю «канчатковай украінізацыі», якую маюць рэалізаваць іхнія апаненты. Праеўрапейскія партыі апелявалі да сваіх прыхільнікаў, якія ўжо на той момант атаесамлялі дэрусіфікацыю з еўрапейскім геастратэгічным выбарам.

Трэба аддаць належнае сістэме адукацыі ва Украіне. Бо менавіта дзякуючы яе працы доля расійскамоўных, якія падчас атрымання адукацыі і пры нагодах неабходнасці звароту да дзяржорганаў маглі вольна карыстацца ўкраінскай, павялічвалася.

Моўнае пытанне моцна палітызаванае

Можна адзначыць, што менавіта Майдан 2004 канчаткова аформіў ва ўкраінскай палітыцы магістральныя тэматыкі, на акіх паразітавалі сілы з розных бакоў палітычнага спектру. Такім чынам размяжоўваючы краіну на супрацьлеглыя полюсы — праеўрапейскі з імкненнем да дамінавання ўкраінскай і пракрамлёўскі з захаваннем моўнага статус-кво і паступовым ухілам у бок адмовы ад украінізацыі на ўсходзе краіны.

Але трэба адзначыць, што хутчэй за ўсё пазбегнуць падобных працэсаў ва ўмовах страты пазіцый былой дамінуючай культуры ў такой краіне як Украіна, напэўна, было немагчыма.

Лічыцца, што падзеям зімы 2013–2014 папярэднічала мабілізацыя праўкраінскіх сілаў, якая адбылася ў тым ліку дзякуючы «Моўнаму майдану» у 2012-м. Гэта былі пратэсты супраць прыняцця пракрамлёўскімі ўладамі Украіны новай трактоўкі моўнага закону, які прадугледжваў на рэгіянальным узроўні выкарыстоўваць мовы нацыянальных меншасцей.

Пры гэтым варта адзначыць, што нават на ўсходзе краіны да гэтага моманту ўкраінская ўкаранілася ва ўжытку ва ўстановах адукацыі і ў пэўнай ступені ў іншых дзяржустановах, перастала лічыцца другаснай культуралагічнай цікавосткай, у якую ператварылася беларуская ў Беларусі.

На 2012 год апытанні дэманстравалі, што менш за палову жыхароў Украіны карыстаюцца толькі ўкраінскай (45%). Але амаль 82% школьнікаў навучаліся ва ўкраінскамоўных школах, прыблізна палова кнігаў выдавалася на ўкраінскай.

Падзел краіны на два лагеры адлюстраваны ў наступных даных апытання, праведзенага Сацыялагічнай групай «Рэйтынг»:

«Сярод найбольшых прыхільнікаў двухмоўя — жыхары Данбаса (84%), Усходу (71%) і Поўдня (65%). Сярод апанентаў Цэнтр (58%), Поўнач (68%) і Захад (89%)».

Крыніца: naurok.com.ua

Цікава адзначыць моўную сітуацыю адразу пасля падзеяў на пачатку 2014-га, якую адлюстроўвае апытанне Кіеўскага міжнароднага інстытута сацыялогіі. Яго супрацоўнікі акрамя адказаў на пытанні фіксавалі мову, на якой рэспандэнты размаўлялі з імі пры звароце да іх на ўкраінскай:

«На пачатку 1990-х гадоў, калі КМІС упершыню выкарыстаў гэты метад, суадносіны моўных груп былі каля 55% супраць 45% на карысць расійскай, а на ўсходзе і поўдні расійская пераважала на ўзроўні 90%. Потым гэтыя суадносіны паступова змяніліся ў бок украінскай мовы, але нават пасля Майдану, Крыма і Ілавайска ў верасні 2014 года было 50 на 50».

Забароны і абмежаванні як частка моўнай палітыкі

Ад 2014-га да 2022-га ў моўнай сферы ва Украіне адбыліся даволі значныя зрухі. Абмежаванні для замежнамоўнага кантэнту ў медыя (не больш за 25% эфірнага часу), увядзенне абавязковай украінскай у публічнай сферы (паслугі, гандаль і г. д.).

Гэта мера крытыкавалася часткай грамадства, пракрамлёўскімі палітыкамі. Нават Венецыянская камісія (кансультатыўная рада па правах чалавека пры Радзе Еўропы) выказала падтрымку мерам абароны ўкраінскай, але адзначыла магчымыя парушэнні правоў моўных меншасцей. 

Бо згодна з новым законам, супрацоўнікі прадпрыемстваў і арганізацый любой формы ўласнасці пры звароце да кліентаў абавязаныя выкарыстоўваць украінскую. І толькі ў выпадку, калі наведвальніку зручна размаўляць на іншай мове, пры магчымасці выкарыстоўваць яе.

Нягледзячы на супярэчнасці і некаторую незадаволенасць часткі грамадства, фактычна дзякуючы новай рэдакцыі закона ўжыванне ўкраінскай пачало пашырацца.

Але менавіта буйнамаштабнае ўварванне прывяло да фундаментальных зменаў. Пра гэта сведчаць і некаторыя сацыялагічныя даследаванні з розным узроўнем рэпрэзентатыўнасці. Хаця асобныя сацыёлагі раяць крытычна ставіцца да вынікаў апытанняў падчас вайны.

Украінізацыя ў адказ на акупацыю

Партал lb.ua дэкларуе, што 33% жыхароў Кіева перайшлі на ўкраінскую мову цягам 2022 года. А 46% месцічаў адзначылі, што ўжо даўно карыстаюцца ўкраінскай мовай. Гэта апытанне праводзілася праз мабільны дадатак, таму цалкам давяраць яму не варта.

А вось служба дзяржасветы правяло больш грунтоўнае даследаванне. Яно яскрава дэманструе, што абмежаванні ў медыя разам з украінскамоўнай адукацыяй, а таксама «самаўкраінізацыя» часткі сегменту інтэрнэту, з’яўленне большай колькасці ўкраінскамоўнага кантэнту ў выніку буйнамаштабнага ўварвання — даюць плён.

Пасля апытання навучэнцаў і бацькоў (з улікам вымушаных перасяленцаў) высветлілася:

«51% студэнтаў спажываюць пераважна ўкраінскамоўны кантэнт, 30% — украінскамоўны і расійскамоўны, аддаюць перавагу расійскамоўнаму 17%.

65% апытаных бацькоў студэнтаў адзначылі, што іх дзеці размаўляюць толькі на ўкраінскай і/ці пераважна на ўкраінскай, 24% у роўнай ступені карыстаюцца як украінскай, так і рускай мовамі. 10% размаўляюць толькі па-расійску і/або пераважна па-расійску».

Вельмі цікава, што згодна з гэтымі лічбамі, сярод дзяцей і падлеткаў украінская мова больш распаўсюджаная, чым сярод агульнай колькасці жыхароў Украіны (па выніках апытання Кіеўскага міжнароднага інстытута сацыялогіі):

Крыніца: zbruc.eu

Варта адзначыць, што ў тым жа даследаванні, ва ўзгаданым вышэй крытэры — размоўная мова рэспандэнта з інтэрв’юерам, таксама адбыліся значныя змены:

«87% апытаных размаўлялі на ўкраінскай мове, прычым нават сярод жыхароў усходу і поўдня ёй аддалі перавагу 74%».

Калі параўнаць з 50% у 2014-м, выяўляецца вельмі цікавая тэндэнцыя, якую таксама адзначае і замоўнік гэтага даследавання ў сваім артыкуле:

«Гэта, вядома, не азначае, што з гэтага часу ажно 87% ці хаця б 74% нашых суайчыннікаў будуць размаўляць пераважна на ўкраінскай мове. 

Але ў больш-менш фармальных зносінах (нават па тэлефоне з дому, з працы ці там, дзе іх заспеў званок інтэрв’юера) абсалютная большасць лічыць за правіла адказваць на мове суразмоўцы. І гэта самая вялікая і галоўная змена моўнай сітуацыі».

Відавочна, што на стаўленне ўкраінцаў да ўкраінскай мовы цягам апошняга года моцна ўплывалі актыўныя баявыя дзеянні і ахвяры вайны. Але не варта прыніжаць працу дзяржавы і грамадства для пабудовы падмурку для сённяшняй хвалі адраджэння.

Няхай шлях і быў супярэчлівы і суправаджаўся шэрагам крокаў назад, стагнацыяй. Але трэба аддаць належнае ўкраінцам, якія не сталі хаваць неабазнанасць часткі грамадства ў рэаліях нашага рэгіёна. У той час, як у іншых краінах шмат часу гублялі на апраўданне бядзейнасці і бязраднасці, хаваючыся за ўзгадкамі пра сітуацыю ў Ірландыі.

Чытайце яшчэ: Ірландскую мову чакае лёс беларускай?

Дзе ірландская і ангельская так «гарманічна суіснуюць», што становішча мовы тытульнай нацыі за апошняе стагоддзе стала падобным да беларускай — другаснай музейнай цікавосткі і фальклорнага дадатку. А ў сістэме адукацыі ірландская мае фактычна статус замежнай (што таксама можна параўнаць са становішчам беларускай).

30-цігадовы досвед Украіны ў сферы адраджэння мовы прадэманстраваў, што можна спалучаць стымуляцыю з забаронамі і абмежаваннямі. Таму нягледзячы на працяг дыскусій у грамадстве, мова пачала адваёўваць сваё месца. І такім чынам даваць шанц не толькі нацыі, але і агулам ідэі існавання свабоднай ад уплываў РФ краіны на сумежжы захаду і ўсходу. Насуперак войнам, спробам асіміляцыі і культурніцкага дамінавання.

Аляксей Гайдукевіч, budzma.org