Алег Мінкін – класік. Не ў тым сэнсе, што “жывы класік” і мэтр. (Хоць і ў гэтым таксама.) І не ў тым, што ён класіцыст ці неакласіцыст, які любіць антычнасць. (Хоць пісаў пра Адысея з сірэнамі ды перакладаў прынамсі аднаго неакласіка – украінца Міколу Зэрава.) Я маю на ўвазе сэнс, у якім ужываў гэта слова французскі паэт Поль Валеры: “Класік – гэта пісьменнік, які носіць у сабе крытыка”.
Гаворка пра аўтарэфлексію. Пра супрацьпастаўленую “сляпому натхненню” самасвядомасць пісання. Пра здольнасць рацыянальна ставіць сабе-творцы складаныя (звышскладаныя!) задачы ды глядзець на сябе-аўтара і сваё месца ў культуры аб’ектыўна. Бачыць сваіх папярэднікаў і наступнікаў, свае ўдачы і паразы. Рухацца далей, не гледзячы на марнасць ды абсурднасць сваіх намаганняў, бо паэзія, як сфармуляваў іншы класік, не мае наступстваў. Спрабаваць улавіць і надаць форму, здавалася б, няўлоўнаму ды аморфнаму. Ісці ў пазнанні свету й самапазнанні да канца, якім бы жахлівым ні выявіўся вынік:
Так было, я ў сябе зазiрнуў,
Быццам хто века куфра пiхнуў.
Думаў, скарбаў адкрыю тайнiк,
А адкрыўся смуродны гнайнiк.
Думаў, боскае ўбачу святло,
А там сыкала гадаў кубло.
Думаў, ёсць хоць на дне прыгажосць,
А знайшоў раздражненне i злосць.
Апусцiце свiнцовае века
I замкнiце нутро чалавека!
(Верш “Куфар”)
Жан-Поль Сартр некалі пісаў пра яшчэ аднаго такога класіка, здаецца, вельмі блізкага Мінкіну сваім светаўспрыманнем: “Нам, іншым, дастаткова бачыць дрэва ці дом. Цалкам захопленыя іх сузіраннем, мы забываем пра саміх сябе. Бадлер – чалавек, які ніколі пра сябе не забывае. Ён глядзіць на тое, як ён бачыць, ён глядзіць дзеля таго, каб убачыць, як ён глядзіць – ён сузірае сваё ўспрыманне дрэва, дома, і адно праз шкло гэтага ўспрымання паўстаюць перад ім рэчы…” А ў вершы, якім завяршае сваё выбранае Алег Мінкін, чытаем: “Я ўзiраюся ў люстэрка – / Як жа час мяне скаверкаў: / Зжоўклы твар у зморшчках спрэс, / Плех на месцы, дзе быў лес. // Эх, падсела, падгнiло, / Пане Дух, тваё жытло, / У якое мiмаходзь / Запiхнуў цябе Гасподзь”.
Істотна, што верш называецца “Кукабака перад люстэркам”. Назіраць за сабой прасцей збоку, нават калі гэтае ўяўнае “збоку” – дыстанцыя між табой і тваім літаратурным alter ego. Ёсць у Мінкіна пара стварэнняў, якіх сам Фэрнанду Пэсоа, што маніякальна пладзіў паэтычных “двайнікоў”, з радасцю прыняў бы ў літінстытут сваіх гетэронімаў. Гэта Хведар Ніцка ды Кукабака, такія сабе Пан Когіта й Кукуціс нашай літаратуры.
Кукабаку паэт апісвае ў сваіх – трэба адзначыць, вельмі нячастых для сябе – гумарыстычных, цёпла-іранічных, калі можна так выразіцца, “хатніх” вершах. Выглядае гэты герой, мякка кажучы, не вельмі рэспектабельна. “Бо ў месцы, дзе зiмуюць ракi, / Худыя ракi-небаракi, / Прайшло жыццё у Кукабакi. // Не бачыў там ён булак з макам / I еў счарсцвелы хлеб са смакам, / Аднак на зло ўсiм злым сабакам / Не стаў нi Букам ён, нi Бякам, / А так i выйшаў – Кукабакам, / Вясёлым, добрым Кукабакам”. Але не спяшайце сустракаць па адзежцы. Кукабака не толькі працуе смецяром на грузавіку, але ў вольныя гадзіны таксама аматар класічнай музыкі і блізкі сябар самога Сымона-Музыкі:
Увечары Кукабака здымае ватоўку
I ў новых чаравiках i капелюшы
Iдзе да сябра з пляшкай “Зуброўкi”
Паслухаць што-колечы для душы.
Часцей за ўсё Кукабака ў Сымона
Просiць сыграць – i вiдаць нездарма! –
Сюiту Грыга пра край сцюдзёны,
Дзе цэлы год пануе зiма…
Збягаюцца ў купу зоркi дробныя,
Каб паглядзець, як у пройме акна,
Кукабака й Сымон, такiя непадобныя,
За класікай бавяць свой час да вiдна.
Кукабака – эстэт і філосаф хатняга разліву (“хатні разліў” тут – камплімент), здольны трымаць іранічную дыстанцыю ад усяго занадта сур’ёзнага, самазадаволенага й далёкага ад паэзіі:
– Ды вось гляджу на зіхаценне сонца
У лужыне… А ты што робіш, брат?
– Не чуў?! Я – знаны праваабаронца
І дэмакрат!
(Верш “Кукабака і праваабаронца”)
А для сур’ёзнейшых літаратурных гульняў аўтару больш пасуе “Хведар Ніцка” (сам сабой згадваецца адзін нямецкі філосаф, чыё прозвішча адгукаецца чуйнаму славянскаму вуху нечым блізкім і свойскім). На пачатку 90-х – калі меркаваць па публікацыях, пара надзвычайнай актыўнасці Мінкіна – ён стварае некалькі апавяданняў, не толькі літаратурацэнтрычных, але й, так бы мовіць, мінкінацэнтрычных. Адно называецца “Шарая гадзіна (З нагоды 40-годдзя выхаду кнігі Хведара Ніцкі. Тэзісы” (1992)) і ёсць стылізацыяй літаратуразнаўчай працы, прысвечанай… уласным вершам, але быццам бы напісаным паэтам Хведарам Ніцкам, чый творчы партрэт грунтоўна малюецца ды ілюструецца мінкінскай паэзіяй.
Яшчэ адзін твор называецца “Стары дом” (1991) і блізка перагукаецца з мінкінскім жа вершам “Хата”. Як спроба выразіць тую ж тэму сродкамі іншага жанру, а заадно й аўтакаментар да верша. Знакамітая “Хата” мае эпіграф з Багушэвіча: “Я не кiну хаты, хоць вы мяне рэжце, / Не пайду да вас я, хiба у арэшце…” – і апавядае гісторыю героя, што напаткаў у сучасным горадзе старую, вясковага выгляду хату (прывітанне Міхасю Стральцову з яго “Сенам на асфальце”) і неразважліва зайшоў у яе, хоць нейкі голас выразна папярэджваў: “Не заходзь”. Зайшоў, а потым выйшаў, пераключыўся на свае звыклыя гарадскія справы – і цалкам забыў бы гэтую прыгоду, калі б не вусцішнае абуджэнне з раніцы:
Ранкам прачнуўся i бачу: чужое жытло,
Мухi пад столлю, у комiне вецер скавыча,
Цiснецца звонку мярцвянае ў шыбу святло.
Раптаў дайшло: я ж вярнуўся, як гэта нi дзiўна,
У тую самую хату, куды кагадзе
Я ўжо заходзiў на шэпт “не заходзь”, – i з хацiны
Рынуў я вонкi да спраў, да людзей, да падзей…
Ранкам ачуўся: на тым жа я зноў лежаку,
Сцiснуты цiшай магiльнаю, на павуцiне
Здохлыя мухi вагаюцца на скразняку.
…Ад той пары прачынаюся ў хаце прапаснай,
Што б нi чынiў i куды б ні кiдаў мяне лёс.
I ўсё часцей я праседжваю тут невылазна,
Гледзячы ў шыбу, забiтую дошкай наўскос.
Брыдка марнець, ды выходзiць нязмерна марней…
Пэўна ўжо хутка наступнiк мой клямкаю бразне
I ў сваю пастку на хвiлю, як я, зазiрне:
Будзе пад столлю на павуцiне ў кутку
Здохлая муха разгойдвацца на скразняку.
Твор аж правакуе на размаітыя інтэрпрэтацыі. Гэта можа быць – о, радасць неафіта! – сюжэт пра навяртанне да беларушчыны, здавалася б, такой анахранічнай у нашай сучаснасці. Але не трэба быць аўтарам класу Мінкіна, каб абмежавацца толькі тым, што “на паверхні”. Не ўсё так проста. Вось як пачынаецца празаічны “Стары дом”:
“Апавяданне пра тое, як нехта выпадкова заначаваў у старым закінутым доме і потым, куды б ні сыходзіў, усё адно прачынаўся ў тым самым зачараваным месцы, – магло б, напэўна, зрабіцца маім самым улюбёным апавяданнем. Бо ўсё маё жыццё складаецца з незразумелых вяртанняў да нейкага зыходнага пункту, у якім усё існае страчвае раптам сэнс ды ператвараецца ў нагрувашчванне нічым не звязаных спаміж сабой аскалёпкаў. Відавочна, што менавіта з гэтай дзіўнай асаблівасці майго існення і выкрышталізаваўся вобраз нейкага зачараванага месца, куды так лёгка патрапіць, аднак выбавіцца адкуль ужо немагчыма”.
Запомнім на будучыню гэтае “зачараванае месца”. А пакуль звернем увагу на падзагаловак “Спроба апавядання” – другое прывітанне Стральцову, гэтым разам вядзецца ўжо не пра “Сена на асфальце”, а пра “Смаленне вепрука”. Ужо з другога абзаца знакамітага стральцоўскага твора: “Мне даўно хацелася напісаць адно апавяданне /…/. Баюся, каб тое, пра што хацеў напісаць, не прыцішылася няўзнак, а то і не згубілася там, у здзейсненай пісаніне, а яно ж мне самае важнае. /…/ А ва ўсім павінна была быць каменная, зацятая маўклівасць зямлі, травы і схаладнелага, шурпата-шызага неба. Вось што трэба было загнаць у падтэкст. А як загнаць, я не ведаў. Трэба было, каб адчувалася, як выходзіць на ганак чалавек, як ляскае за ім, а пасля дробна брынчыць клямка; ён чуе гэта, але і наваколле пачынае ўжо валодаць ім, і вось тут, на самай трэшчынцы ўвагі, услед за скавышлівым павевам ветру…”. І далей, зусім пры канцы: “Такою парою пішу я эпітафію апавяданню, якое магло б называцца «Смаленне вепрука»”.
Гэтыя “на самай трэшчынцы ўвагі” і “эпітафія апавяданню” – найвышэйшая ступень пісьменніцкай самарэфлексіі, вядомая нашай літаратуры савецкага часу. Планка, што мусіць спакушаць ці не кожнага, каму цікава не толькі, што сказаць у творы, але і як гэта зрабіць. І ў мінкінскай “Спробе апавядання”, як і ў “Вепруку”, мы бачым не столькі твор на тэму, колькі штосьці кшталту эсэ пра законы самой творчасці:
“Няхай гэткім месцам будзе звычайная хата ў прыгарадзе /…/. Няхай і герой апавядання будзе самы звычайны: працуе на заводзе, жыве бязжонцам у інтэрнаце. Што такое нашыя інтэрнаты, чытач, мусіць, ведае”. Далей: “Пакінуты гаспадарамі дом быў незамкнёны, і герой увайшоў усярэдзіну. У мяне ўзнікае спакуса змясціць у гэтую звычайную будыніну /…/ хоць бы нейкую дробную дэталь, якая пасяліла б у душы наведніка цьмяны страх перад неведдзю, нейкую цёмную трывогу”. І яшчэ далей: “Няхай яму здаецца, быццам ён у гэтым жыцці – нейкая выпадковасць, бязглуздая недарэчнасць. Быццам ён знаходзіцца зусім не там, дзе павінен быць, дыхае не сваім паветрам і, не могучы ні за што ўшчаперыцца, падае ў цёмнае прадонне”.
Трэцяе з літаратура- і мінкінацэнтрычных апавяданняў – “Лаўка ў старым садзе (школьнае сачыненне)” (1993). Навучэнка віленскай беларускай гімназіі піша сачыненне на тэму “Мой улюбёны верш з кнігі “Шарая гадзіна” Хведара Ніцкі”. І, як бачна ўжо з назвы, выбірае яшчэ адзін з найбольш знакамітых вершаў Мінкіна. Гімназістка разважае: “Падумалася, што менавіта там, у здзічэлым садзе паміж цёмных ялінаў, магла б існаваць такая незвычайная геаграфічная кропка, якая дазвання мяняе жыццё чалавека і яго самога, – варта толькі яму выпадкова патрапіць туды. Мяняе не таму, што з чалавекам здараецца нешта казачна-фантастычнае, а таму, што народжанае там адчуванне суму і халоднай пустэчы быцця – Ніцкава “нязводная хвароба” – не даюць ужо яму жыць па-ранейшаму…” “Дадамо яшчэ, – гэта ўжо голас аўтара, – што ў школьным сачыненні, між іншым, выказваецца цікавая думка пра другі радок балады: “Нябачна яе (лаўкі) за высокай травой і густым лісцём”. На думку дзяўчыны, “высокая трава” і “густое лісцё” сімвалізуе ўсё, што замінае бачыць “замшэлую лаўку” ісціны”.
Ізноў гэтыя “зачараваныя месцы”, што перайначваюць жыццё і выклікаюць боль набліжэннем да “ісціны”. Але я казаў бы тут не пра геаграфічныя кропкі, а пра пэўныя “месцы” – топасы – культуры, дзе вечнае і ўніверсальнае, распазнавальнае як цытата, сустракаецца з індывідуальным, з чалавечым лёсам. Так, мінкінскі бэз добра “памятае” пра вязня Максіма Танка, аднак літаратурная алюзія не робіць новую трагедыю менш сапраўднай, хутчэй наадварот:
На тэрыторыi, абнесенай дротам,
Квiтучага бэзу лiловая кiпень
Здавалася Кукабаку дзiвосным выкапнем
Нейкай недарэчнай, забытай пяшчоты.
Напэўна ў Кукабакаў задушны закутак
Той, хто не церпiць нiякага лiшку,
Дадаваў штогод пяшчоты крышку,
Каб яшчэ яскравей адцянiць пакуту.
Ці так важна чытачу, што аўтар у вершы “На Новы год” з нізкі “Пахмелле” амаль даслоўна цытуе Баляслава Лесьмяна? (“Mrok na schodach. Pustka w domu. / Nie pomoże nikt nikomu”.) Каму яшчэ, як не перакладчыку, уступаць у дыялог са “сваім” аўтарам? Наіўны чытач не ўбачыць падводных камянёў, а проста хлюпне носам. Эстэт, безумоўна, расшыфруе гэты рэбус, але ўрэшце таксама пацягнецца па насоўку:
І век мой якісьці нясрэбны,
І сум мой якісь незнікомы…
Нікому ніхто непатрэбны,
Ніхто не дасць рады нікому.
Свядома ўжыты матыў віна ў нізцы “Паводле Амара Хаяма” зусім не робіць сучаснага аўтара, як кпіў адзін жартаўнік, паэтам Амаль Хаямам, бо ўсё тут адбываецца без папраўкі на “амаль”:
Шклянка
Пачнема так: была ў мяне жанчына,
Але сышла… І гэта ёсць прычына
Таго, што я ў руцэ трымаю шклянку,
Трапляючы раз-пораз у гайданку.
Закончым так: была ў мяне каханка.
Замест яе ў руцэ пустая шклянка.
І не згадаць – так памяць замяло –
Што (шклянка ці каханка?) перш было.
Або ў той жа нізцы, у вершы “Штыблеты”: “Бо некуды ісці, дакладней, неахвота. / Калі я тут адзін, дык і паўсюль – самота… / Ну, а ў віна, што п’ю, той самы корсткі смак, / Як ты яго ні пі: ў штыблетах або так”. Ведаю файных паэтаў, якія хацелі б самі напісаць такое. Але ўжо ёсць. Ці бадай што найяскравейшы прыклад з нізкі “Гастарбайт”, верш “Васілёк”, цалкам пабудаваны на гульні са “Слуцкімі ткачыхамі”:
Стракочуць зычна конікі ля ганку
“Салона прыгажосці”, дзе адранку
Дзяўчына з вёскі беларускай Петракі
Наколкі робіць і праколвае пупкі.
А недзе там лагодны ветрык вее,
Сінее васілёк і жыта палавее…
І ў забыцці выколвае рука,
Замест пачвары, кветку васілька.
Тэкстацэнтрычнасць? Безумоўна. Іронія? Вельмі горкая. Постмадэрнізм? Не зусім, і рэч не толькі ў падкрэсленай не-гуллівасці аўтарскай інтанацыі. Мінкінская гульня патрабуе ад актора “полной гибели всерьёз”. Спраўджвае кожную паэтычную цытату сівым валоссем ды мёртвымі нервовымі клеткамі. Літаратурнае практыкаванне ператвараецца ў балючую споведзь, што далятае да нас “з дасканалага пекла, якое завецца жыццём”. Але голас, тым не менш, не зрываецца на крык, не ператвараецца ў істэрыку, бо сама культура, як той дворнік у вершы Мінкіна, пасыпаючы лёд пяском, не дае паслізнуцца, трымае ў межах, да якіх не сорамна ні аўтару, ні чытачу, якому да таго ж – такое ўжо дзеянне ўніверсалій – паэт апавядае не толькі пра сябе, але й пра яго самога. Дакладна так, як адбылося з адной вучаніцай віленскай беларускай гімназіі.
Лаўка ў старым садзе
Я знаю замшэлую лаўку ў старым закiнутым садзе,
Нябачна яе за высокай травой i густым лiсцём,
Аднак калi хто выпадкова патрапiць у сад i сядзе
На лаўку – дык перайначыць дазвання сваё жыццё.Не тое, каб страшнае нешта здарылася, цi штосьцi
Таемнае адбылося – проста ў нутро, спаняволь,
Халодная лiне пустэча, праб’юцца парасткi млосцi,
А скронi сцiсне нязнаны нiколi дагэтуль боль.I можна не знаць, што прычына нязводнай хваробы – лаўка,
I можна ведаць пра тое… ды нiякi ўжо алкаголь,
Нiякае ўжо каханне, нiякая ў свеце забаўка
Не вытравяць той пустэчы, не змогуць суняць той боль.Боль будзе з табой паўсюдна, пустэча будзе, як п’яўка,
Высмоктваць цябе i ў пекла тваё ператворыць жыццё…
Я знаю ў закiнутым садзе адну замшэлую лаўку,
Нябачную за высокай травой i густым лiсцём.
Андрэй Хадановіч