Адзінаццаць гадоў таму ў Мінску ўпершыню адбылася імпрэза, што паклала пачатак добрай традыцыі, – “Фэст аднаго верша”, які адразу ж зрабіўся рэгулярным. У мінскіх (а таксама беларускіх не-мінскіх, некаторых украінскіх і расійскіх) паэтаў з’явілася традыцыя: кожны год – як тыя навагоднія кінагероі, што хадзілі ў лазню – яны дасылаюць галоўнаму арганізатару Георгію Барташу роўна адзін верш каляднай і “калякаляднай” тэматыкі. Сябры журы – і аўтар гэтых словаў таксама – старанна падводзяць вынікі, чытаючы дзясяткі (звычайна шмат дзясяткаў) тэкстаў рознай даўжыні, скіраванасці, паэтычнай формы ды мастацкай якасці.
Ёсць хутчэй калядныя, з усімі атрыбутамі рэлігійнага свята, і хутчэй навагоднія, з усім наборам свята свецкага. Трапляюцца амаль фальклорныя феерыі з казой, мядзведзем ды калядаваннем. Сустракаюцца вельмі урбаністычныя тэксты, з метро і маршруткамі замест вослікаў ды вярблюдаў, з магамі ля магазаў і дарамі ў дварах. Адкрываюцца цэлыя выставы мандарынак, па-дызайнерску выкладзеныя аўтарамі на гарадскім снезе. Ёсць магічнае супрацоўніцтва (ці проста культурная вайна) Святых Мікалаяў, Санта-Клаўсаў, Зюзяў ды Дзядоў-Марозаў. Шмат цытат з Пастарнака і Бродскага, якія зрабіліся ледзь не каляднымі персанажамі, хоць ты бяры ды на ялінку вешай! Жанравы дыяпазон – ад батлейкі да батлу. Зразумела, шмат кахання, шчасліва-ўзаемнага або як заўсёды. Надзеі, расчараванні ды граблі новых надзеяў (“с наступающим!”). Збольшага ўсё як у жыцці і беларускай літаратуры як яго люстэрку.
Адбылося і некалькі сапраўдных калядных цудаў. Не толькі апісаных у вершах, а проста вершаў-цудаў, сам факт напісання якіх даводзіць: дзівоснае ўсё яшчэ магчымае. Даслаў свой верш на той яшчэ самы першы фэст і Віталь Рыжкоў.
У маладых паэтаў часам здараюцца шчаслівыя перыяды росту, калі кожны наступны тэкст атрымліваецца лепшым за папярэднія, і зацікаўлены чытач вялікімі ад здзіўлення вачыма сочыць за гэтай пераможнай серыяй, як футбольны фанат, прыліпшы да экрана – скажам, свайго лэптопа з lj або фэйсбукам. Калі смела можаш сказаць: найцікавейшы ў нас літаратурны часопіс – стужка сяброў у тваім “Жывым Часопісе”, з пазнейшым пераходам у іншыя сацыяльныя сеткі, дзе ты чытаў (дый сёння чытаеш) найлепшых беларускіх паэтаў. Дзе пры канцы “нулявых” з зайздроснай перыядычнасцю з’яўляліся вершы Рыжкова.
Неўзабаве выйшла кніжка “Дзверы, замкнёныя на ключы” (2010), на паперы і ў аўдыяфармаце, таму што было што (ёсць што) і чытаць, і слухаць. Кніжка прынесла свайму аўтару свежаствораную паэтычную прэмію “Дэбют” імя Максіма Багдановіча (2011) – і ў прынцыпе задала экспертам і проста чытачам належную высокую планку ў ацэнцы таго, чым ёсць (а часам так: чым хацелася б, каб была) актуальная беларуская паэзія.
Аўтар выступіў са сваімі вершамі на шэрагу беларускіх і міжнародных фестываляў, атрымаў перамогу ці быў прызёрам на колькіх беларускіх і замежных паэтычных слэмах. Зрабіўся адным з улюбёнцаў публікі, напрыклад, ва Украіне, дзе любяць і шануюць паэзію. Уразіў шматлікіх фанаў экспрэсіўнай манерай чытання. Але гэта найменшы камплімент, які можна зрабіць паэту, бо добрая падача – справа другая, нашмат важней тое, што ў гэтых тэкстах ёсць што добра падаваць. Можна сказаць, што Віталь, з аднаго боку, паспяхова засвоіў і ў канцэнтраваным выглядзе выдаў у кніжцы ці не ўвесь фармальны інструментар, даступны папярэдняй паэзіі постмадэрнізму, а з іншага боку, ён адзін з тых двух-трох маладых аўтараў, хто вярнуў сучаснай лірыцы сур’ёзнасць інтанацыі (якая раней была прэрагатывай хіба што пары “жывых класікаў” ды іх шматлікіх эпігонаў).
Адна з адзнак жывой паэзіі – калі яе аўтар лёгкім лексічным зрухам, часам простай перастаноўкай “складовых” мяняе “суму”, праяўляючы тое, што, здавалася б, ляжыць у мове – у яе “цытатніку”, у яе фразеалогіі – на паверхні, але застаецца нябачным, пакуль паэт гэтага не зробіць. Як, скажам, у паляка Богдана Задуры ў вершы “А я хацеў бы так”: “маральны закон нада мною / і зорнае неба ўва мне”. Або ў Віталя Рыжкова: “калі мы падаем, зоры / загадваюць жаданні”. Некаторыя аматары, уражаныя пачаткам, адразу “ставяць лайк” і – не дачытваюць да канца. А ў канцы, між іншага, ёсць такое:
з дзяцінства я жадаў
быць шчаслівым
і быць паэтамтак і жыву –
кароткімі перабежкамі
У трохі старэйшага пакалення (Віктара Жыбуля, Веры Бурлак ды, што хавацца, і ў мяне, грэшнага, таксама) “быць шчаслівым” і “быць паэтам” практычна сінонімы. А тут, так бы мовіць, знайдзіце дзесяць адрозненняў. Але, магчыма, яшчэ важнейшыя ў гэтым самавызначэнні паэта – “кароткія перабежкі” або, трохі менш метафарычна, “падвойны код” паэтычнага мыслення, як мінімум двухпавярховасць ідэйных і вершаваных канструкцый, без якіх гэтая згаданая сур’ёзнасць ператварылася б у банальнасць. Тут мала, скажам так, нешта працытаваць, прывязацца толькі да аднаго кантэксту, тут лепей сутыкнуць два (ці больш) кантэкстаў, якія б толькі падкрэслілі “падводны”, падвойны паэтычны сэнс. Тое, што Эзра Паўнд некалі называў “ідэаграматычным метадам”, калі два вобразы, не раўнуючы два іерогліфы, “збіраюцца” ў трэці. Як у адным з самых вядомых у Рыжкова вершаў “Дарожныя здарэнні”:
“some sign thats it’s still around
got to find the love that we lost”,
“шкада заранкі мне, што ў небе дагарае” –
папераменна спявае лось
Зводзячы разам цытаты з розных моў, сэнсава падобныя і да таго ж зрыфмаваныя тут, але з моцна адрозным, так бы мовіць, стылістычным “шлейфам” і культурным кодам, аўтар даслоўна рэалізуе метафару пра “сутыкненне несутыкальнага”. Эфект выходзіць настолькі ж моцным, як і ад самога “дарожнага здарэння”. Зрэшты, яно, у сваю чаргу, – толькі метафара іншага “сутыкнення несутыкальнага”, дзе “назоўнік мінулага часу” лось – стылістычна зніжаны адпаведнік занадта пафаснага, каб быць агучаным у сучаснай паэзіі, але ўсё адно прысутнага тут назоўніка – лёс. Таго самага, дзе “хрусь і папалам”, бо ў прынцыпе ніхто паасобку не вінаваты, а фатальныя непаразуменні двух бакоў – ад непераадольнай складанасці свету ды розніцы ў яго бачанні, хоць, здавалася б, вялося пра тое самае. Больш выразна гэта сфармулявана ў фінале іншага верша, “Сненні падчас палявання”:
Калі я казаў
“Я кахаю цябе”
і чуў у адказ
“Я кахаю цябе”,
я ніколі не забываў, што гэта – амонім.
Лірычны герой зусім трошкі недагаворвае: насамрэч, вядома ж, не раз забываў. Ігнаруючы дарожныя знакі на трасе (“хоць там і алень”) – адсюль і “дарожныя здарэнні”.
Іншы прыклад такой “ідэаграматыкі” – адзін з найлепшых рыжкоўскіх вершаў “самае цікавае”. Чыста фармальна – гэта адзін з тых вершаў у кнізе, дзе ўсё выразней відаць набліжанасць да рэпу, які чым далей, тым болей вабіць аўтара сваімі магчымасцямі:
самае цікавае пачынаецца потым: сціхне адчуванне болю
і нешта жаночае, сціскаючае, незадаволенае, абцяжаранае табою
нарачэ цябе ідыётам, цяжкім, разлегшымся тут пасярэдзіне поля бою,
і павалачэ, паўпрытомнага, праз усю гэту вайну,лаючыся на сябе, на сабе, за сабою
Сэнсавая неадназначнасць твору таксама не дае з пэўнасцю сказаць, што гэта: “батальны” працяг “Двух скрыпачоў…”, дзе героя выносяць з поля бою, або герой толькі нараджаецца на свет, і “сімфонія болю” – проста іншая назва ўсяго, што нас “чакае наперадзе”? Ці, найхутчэй, паэтыка аўтара дыктуе якраз не выбіраць опцыі, а накладваць іх адну на другую, што толькі робіць вобраз больш аб’ёмным.
я спала з вамі за кветкі, цукеркі, бытавую тэхніку, павешаную паліцу,
забіты цвік, паходы ў кіно, добрае слова, сукенку, спадніцу,
я карыстала вас, каб расслабіцца, пабавіць час, забыцца,
вам патрэбна так мала. цяпер мне трыццаць.
Аматары рускай паэзіі з радасцю пазнаюць Бродскага: “Перешел на шепот. Теперь мне сорок”. А знаўцы паэзіі польскай прыгадаюць “Трыццацігадовую жанчыну” Рышарда Крыніцкага, зусім не выпадкова перакладзеную Рыжковым і змешчаную ў іншым раздзеле той самай кнігі. “Дзверы, замкнёныя на ключы” ўвогуле маюць трохчасткавую структуру. “Схаваны” ў сярэдзіне раздзел – таленавітыя, але ўсё-ткі яшчэ раннія вершы школьніка, а потым студэнта, не да канца пазбаўленыя вучнёўства ды сентыментальнасці (што, зрэшты, многім з іх толькі пасуе). Пачынае кнігу раздзел пазнейшых вершаў, у якіх сам аўтар значна больш упэўнены, якія прынеслі яму вядомасць ды выявілі ягоны “фірмовы” стыль. Заканчвае зборнік невялічкая анталогія паэтычных перакладаў, ледзь не кожны з якіх – яшчэ адзін прыклад згаданага “падвойнага коду”, калі нібыта “чужы” верш робіцца неад’емнай часткай сваёй кнігі ды ўласнай паэтычнай карціны свету.
Рыжкоў не так часта звяртаецца да паэтычнага перакладу і наўрад ці сам назаве сябе перакладчыкам паэзіі. Бо пераклад перакладчыка ў ідэале набывае паэтычную форму арыгіналу – так, як умоўны замежны аўтар сам бы напісаў на тваёй мове, калі б толькі ўмеў. А пераклады Рыжкова застаюцца найперш ягонымі ж вершамі. Не дзіва, што перакладае ён збольшага тое, праз што найлепей можа выказацца сам, што кладзецца ў агульны кантэкст яго творчасці, – ад паэзіі амерыканскіх слэмераў да нядаўна зробленай “Размовы з фінінспектарам” Маякоўскага. Вось – у гукавой аранжыроўцы Дзмітрыя Дзмітрыева – верш “Зімовы веер” грузінскага паэта Гагі Нахуцрышвілі , што і версіфікацыйна, і паводле сваіх матываў – не менш “рыжкоўскі”, чым ягоны ўласны тэкст “Мая каралева, мама…”.
Нават калі б хаваць грахі не было ў манерах,
ты ўсё адно хавалася б за свой зімовы веер,
казала б: пакінем веру і рай у спакоі,
давайце ўспрымаць жыццё як такое.Нават калі б усе драмы і жарсці зніклі аднойчы,
мы ўсё роўна пабеглі б гуляць пад дажджом уночы,
усё роўна водар ападкаў хацелі б займець і
ўсё роўна глядзелі б у твары жыцця і смерці.Нават калі б легенд і паданняў не існавала б у прынцыпе,
мы адшукалі б месца абсурднай казцы з прынцамі,
што прыгажунь ратавалі б з вязніцаў
і ўпрыгожвалі б космас шматкаляровымі ніцямі. /…/
А яшчэ паэту з ягоным голасам ад пачатку было трохі цеснавата ў рамках традыцыйна зразумелага вершаванага твору. Таму ў вершах кнігі “Дзверы, замкнёныя на ключы” ўжо выразна відаць будучага рэпера. Таксама, як з тэкстаў рыжкоўскага гетэроніма, рэпера Angst’а, нікуды не знік пазнавальны стыль паэта Віталя Рыжкова. Толькі раней ты ўяўляў, як маглі б загучаць пад біт змешчаныя ў кнізе тэксты, а цяпер часам уяўляеш на паперы запісаныя ў студыі аўдыятрэкі.
Рэпер Angst пакуль так і не выдаў анансаванага альбома “Стратасфера”, з вандалізмам зацятага перфекцыяніста знішчыўшы амаль гатовы матэрыял, але, на радасць аматарам літаратуры, ад яго засталося колькі тэкстаў – аднайменная падборка Віталя Рыжкова ў часопісе “Дзеяслоў”. Якая, дарэчы, прынесла аўтару ўзнагароду “Залаты апостраф” (прычым другі ў яго біяграфіі, ледзь не ўнікальны ў гісторыі прэміі выпадак), чым вам не доказ, што рэп-тэксты могуць набыць статус добрай паэзіі? Падборка, дзе развіваецца большасць асноўных рыжкоўскіх матываў, з усім гневам ды сарказмам, хворай памяццю ды экзістэнцыйнымі трывогамі. (Адна назва, першы корань якой набывае чыста беларускі сэнс, чаго вартая.) Нізка тэкстаў, у якой, згодна з логікай папярэдняй кнігі – і прадстаўленага ў сённяшняй рубрыцы аднаго верша з яе, – толькі дзяцінства застаецца бадай што апошняй тэрыторыяй, дзе лірычны герой ратуецца ад паразаў і расчараванняў, комплексаў і дэпрэсіяў пазнейшага дарослага жыцця:
Дзевяностыя
(85 bpm)
Выносім транспарт: на мясцовасці зноўку арэлі,
і трэ разруліць з варожаю бандай чарговыя каніцелі,
бо паводле ўсіх паняткаў яны паводзяцца па беспрадзеле,
яны ўвогуле абарзелі! Ствалы пры целе – і мы паляцелі.
Ну, дык што за праблемы, непаважаныя пасажыры?
Вашых дзёрзкіх старэйшых пад хатнія пасадзілі
яшчэ з мінулай сутычкі, калі за нашыя гаражы вы
заходзілі, і няясна, чужыя, што вы там зноўку забылі!?
Эй, хто цяпер тут з вас за галоўнага па тэрыторыі,
адказвай нармальна, чаго ты гэтак затараторыў-та?
Ты не бачыў гора? Дык табе будзе гора!
Калі штосьці няясна, яшчэ раз усё абазначым, паўторым.
Таму што вось я – а хто такі ўвогуле ён?!
Як чэмпіён, павырашаўшы пытанні, нібы цунамі,
думаеш з понтам зарвацца назад да сябе на раён,
каб за справы зацерці з мясцовымі пацанамі –
тыпу, што ў вас, братва, на раёне-та новага?
Бачылі, які побач у нас увогуле дзеецца цырк?
Але аблом – у спіцах чатырохкалёснага ровара,
як на зло, заблыталіся дзьмухаўцы.
Калісьці ў шмат каго адначасова з’явіўся гэты жэст-паразіт – кажучы нешта не да канца сур’ёзна, згінаць па два пальцы на абедзвюх руках, імітуючы графічны знак двукосся. Ужываў яго і аўтар верша “Два скрыпачы…”, – прамаўляючы словы: ціхае “будзем”, дзе яшчэ спадзяюцца ўратавацца наіўныя героі. А вось у вершы “З Новым годам!”, пачынаючы непасрэдна з назвы, здаецца, іранічна згінае пальцы ўжо сам графічны знак двукосся.
Бо ўсё ў гэтым тэксце зусім не тое, чым здаецца. Бо ён месціцца на пераломе дзвюх паэтык, дзвюх аўтарскіх манер. Там, дзе ўжо скончылася наіўная лірычная споведзь з тэрапеўтычным прагаворваннем болю ды юначымі крыўдамі на несправядлівасць з боку канкрэтных адрасатаў. Затое толькі пачынаюцца наймацнейшыя вершы аўтара з метафізічна трывожным апісаннем свету, па азначэнні недасканалага, дзе справядлівасці ў прынцыпе быць не можа і чакаць не варта, бо гэта не што іншае, як наіўны перанос дзіцячай двухмерна-двухколернай сістэмы каштоўнасцяў на дарослую рэальнасць.
Дзе неўзабаве з’явіцца аўтар – і ў літаратурнай, і ў рэперскай іпастасі – аднолькава ўважлівы да мастацкай катэгорыі часу. Часу, ад якога рэдка даводзіцца чакаць чагосьці добрага. (“Я тут настолькі даўно, / што лісты з дому ад маёй адзінай сталі раптоўна пачынацца з “мы”…”) Які падлічвае гады і гадзіны нашага існавання: “час, як кот, скруціўшыся ў кола, падоўгу / вядзе на сцяне пакоя курну”. Вобраз скручанага катом часу – відавочна, насценны гадзіннік. Той самы, што, як у слынным вершы Шарля Бадлера, так і ў тэксце блізкага яму па светаадчуванні Angst’a, ведучы выключна зваротны адлік, “няўмольна цікае, і ў доме нябожчыка лепш завешваць не люстэркі, а гадзіннікі”.
А свята Новага года – безумоўна, самае каляндарнае, самае звязанае з часам ды непазбежнымі асацыяцыямі наўкола яго. І абараніцца ад уласных псіхалагічных загонаў ды экзістэнцыйнай вусцішы (той самы Angst, знаёмы яшчэ Сёрэну К’еркегору) можна толькі карыстаючыся моцнай – expecto patronum! – эмацыйнай зброяй. Зразумела, на тэрыторыі памяці. Такі сабе парадокс, намацаны яшчэ аўтаркай “Гары Потэра”: твой “дэментар” сілкуецца, высмоктваючы з цябе ўсе добрыя згадкі, але і абараніцца ад яго можна, канцэнтруючыся выключна на шчаслівых успамінах.
Такі самы парадокс і з нашым Новым годам. Цяжка не згадваць пра памылкі і паразы; не думаць, што жыццё ідзе не зусім туды, куды спадзяваўся, часам нават зусім не туды. Плюс яшчэ знаёмыя многім з нас тыпова беларускія асацыяцыі: пра час, які стаіць на месцы, спынены найгоршым з магчымых спосабаў – тым, каго нельга называць па імені. І ўсё-ткі самыя радасныя дзіцячыя ўспаміны выяўляюцца мацнейшымі: варта толькі ўключыць на сваім лэптопе курсіў, а разам з ім – іншае часавае вымярэнне. Чэрпаючы матэрыял для сваёй магіі з найлепшага, што маеш за душой. Калі, зразумела, маеш лэптоп з курсівам, сваю магію і нешта за душой.
“З Новым годам!”
“З Новым годам!” – гэта такое асобнае свята
і ў параўнанне не йдзе з Новым годам.
“З Новым годам!” – адмова фінансавым стратам
і алкагольна-застольным нагодам.“З Новым годам!” заўжды не залежыць ад даты
і мае ў звычках падкрадвацца збоку:
“З Новым годам Вас і…”
“Падсадзі мяне, тата!
я буду чапляць зорку”, –мне дзесяць, і я засынаю дзесьці,
не дачакаўшыся нават расейскіх
курантаў. Мяне абуджаюць паміж… –
“…а то Новы год праспіш”.
Заспаны, сядаю за стол з ежай –
нават не ведаю, што я з’ем першым –
а перад сном прыліпаю да шкла –
“Салюты нехта пускае! Клас!”“З надыходзячым!” – мне ўсміхнецца знаёмы.
“З прамінулымі!” – сціпла руку пацісне.
З надыходзячым адчуваннем стомы.
З прамінулым дзяцінствам.Калі свята было ледзь не галоўным –
і спяваюць; і танчаць; смяюцца клоўны;
а таямнічы картачны шулер
з тэлеэкрана нас павіншуе
і з Новым годам,
і з Новым горадам,
і з Новым
Палацам лядовым,
і з Новым Спартовым комплексам
і з Новай Нацыянальнай Бібліятэкай
у гэтай нястомнай краіне коміксаў
аб прыгодах паэтаў латэнтных.А вось раніцой – час салодкіх знаходак –
о, так-так! (жуючы) – З Новым годам!
2007
Андрэй Хадановіч
