70 гадоў таму, 20 лістапада, нарадзілася геніяльна адораная паэтка Яўгенія Янішчыц. 30 гадоў таму, 25 лістапада, яна выйшла ў акно сваёй новай кватэры на восьмым паверсе. Пакінуўшы пасля сябе трагічны, паэтычны міф, пытанні без адказаў і, вядома ж, шматлікіх аматараў разгадваць такія загадкі. Адразу з’явілася шмат містычнага. Так, даследчыкі падлічылі, што ў шэсць яе пажыццёвых паэтычных кніг уваходзіць роўна 666 вершаў. (Уся надзея, што новы грунтоўны чатырохтомнік павялічыць іх колькасць больш чым удвая, чым і разгоніць усю д’ябальшчыну.)
Раіса Баравікова згадвае пра таямнічыя перадсмяротныя словы паэткі: “Мне прыслалі рэквіем…”, а Адам Глобус кажа пра чорнага чалавека, які быццам бы з’яўляўся Янішчыц за акном яе ранейшай паўпадвальнай, цёмнай кватэры. (Не лезучы ў містыку, я проста звярнуў бы тут увагу на цалкам новы досвед жыцця на высокім паверсе для асобы, якая амаль усё жыццё жыла на першым.) Пасля падзення паэткі хтось, можа, упершыню ўсур’ёз задумаўся, як гэта – будаваць дамы на магілах. А нехта нават высунуў версію пра несупакоены дух Марыны Мнішак. “Тут не храм на крыві, / А гмах, / Марны гмах на балючым праху. / Па начах абражаны прах / Ціха жаліцца чуйнаму страху. / Цені душ у жыцця ў гасцях…” (Рыгор Барадулін).
Таццяна Шамякіна казала пра энергію самаразбурэння, закладзеную ў самім прозвішчы яе аднакурсніцы Янішчыц: “Я – нішчыць”. (Прозвішча, дарэчы, дасталася будучай паэтцы ад першага мужа яе маці – Ёзаса Янішчыца, які загінуў у Другую сусветную, за некалькі гадоў да яе нараджэння. Да з’яўлення малодшага брата Яўгеніі бацькі афіцыйна не рэгістравалі сваіх адносін, а потым маці стала, як і бацька, Патапчук, а дачка так і засталася Янішчыц.) Зноў ухілюся ад містыкі і абмяжуюся парай заўваг: калі тваё прозвішча рэгулярна рыфмуюць са словам “знішчыць” (дадаючы прыназоўнік “не”, або і не дадаючы) усе, ад нарпаэта Гілевіча да графаманаў, то псіхалагічны асадачак, так бы мовіць, застаецца. Аднак паэтка і сама называе яго “расстраляным”: “Я у полымі вогнішчаў / Чую часу біццё… / Расстралянаму прозвішчу / Абяцаю жыццё”. З аднаго боку, шчырая даніна памяці забітаму Ёзасу Янішчыцу. З другога, не абы-якая заяўка творцы, упэўненага ў сваіх сілах. Але адчуванне трывогі пасля гэтага жэсту застаецца. (Дарэчы, сын паэткі Андрэй носіць прозвішча Янішчыц.)
Хтосьці без асаблівых мудрагельстваў тлумачыць трагедыю тым, што паэтка проста пакутавала ад самоты, без мужа, побач з якім такое ніколі б не здарылася. І нават узбройваецца тэкстамі, бо матывы адзіноты, зразумела, знайсці ў Янішчыц нескладана: “Кругі расстання пад вачыма, / Дарог няўтульныя лаўжы… / Навошта ж воля для жанчыны, / Калі ёй цэлы свет чужы!” Або такое: “Бо, як жанчына, цягнецца зямля / Да абароннай ласкі мужыковай”. У такім падыходзе рацыянальным мне бачыцца адно – шукаць адказаў менавіта ў творчасці паэткі.
Адам Глобус і Яўгенія Янішчыц
Нехта з пушкіністаў – здаецца, Юрый Лотман – казаў, што калі вас цікавіць разгадка таямніц, звязаных з пушкінскай дуэллю і смерцю, варта не проста вывучыць на памяць, але і ўважліва прачытаць “Смерць паэта” Лермантава, у саміх вершах усё гэта ёсць. Так і з нашай паэткай, з той толькі розніцай, што яна шмат расказала сама – і загадзя (хтось нават можа ўжыць тут пафаснае слова “празорца”). Разважаць на тэму, адгадвае паэт будучыя падзеі сілай свайго генія ці, наадварот, удалыя вершаваныя формулы праграмуюць яго далейшае жыццё і вядуць насустрач лёсу, – усё адно што спрачацца пра курыцу і яйка. Несумненна тое, што пасля трагічнай смерці такія творы чытаюцца ды інтэрпрэтуюцца ўжо зусім іначай.
У Янішчыц шмат такіх вершаў. “Жывіце і любіце, / Свой беражыце дом. /…Як птушку у блакіце, / Мяне застане гром. /…/ Зямля – мая калыска, / Табе адной відаць, / Што немагчыма нізка / Ні падаць, ні лятаць”. Прароцтва? Папярэджанне нам (і сабе самой)? А ў апошняй кнізе паэткі “Каліна зімы” (1987) ёсць твор “Па шчырасці, уніз”, дзе – не толькі прадказанне, але і тлумачэнне колькіх магчымых прычын. Праз верш патройным заклёнам праходзіць паўтор: “Па шчырасці, / уніз /…/ Па радасці, / уніз /…/ Па гордасці, / уніз”. І кожнае слова “ўніз” падкрэсліваецца графічным пераносам у наступны радок, даслоўна – падае долу. Вось вам і патлумачылі: падзенне як пакаранне за “шчырасць”, за “гордасць”, за наіўную надзею знайсці радасць у паэзіі і амаль непарыўна звязанай з ёй любові – так, скажам, як шукае яе гераіня верша “Паэтэса”:
Яна раптоўнаму куплету
Здзівілася упершыню,
I захацелася ў паэты,
Нібыта птушцы ўвышыню.
Яна так лёгка улавіла
Рытмічны строй і рыфмы код.
Рыфмуе: “мілы – да магілы”
Ў няпоўных васямнаццаць год.
Дыктуе дзень на ўлонні лета
Ёй пра палі ды сенажаць.
…Дзяўчынцы хочацца ў паэты,
Што ў катаржанкі, – дзе ж ёй знаць?!
Вось са сваім адкрытым светам
Яна бяжыць праз сенакос.
Дзяўчынцы хочацца ў паэты…
О дай апомніцца ёй, лёс!
Паэзія вабіць як штосьці лёгкае і спакуслівае, а выяўляецца трагедыяй. Бо досыць хутка намацваюцца супярэчнасці між талентам, творчым дарам – і эпохаю, што дыктуе творцы свае законы і не дае асаблівай паэтычнай свабоды. Больш за тое, творца як носьбіт уласнага дару можа быць тыповым прадуктам свайго часу, так што змаганне між талентам і сістэмай, што намагаецца яго нармалізаваць ды загнаць у рамкі, адбываецца – магчыма, нават неўсвядомлена – унутры самога аўтара. У нашым выпадку – аўтаркі, што толькі ўскладняе трагедыю. Тысячу разоў маюць рацыю ўсе тыя, хто тлумачыць самагубства і дэпрэсію, з якой яно вынікла, асабістымі праблемамі, найперш – адзінотай. Але мне зараз цікавей зусім пункцірна прасачыць канфлікт творцы з самім (самой!) сабой. Канфлікт, так бы мовіць, савецкай грамадзянкі Яўгеніі Янішчыц – і таленту не ад гэтага свету, што “зваліўся” згаданай грамадзянцы на плечы.
“Полымем зыркім душу апаліла…” – такім радком пачынаецца класны верш, што даў назву ўжо згаданай кнізе Янішчыц “Каліна зімы”. Верш, дзе ёсць “Запунсавела-прыпухлыя вусны / Свецяцца ціха-шчасліва праз снег”, а таксама “Доля мая – нібы гронка любові / Б’ецца над сцішанай голькай жыцця”. Але я не магу ўжо думаць ні пра вусны, ні пра гронкі, ні пра голькі, а згадваю пра савецкія палітінфармацыі і конкурсы патрыятычнай песні. Бо гэтыя словы – “полымем зыркім” – дзівосным чынам закальцоўваюць творчасць паэткі. Некалі “Жэня Янішчыц з Рудкі”, пятнаццацігадовая школьніца, ужо ўжыла гэты вобраз, напісаўшы на замову бойкі вершык пра мужную гераіню-падпольшчыцу: “Хай жа чырвоныя ружы / Полымем зыркім гараць! / Мы клянёмся Харужай / Вечна за шчасце стаяць!” За чыё “шчасце стаяць”, не ўдакладнялася, але вершык трапіў у друк і нават зрабіў ашаламляльную кар’еру. Пакладзены на музыку – не школьным настаўнікам спеваў, а знаным кампазітарам Юрыем Семянякам, – ён здабыў усебеларускую (усеБССРаўскую) славу. І віны юнай паэткі тут ніякай. Хто са здольных-амбітных савецкіх школьнікаў не спрабаваў прыдумляць такога? Толькі мала каму аж настолькі ўдавалася. Напрыклад, у маёй школе ў пачатку 80-х ніхто, на жаль, не выкладаў верша “Ты пакліч мяне. Пазаві…”, а вось песняй пра Харужую нам добра-такі набілі аскоміну.
Зразумела, і ў часы Янішчыц існаваў вялікі попыт на “Пачынаецца ўсё з любві” – і сэрцы радасна адгукаліся на простыя цуды лірычнай непасрэднасці. На такія вершы мусяць маліцца ў школах, бо вучацца яны дзеткамі радасна і без прымусу, а настаўнікі могуць смела задаваць сваё любімае пытанне: “Што гэтым хацеў сказаць аўтар?” – і атрымліваць ясныя адказы. Вось толькі на песні пра падпольшчыкаў быў тады (баюся, што й цяпер) яшчэ большы попыт. І колькі б аўтарка ні стварала потым лірычных шэдэўраў, ад яе раз-пораз – і чым большую яна здабывала славу, тым настойлівей – патрабавалі чагосьці іншага: бойкіх тэкстаў на замову пра “вечна за шчасце стаяць!”
У 1970 годзе з’явілася першая кніжка паэткі “Снежныя грамніцы”. Яна прынесла аўтарцы гучную славу, была вельмі прыхільна сустрэтая крытыкамі, калегамі-пісьменнікамі і, галоўнае, чытачамі. Але зборнік мог увайсці ў гісторыю беларускай літаратуры і пад іншым іменем. Паэтка збіралася назваць кнігу “Непрыручаная птушка”, паводле аднайменнага верша:
Мне па душы глухія пушчы,
Лістоты замець на дварэ.
Я непрыручанаю птушкай
Жыву між сполахаў і дрэў.
Каторы дзень настрой губляю
I зноў па-новаму люблю.
Бягу, гукаю, выглядаю,
Шукаю, думаю, не сплю.
О людзі! – Вечныя пытанні,
Вытокі мудрасці і зла.
Нясу ў сваё святое ранне
Любоў і гнеў на паўкрыла.
Мяне ў палёце не скарылі.
А будзе што не так – малю:
Скруціце стомленае крылле
І кіньце ў родную раллю.
Укладальніцы чатырохтомніка “Яўгенія Янішчыц. Творы, жыццяпіс, каментарыі” С. Калядка і Т. Аўсяннікава (якім шчыры дзякуй за велізарную і патрэбную працу!), спасылаючыся на даследчыка Дз. Бугаёва, кажуць, што паэтка памяняла назву кнігі, бо на згаданы верш з’явілася з’едлівая пародыя Г. Юрчанкі, якая пакрыўдзіла аўтарку верша. І нават прыводзяць некалькі яго пародый на Янішчыц, што праўда, на іншыя творы. Што й казаць, пародыі не толькі з’едлівыя, але месцамі проста цынічныя і хутчэй крыўдныя, чым дасціпныя. Напрыклад, радкі паэткі “Як за падманам, / За туманам / Іду павольна над ракой” натхнілі парадыста на такое: “Іду, штоміг туман гусцее, / Нібы пабелку разлілі” (у мяне, праўда, адчуванне разлітай пабелкі выклікае толькі тэкст пародыі), а хрэстаматыйныя радкі верша пра любоў набываюць такі выгляд: “Як прыдумаеш, назаві / Пацалункаў сляды на шыі. / Пачынаецца ўсё з любві – / І свае радкі, і чужыя…”. Тут у мяне толькі адна асацыяцыя. Суседка Янішчыц па студэнцкай парце Таццяна Шамякіна згадвае, што Яўгенія была на рэдкасць “невязучая”. Вось, скажам, прыцягнуў муж адной з аднакурсніц на філфак малпу – а яна вазьмі ды пакусай менавіта Янішчыц, якая тады нават трапіла ў лякарню. Дык вось, чытаючы некаторыя з гэтых пародый, я не мог пазбыцца ўражання, што пісьменніцу другі раз пакусала малпа.
Сапраўды, шмат хто згадваў, якой датклівай і далікатнай была паэтка, як лёгка было зрабіць ёй балюча, але малпы малпамі, а патрэбнай нам пародыі ў томе не прыводзіцца. Дык ці не зручнай адгаворкай тлумачыцца змена назвы кнігі? Думаецца, праблема глыбей. Уявіце сабе той час: эпоха “адлігі” мінула, Беларусь, як і ўвесь СССР, плаўна ўкочваецца ў эпоху “застою”, а тут нейкая дэбютантка дзёрзка называе паэтычную кнігу “Непрыручаная птушка”. Звярніце ўвагу, амаль равесніку і амаль земляку паэткі, Алесю Разанаву, у тым жа 1970 годзе моцна адрэдагавалі – скажам наўпрост, адцэнзуравалі – яго дэбютную кнігу “Адраджэнне”. У тым ліку змяніўшы яе пачатковую назву “Адрачэнне”. Бо патыхала скандалам. Ад чаго “адракаецца” малады паэт? Відаць, ад таго ж, да чаго не хоча прыручацца “палеская ластаўка”, як неўзабаве празвалі Янішчыц: “Мяне ў палёце не скарылі. / А будзе што не так – малю: / Скруціце стомленае крылле / І кіньце ў родную раллю”. Некаторыя звяртаюць увагу, што паэтка і тут прадказвае сваю гібель. Не толькі прадказвае, рызыкну дадаць, але ў пэўным сэнсе і тлумачыць яе прычыны, бо перадусім здрада сабе і свайму прызначэнню абвяшчаецца тоеснай смерці.
Шмат хто з даследчыкаў пісаў, што “раннія” вершы Янішчыц больш аптымістычныя і жыццялюбныя, больш светлыя і бестурботныя (у параўнанні з пазнейшымі яе зборнікамі), мала хто пры гэтым заўважыў, што кніга “Снежныя грамніцы” (няспраўджаная “Непрыручаная птушка”) проста выбухае цэлым каскадам паэтычных падзенняў, прычым заўсёдны дзеяслоў “упасці” – не “дзяжурная” рыфма, скажам, да “шчасця” (паэтка нічога не робіць дзеля фармальных фокусаў), а нешта больш сутнаснае, цэнтральны сэнсавы элемент, без якога проста не сплятаецца ўзор фантастычных па сваёй экспрэсіі вобразаў: “І будзе песня спета / Пра шчасце і бяду, / І будзе падаць лета / Ў гуллівую ваду”, “I падае на белую паперу / Наспеўшай думкі старажытны знак”, “Разлука ўпала на траву / Апошняй пазалотаю. / Пакуль жывеш – і я жыву / Святлом і адзінотаю”, “Упала слова, быццам мячык, / Як з рук маіх твая далонь”, “З велічыні гасцінай / Гляджу на белы свет. / Гардзіна павуцінай / Упала на паркет”, і ўрэшце:
Там лістапады выпалі,
Там выплылі плыты
I зоры воду выпілі
З азёраў залатых.
I зноў лячу дадому я,
I ўжо на схіле дня
Мне штось даўно вядомае
Спявае цішыня.
Пакуль усё адбываецца на ўзроўні метафары. А яшчэ як вынік адухаўлення кожнай дэталі той чароўнай, казачнай, магічнай, амаль міфалагічнай – як яшчэ назваць? ну так, слушна, “палескай” – рэальнасці, што малюе паэтка. Лета “падае ў ваду”, бо побач “Ходзіць сонца па зарэччы / Па калені у вадзе”, бо лірычная гераіня “Распусціла жнівень валасоў / Над вачыма, / поўнымі адчаю”. Але ўжо радок “Долу далонь. Дарога крутая…” насцярожвае трохі больш (паўтаруся, Янішчыц – у апошнюю чаргу фармалістка, і патлумачыць вобраз выключна эфектным гукапісам – “до-лу-да-лонь” – не ўдасца). Нават калі задумваўся проста рух далоні ўніз (долу), у створанай паэткай магічнай рэальнасці можа працягнуць да цябе далонь дол.
У сваёй трэцяй кнізе “Ясельда” (1978) Янішчыц яшчэ раз (прынамсі аднойчы) выступае з, так бы мовіць, паэтычнай дэкларацыяй сваёй непрыручанасці – і непрыручальнасці. Жыццёвай і творчай незалежнасці, за якую, магчыма, давядзецца дорага плаціць: ад свайго сыходу ад каханага й кахання – да проста сыходу:
Вунь першая хмара павісла бянтэжна
Над краем.
Легальна зусім і зусім незалежна
Знікаю.
Вось першая кропля апала над борам,
Над гаем…
З гасцінных канапаў і з пышных убораў –
Знікаю.
Знікаю з усмешак на тварах ліслівых,
Няверных.
Знікаю. Хай будзе на момант шчаслівым
Той бераг,
Дзе мроя збылася, дзе кветка ўзнялася,
А явы не стала…
Знікаю, пакуль я сама у сабе не знайшлася
Цвяроза і стала.
Вунь нечая зорка, начная ільдзінка,
Плыве па-над гаем.
З люстэркаў усіх і з усіх фотаздымкаў –
Знікаю,
Знікаю…
Каб пачалі пісацца такія творы, шмат чаго мусіла адбыцца. Каханне і шлюб з паэтам Сяргеем Панізнікам – а потым нечаканы для ўсіх развод, заблытаная гісторыя, што пакінула больш пытанняў, чым адказаў, але ў любым разе не зрабіла паэтку шчаслівейшай. “Медныя трубы” славы, да якой хутка прывыкаеш, пасля першай кнігі – і сінанімічнае правалу татальнае маўчанне крытыкаў пасля другой. (Затое менавіта яе, “Дзень вечаровы” (1974), савецкая сістэма праз пару гадоў узнагародзіць прэміяй Ленінскага камсамолу.) Урэшце, аўтамабільная аварыя ў Магілёве (у фартуны Янішчыц таксама свой адметны стыль – паэтка трапіла пад машыну хуткай дапамогі), шматлікія пераломы, пісьменніца на некалькі месяцаў прыкаваная да ложка, пасля чаго нанова вучыцца хадзіць.
Трэцюю кнігу сустракаюць значна прыхільней за другую, але галасы крытыкі ўжо не такія аднадушныя. Больш ніякай форы і папраўкі на маладосць, рэзка ўзрастаюць патрабаванні, некаторыя ацэнкі невытлумачальна строгія. Чаго варты хаця б крытычны разбор такога масцітага літаратара, як У. Калеснік. Проста класныя радкі “Шчыруе дзікая пчала / Над ранняй бацькавай магілай” (штось такое мог бы напісаць ірландскі набеліст Ўільям Батлер Ейтс) крытык называе “перападам густу”. “Ёсць у кніжцы вершы, – працягвае крытык, – чытаючы якія думаеш, што мадэлі персанажаў і пачуццяў узяты не ў вёсцы, а ў сувенірным магазіне, дзе прадаюцца лялькі дзеда, бабкі, сялянкі, пастуха і інш.”. І гэта пра кранальны твор “Усціння”, верш пра кінутую жанчыну, што год за годам усё дыктуе дачцэ лісты да таго, хто іх кінуў: “Добры дзень, мой законны муж! / З прывітаннем законная жонка…”. Тут “перапады” не толькі густу (я пра крытычны разбор), але, у святле сказанага вышэй, і элементарнага пачуцця такту. “У вершы “Рамяство”, – працягваю цытаваць, – паэтэса то рупіцца “Паспець бы ў ночы выпрасіць чарніла”, то праз колькі радкоў просіць у зямлі “не адымай святла на ноч”, забыўшыся, што ў такім разе сама будзе без чарніла. Апошні прыклад рассеянасці (не толькі паэтычнай) паказальны”. І яшчэ адно: “На жаль, пра абеліскі Я. Янішчыц у вершы, прысвечаным В. Быкаву, піша нават (як для жанчыны) лішне фамільярна – “Мой абеліск!” Чаго вартае адно гэтае “як для жанчыны”! Цяпер робіцца больш зразумела. Выяўляецца, ёсць тэмы, за якія жанчынам брацца не рэкамендуецца, бо што глыбокага і напраўду трагічнага можа сказаць нейкая “паэтэса”?
Да крытыкаў далучаецца хор парадыстаў. Скажам, радкі “На красавіцкі луг карова / Вядзе цялятка ў першы клас…” – выклікаюць каскады смеху. (Хоць у іх няма нічога, чаго б не дазваляў сабе, скажам, Рыгор Барадулін, вобразам якога пляскаюць у ладкі як вялікім знаходкам. Думаю, будуць мець рацыю тыя, хто ўбачыць тут падвойныя стандарты, большы крэдыт даверу да аўтара-мужчыны і больш прыдзірлівае стаўленне да паэткі.) Найцікавейшае ў гэтых гісторыях тое, што Янішчыц уважліва прыслухоўвалася да кожнага крытыка, у кожнай такой гісторыі вінаваціла сябе і спрабавала выправіцца ды працаваць над “памылкамі” (ніжэй пабачым, ці варта было). І нічога дзіўнага: Янішчыц выхоўвалася ў сістэме, дзе мужчына кіруе і заўсёды мае рацыю. У адным з інтэрв’ю яна нават выказалася, што павелічэнне ў нас колькасці паэтак (“паэтэс”) звязана з тым, што шмат творцаў-мужчынаў загінула на вайне, і сама прырода нібы кампенсуе гэта – задумайцеся, разглядае як пэўную паталогію сітуацыю, калі сама творыць, а не, скажам, “варыць боршч”. Але ж я пішу пра іншае, праўда?
Формула расчаравання ў кнізе “Ясельда” гучыць так: “Прыйшла у сад, / які увесь барвовы!.. // А думала: “Прыйду ў зялёны сад”...” Паэтка, твор за творам, суадносіць два часавыя пласты, наводзячы настальгічную оптыку на мінулае, як у вершы “Дзевятнаццаць”: “Зняла дзяўчынка басаножкі, / Лясны мурог да ног прылёг. / …Яшчэ для першае падножкі / Не узышоў чартапалох! // Сукенку лёгкую трапеча / Вятрэц, наіўны і сляпы. / Яшчэ для горкае сустрэчы / Ў шыпшын не выраслі шыпы!” Часам гэтае мінулае міфалагізуецца, як “залаты век”, як “страчаны рай”, за якім, вядома ж, – грэхападзенне і выгнанне: “Быў лес, / быў лёс, – быў цэлы свет / Ва ўладзе двух бунтоўных сэрцаў. // Спявала “я”, звінела “ты”. / Туга не зналася са страхам. / О, хто б падумаў, / што затым / Пачнецца ўсё інакшым шляхам!”
Там, у мінулым, “кладачка”, масток, што – даслоўна і/або метафарычна – злучаюць два берагі (“…Ціш… Паміж намі рукі, / Як мост перакідны”). Тут усе масты “разведзены”. Тыя ж настроі пануюць і ў пачатку наступнай кнігі “На беразе пляча” (1980). Аўтарка складае цэлую “Оду кладцы”. “Кладачка” – месца сустрэчы закаханых, але не толькі, бо ў тым ідэалізаваным мінулым каханне і творчасць яшчэ непадзельныя; яна – момант дотыку да таямніцы, свайго роду абрад ініцыяцыі, выхад за межы сябе і сустрэча з новым загадкавым светам, урэшце – стартавая пляцоўка паэтычных палётаў: “Не нараку на лёс, / Дзе песня шчыравала. / Бо кладка да нябёс / Не раз мяне ўздымала”. Паэтка ўважліва ўглядаецца ў сваю сённяшнюю творчасць, пераймаецца, ці ейны дар усё яшчэ з ёй, бо па страце кахання паэзія робіцца важнейшаю ўдвая: “Я рада, што праз груд гадоў / Не развучылася смяяцца, / Што выняньчаны мной радок / Не можа з іншымі змяшацца”. (Звярніце ўвагу на вылучаны эпітэт: цяпер паэзія самаспраўджваецца не праз метафару кахання, а праз вобраз мацярынства.) І з палёгкай выдыхае: “Сенакоснае слова / Яшчэ засталося пры мне”.
Пятая кніга “Пара любові і жалю” (1983) пачынаецца шэрагам вершаў, фармальна бездакорных і адшліфаваных, але, здаецца, цалкам пазбаўленых жарсці. “Я вас люблю” – няма каму сказаць? / А мне ў любві да скону не змыліцца: / Я вас люблю, лясы і сенажаць, / Старая вёска, новая сталіца”. Антытэзы ды іншыя рытарычныя фігуры ідэальна падагнаныя, бо мае месца пэўны сеанс самаўнушэння, вось толькі сябе падмануць цяжэй, чым іншага: кахання няма, і гэтую пустку цяжка запоўніць любоўю да лясоў і сенажацяў. Неўзабаве з’яўляецца верш памяці Машэрава, дзе побач з “праслаўленай крэпасцю Брэста” ззяюць і “нягаснучыя зоры Крамля”. А далей чытаем даслоўна такое: “Ды кожны раз баюся я / Паміж вайной і мірам, / Каб хата сельская мая / Не стала сувенірам”. Нічога не нагадвае? Можна павіншаваць сістэму з пэўнай перамогай, “падзякаваць” крытыкам: ваша ўзяла, вас пачулі, зацкаваная вамі паэтка чэсна спрабуе займацца газетнай публіцыстыкай. Раптам – сярод серыйнага – прабіваецца вельмі цікавая паэзія, але колькі ж у ёй горычы: “Асушылі мяне, як чарачку, – / Хлынуў горлам пясок залаты”. Фармальна вядзецца пра рэчку Быстранку, чый вобраз паэткай адухаўляецца. Вось толькі тэкст суседнічае з вершам “Натхненне”. Думаю, аўтарка ясна ўсведамляе, як звужаюцца межы, плытчэе струмень яе паэтычнай свабоды. Як Сістэма перамагае талент, лепіць яго (яе) на свой вобраз і падабенства, як геніяльная пісьменніца ператвараецца ў проста добрую.
Дзеля справядлівасці, у кнізе ёсць і фантастычныя сполахі-азарэнні. Яскравыя метафары. (“Бор чарніцамі зачэрнены / І мадзеюць мурагі. / І ў тумане прадвячэрнім / Кураць люльку берагі”.) Смачны палескі моўны каларыт. (“Ды чытаю светлы ліст якраз, / Піша цётка, што святлей кудзелі: / “З дарагой душы прыедзь да нас. / Дзела е. І ягадкі паспелі”.) Ёсць знаходкі на тэрыторыі між вёскай і горадам, якім маглі б пазайздросціць і Стральцоў, і Барадулін:
Узвейны ветрык легкавейны
Пакажа сцежку напрасткі.
…Дзень добры, рыжы муравейнік,
Ты вырас, нібы гарадскі!
Ды роскашы, відаць, не прагнеш.
З лісця, з ігліцы домік ваш.
Хоць соты раз сцяблінку цягнеш,
Як мэблю гарадскі мураш.
Мабыць, адна з прычын трагедыі паэткі, што задыхаецца ў сваім часе, – у тым, што ў яе проста не магло быць “дзяжурных” вершаў. Нават да відочнай кан’юнктуры на сацыяльную замову яна ставілася з максімальнай адказнасцю і душэўнай працай. Скажам, Максім Танк пісаў неабходныя савецкія “дрындушкі” дзясяткамі, абы з рук, і асабліва не браў да галавы, ашчаджаючы час, сілы і нервы для больш значнага. І ўрэшце “падманваў сістэму”, бо гэтае значнае з’яўлялася, часам схаванае між свядомай юбілейнай графаманіі. Янішчыц жа “брала да галавы” заўсёды. І расходавала на гэта залаты запас свайго натхнення, які выявіўся не такім і бязмежным. І вось ужо ў кнізе “Пара любові і жалю” з’яўляюцца тэксты з адзнакай серыйнасці. Сабраныя разам звароты да сяброў, на настаўнікаў, да ўлюбёных беларускіх і рускіх паэтаў. Паэтка як бы шукае нішы, дзе яшчэ можна пісаць вершы, не крывячы душой. І яны выходзяць някепскія, часам нават вельмі някепскія, але ўсё больш звычайныя і аднастайныя. І раптам, нібы з таго берага, праз ужо няісную кладку: “Маё аблічча – толькі форма, / Адлітая для струн душы”.
Самая няроўная – як у гэтай кнізе, так і ва ўсёй творчасці паэткі – бадай што нізка амерыканскіх вершаў, водгулле досыць траўматычнай для Янішчыц паездкі ў Нью-Ёрк, дзе яна апынаецца ў складзе дэлегацыі савецкіх функцыянераў на сесіі ААН. У гэтых вершах працуюць як бы два вектары. З аднаго боку, выразна відаць сляды сур’ёзнай “прамыўкі мазгоў”, якая гэтай паездцы папярэднічала. І аўтарка прыязджае – і пачынае сваю нізку – з усёй перадузятасцю і ўпярэджанасцю. А потым, да пэўнай ступені, як бы трапляе пад магію рэальнага горада, і мы ўжо бачым і чуем у вершах нью-ёркскія фарбы і рытмы, не толькі тэлевізійную карцінку пра “амерыканскую трагедыю”, але і саму трагедыю.
Дарэчы, што (і каго) выбірае паэтка для свайго апісання? Увага, у нізцы тры запар вершы пра самагубцаў. Амерыка як бы дае ёй алібі: у гарантавана крытычных творах пра “гнілы Захад” можна ўрэшце агучыць тэму, якая была б “небяспечнай” ва ўсякім іншым (бо савецкім) кантэксце, тэму, якая, відаць, даўно хвалюе. Верш “Мэрылін Манро” – яшчэ тыповая ідэалагічная агітка, з двойчы паўторанай, семантычнай рыфмай “Іуда-Галівуда”, але талент аўтаркі ўсё адно “прабівае гнюсны свет” газетных штампаў: “Але, пакуль жыве яшчэ Іуда, / Ты й мёртвая – рэклама для газет. / …А смех крычыць са сходак Галівуда, / І вочы прабіваюць гнюсны свет”. Цікавейшы наступны верш “Эн Сэкстан”. Ёсць і тут, вядома ж, плакатная хадульнасць (“У горадзе, што ачмурэў / Ад джазу і ад сексу”), але ёсць таксама важныя персанальныя ноты, калі Янішчыц як бы прымярае лёс іншай паэткі на сябе:
Так, ёсць паэзіі сакрэт
І ў лёсе асабістым:
Паэт з’яўляецца на свет,
Як ластаўка, як выстрал.
Не ў самагубстве сілы соль,
Хоць ёсць тут знак пратэсту…
Запомнім і гэты радок. І наўздагон, як кантрольны стрэл, яшчэ адзін верш пра літаратара-самагубца, “Эрнэст Хемінгуэй”: “Бывай, заганы зброя! / Заганны свет, бывай!”. А потым фінальны акорд у “Роздуме на Арлінгтонскіх могілках”: “Мо лепей быць жалезным, чорным робатам, / Не ведаць праўды і не прагнуць крыл? / …Як лебедзь – мармуровы крыж над Робертам. / Над Джонам – расстраляны небасхіл”. Спачуванне канкрэтнай трагедыі перамагае абстрактныя ідэалагічныя ўстаноўкі. Разам з ёй перамагае і паэзія.
Найлепшыя вершы з апошняй кнігі “Каліна зімы”: гаркота расчаравання (“А я ў сляпых пыталася дарогі, / А я ў глухіх маліла дабрыні”); незваротнасць страты (“Ты зноў вяртаешся, / але, / Няма мяне, каханы!”); элегічная канстатацыя, што нешта ў жыцці, прычым не толькі тваім, ідзе не так (“Ў гэтым доме смяюцца і плачуць, / Але рэдка спяваюць у ім”). Тут можа здарыцца любоўная гісторыя, але са знакам недазволенасці і небяспечнасці. Дарослае кіно 18+. Дзяўчынцы з таго берага ўваход забаронены. І пры адчуванні сапраўднасці, “жыццёвасці” болю – літаратурацэнтрычнасць, прысутная ва ўсім. Настолькі, што там, дзе згадваецца пра “маяк”, паэтычны радок аўтаматычна пераходзіць на “лесвічку”, быццам параду не заплываць за буйкі дае іншы паэт – “Маяк”, “не мужчына, а воблака ў штанах”:
Учора? Ды як зразумець, аднак,
Блудлівыя цені навокал?
Міргае
чырвоным
вокам
маяк:
Не заплывайце далёка!
Збольшага нездзяйсняльныя мроі і незваротныя ўспаміны. Праўда, некаторыя вершы здольныя “зацыклівацца”, працягваць папярэднія, уступаць з імі ў дыялог, бо паэт (паэтка!) мае права супярэчыць сабе, асабліва калі выснова папярэдняга верша надта ж безнадзейная. Так, нічога не паўтараецца двойчы, і таму лепш “каб не чуў і не ведаў / Жалю майго краявід, / Так, каб не бегчы па следу / Хваляй салёнай наўзрыд!”. Але ж паглядзіце, а ў прыродзе ўсё паўтараецца: “І дождж, і гром, і несціханы вецер, / І першы клейкі лісцік выразны!”, – і чаму б і разбітаму сэрцу не памарыць пра адраджэнне (“Яшчэ з табой мы павяснуем, доля”), але, згодна з гэтай “цыклічнай” логікай свету, апошняй тэрыторыяй шчасця і непабіўным аргументам таго, што жыццё яшчэ мае сэнс, выяўляецца мацярынства: “І блаславіць нашчадак акрылёна / Кахання сад і ластаўку вясны”.
Калі жыццю сына Андрэя пагражае сапраўдная небяспека, паэтка мабілізуе ўсе душэўныя і творчыя сілы – і нараджаецца неймаверная лірыка, паэтычная нізка “Маё адно-адзінае світанне”. Гэта цыкл вершаў пра хворага сына – лірычны выбух, тэксты-заклёны, слоўная магія, геніяльная паэтычная замова. Пакуль лёс хлопца ў бальніцы няпэўны, пакуль доўжыцца складаная аперацыя, вершы падымаюцца да сапраўдных вышынь паэзіі, з якімі ў нашай лірыцы можа зраўняцца мала што, хіба што “бальнічныя” радкі з “Паэмы гарачага лісця” Разанава:
А поўня нас цямнечаю лякае,
I дождж ільецца прама у душу.
Сынок, я тэлефоннымі званкамі
У “Хуткай” міласэрнасці прашу.
/…/
Было ў жыцці маім зашмат благога
I ўсё-ткі болей сонца і удач.
Тулю цябе сцішэлага, слабога,
А ты мне шэпчаш: “Мамачка, не плач”.
Так цяжка мне, нібы іду праз гурбы
I завірухай свет завалакло.
I ўжо малю не Бога, а хірурга:
“Ўратуйце мне адзінае святло”.
/…/
Маё адно-адзінае світанне,
Мой матылёк на светлай мураве,
Я паўтару услед, як заклінанне:
“Няхай мой сын мяне перажыве!”
/…/
Ссудзі мяне на муку і бяссонне,
Тапчы мяне ў калючым бур’яне,
Што хочаш, лёс, бяры ў мяне сягоння!..
Хай толькі сын перажыве мяне!
Але як толькі жыццю і здароўю сына ўжо нічога не пагражае – з’яўляецца апошняя, адзінаццатая, частка нізкі. Якая, можа, і зрабіла б гонар якому іншаму аўтару, але ў такім творы такой паэткі вельмі хочацца, каб гэтай канцоўкі не было. Бо там, дзе знікае сапраўдны боль, выдатны мастацкі вобраз адразу змяняюць разумовыя абстракцыі і, урэшце, ідэалагічныя штампы: “Не заўтра, людзі, – іменна сягоння! – / Адзінаю надзеяй жывучы, / Выходзьце ўсе з узнятаю паходняй, / Каб атамную смерць перамагчы”.
Зноў, трасца, з’яўляецца гэтае “мы клянёмся Харужай вечна за шчасце стаяць!”, зноў – ужо як бы арганічна, без старонняй падказкі партыйных бонзаў, унутры самой паэткі, на апошняй, паўтаруся, тэрыторыі бязмежнай любові маці да сына – гучыць голас сацыяльнай замовы. І, на жаль, ніводзін маяк не міргае папярэджаннем, нават той “Маяк”, які найлепей ведаў, чым заканчваецца флірт паэзіі з ідэалогіяй. А наша аўтарка таксама заплыла досыць далёка. Вялікая паэзія памірае, перамагае сістэма.
Варта згадаць яшчэ й такі факт: паэтка была ўражаная творчасцю і трагічным сыходам фенаменальна адоранага юнага паэта Ігара Паглазава, які скончыў жыццё самагубствам 14 снежня 1980 г., у няпоўныя 14 гадоў. Працуючы на радыё, яна падрыхтавала перадачу з падборкай яго вершаў і напісала да іх прадмову. А потым – і верш “Прамень Ігара Паглазава”, дзе ёсць такія строфы:
Ласкавы свет, таемна-сіні свет
І жорсткі, як наждачная папера…
Ён быў паэт, ён знаў, што ён – паэт, –
Абраннік Апалона і Гамера.
А дождж журбы ідзе як з рукава,
Ідзе паміж вякамі і вянкамі.
І дыхае адчайная трава
Над ім – яго бяссоннымі радкамі.
Потым яна паказвала сяброўкам школьнае сачыненне Паглазава пра Чацкага, якое фактычна ёсць маніфестам, дэкларацыяй свабоды творчай, інтэлектуальнай асобы, што цалкам свядома супрацьпастаўляе сябе Сістэме. Дарэчы, Ігар Паглазаў жыў у Мінску на вуліцы Веры Харужай – апошняе прывітанне ад савецкай гераіні…
“Былі ва ўцёках Жэні Янішчыц ад жыцця, – разважаў потым яе колішні навуковы кіраўнік, паэт Алег Лойка, – і ўцёкі /…/ ад непрымання таго, што ейная эпоха ёй навязала, а душа яе з тым не мірылася, свядома і падсвядома, напэўна, не зміралася, паглыбляла душэўны разлад, душэўны крызіс. /…/ На кліч любові яна ішла, на кліч гармоніі, а яе сустракала, пераймала бюро камсамола, ЦК камсамола, парткамы. “Пачынаецца ўсё з любві”, і ў яе пачыналася ўсё з любві, ды кладачка аказалася тоненькай”. А паэт Леанід Галубовіч, пішучы пра ўлюбёную паэтку, ставіць у сваім эсэ яшчэ больш сумны дыягназ: “Нездарма, надзеленая высокім дарам, аднойчы адступіўшыся ад яго, незваротна і безабаронна абрынулася ўніз…”. Вядома ж, думка магла быць выказаная й больш далікатна, але лепшых тлумачэнняў я на сёння не сустракаў.
Часам даводзіцца чуць ці чытаць і такую версію: не самагубства, а трагічная неасцярожнасць, няшчасны выпадак. Маўляў, Янішчыц вывешвала за акно сушыцца вымытую бялізну – і праз няўважлівасць… Я тады згадваю самы магічны эпізод у самым магічным рамане Маркеса “Сто гадоў адзіноты”. Вецер падхоплівае просціны, якія трымае ў руках юная гераіня, Рэмедыяс Прыўкрасная, і яна – разам з просцінамі – проста ўзносіцца ў неба. Нават быў сабраўся працытаваць колькі радочкаў, а потым падумаў, што з паэткай – якая зведала не толькі доўгія гады самоты, але і тое, на што былі няздольныя героі Маркеса, бо ўмела кахаць, – з паэткай усё было крыху не так.
Яна проста намацала нагамі сваю колішнюю палескую кладку. Тую самую, якой праспявала оду ў кнізе “На беразе пляча”. З якой некалі ўляцела проста ў беларускую паэзію. Кладку, што, паводле ейных слоў, не раз уздымала яе да нябёс. Магчыма, па ёй ішла – ды што там “ішла”, бегла! – не саракагадовая жанчына, а юная дзяўчынка. Прыгожая і простая, як рыфма “аблачынка”. Лёгкая, як матылькі Нерваля, Багдановіча і Барадуліна. Непрыручаная птушка на беразе пляча… Так, я ведаю, што Нерваля там найхутчэй не было. Кладкі таксама не было. Але дзяўчынка магла па ёй бегчы. Проста “да нябёс”, бо аднойчы гэты цуд з ёй ужо здараўся. Бо немагчыма – нізка. Бо інакш – немагчыма.
***
Не воблака, а проста аблачынка
Загадкава плыве над галавой.
Смяюся я:вясёлая дзяўчынка,
Як матылёк,
ляціць над кладкай той…
Як добра ёй журыцца беспрычынна!
Да твару ёй і лета, і зіма…
Усміхнуся я:яшчэ бяжыць дзяўчынка
Па кладцы той, якой даўно няма.
Андрэй Хадановіч
