“Будзьма беларусамі!” сумесна з citydog.by аднаўляе рубрыку “Як гэта любіць”: разам з Сяргеем Краўчанкам мы выпраўляемся ў падарожжа па новых маршрутах любові да Беларусі. Адмяняйце ўсе планы, садзіцеся ў машыну і паўтарайце за намі!
У юбілейным 10-м маршруце мы раз’язджаем па паўночна-заходняй частцы Беларусі, дзе штораз натыкаешся на прыгажосць, а часам яна сама наскоквае на цябе шыкоўным драўляным хорамам, пульхнай рэнесанснай сядзібай або імпэтам дырэктара вясковага дома культуры. Краязнаўчы інтарэс завядзе нас праменька да дзяржаўнае мяжы з Літвой, таму, калі вы надумаеце наведаць сядзібу разбітых сэрцаў у Больценіках ці псіхіятрычную больніцу ў Гайцюнішках, варта захапіць з сабою пашпарт. А, і корм для катоў.
Так радасна, калі ў зямлі ці дома ёсць гаспадар – тады ў іх з’яўляюцца хоць нейкія шанцы не прапасці, не занядбацца, не ператварыцца ў руіны, няўжыткі ды павал. І не толькі выжыць, але і быць карыснымі ці хаця б радаваць вока, у чым таксама шмат карысці.
У гаспадара, вядома, могуць быць вельмі спецыфічныя ўяўленні пра дабрабыт, дзіўныя этычныя рамкі або асаблівы культурны код, і тады на гаспадарскай зямлі можа ўзнікнуць акумулятарны завод, у будынка – звыродлівая аздоба, а ў ідэнтычнасці – замазаныя карэктарам старонкі. Але на гэтым цікавым перакрыжаванні сучасных гаспадароў і іх бэкграўнду з матэрыяльнай і нематэрыяльнай спадчынай і лепіцца часта абсурднае ці недарэчнае, цудоўнае або страшнае, але заўсёды ўнікальнае пластылінавае каралеўства Беларусі.
Так-так, часам ад яго верне, і замест гэтага болю ўнутранага турызму хочацца ў адведкі да вечнага Рыму ці хаця б камернага халоднага Таліна. Але мы ж оўпэн-майндэд, і больш за тое: заўжды можна стаць гаспадаром і што-небудзь выправіць.
Драўляныя Дуды
На вёску з музычнай назвай Дуды прыемна паглядзець. Пад Іўем, усяго за пару кіламетраў ад трасы на Гродна, прыхавана ўтульнае запаведнае мястэчка на адну вуліцу, і калі б не шум фур, не слупы з правадамі і не дэкаратыўныя жалезабетонныя платы, якія захапілі беларускае быццё, то можна было б уявіць сабе пастараль стогадовай даўніны. Зрэшты, сто гадоў таму дамы так шчодра не фарбавалі.
Калі ў Беларусі пачалі масава абшываць зрубы вясковых хат шалёўкай і фарбаваць вясёлымі колерамі, да канца не зразумела, але гэта і не так важна. Цікава, што тэрмін службы драўлянага дома ў сярэднім складаў 50-60 гадоў, пасля чаго зруб перабіралі або разбіралі зусім. Дык вось у Дудах бальшыні дамоў, здаецца, далёка за пяцьдзясят, але яны дагледжаныя і, здаецца, напэўна прастаяць яшчэ па паўстагоддзя. Магчыма, яны раўняюцца на свайго прыгажуна, які замыкае вясковую вуліцу, – адзіны драўляны касцёл Івейшчыны. Дзядку ўжо 246 гадоў, нядаўна яго паднавілі і падмалявалі – і толькі тое, што на правай званіцы трохі пахіліўся крыж, крыху выдае паважны ўзрост. І, хутчэй, нават не ўзрост, а багаты жыццёвы досвед.
Першы касцёл у Дудах збудавалі ў пачатку XVII стагоддзя, калі гэтыя землі належалі вялікаму гетману літоўскаму – Яну Каралю Хадкевічу. Павучыўшыся ў Баварыі філасофіі і праву, а на Мальце – ваеннаму мастацтву, Караль зрабіўся найталенавіцейшым у гісторыі ВКЛ палкаводцам – і да самай смерці ў 1621-м толькі і рабіў, што ваяваў у бясконцых паходах. То душыў паўстанні, то біўся са шведамі ў Інфлянтах, то хадзіў на Маскву, і так да сваёй апошняй вайны з Турцыяй, так што нават дзіўна, як ён паспеў падбаць аб пабудове драўлянага храма ў маленькіх Дудах у 1608 годзе.
У канцы XVIII стагоддзя заўзятыя каталікі Зяньковічы – новыя ўладальнікі Дудаў – пабудавалі тут новую святыню, якая вынесла на сваіх драўляных плячах ўсе тэрытарыяльныя падзелы, усе паўстанні, войны і акупацыі. І нават склад ядахімікатаў.
Касцёл Нараджэння Найсцвяцейшай Панны Марыі ў пачатку XX ст. 3-і ярус званіцаў дабудавалі ў 1930-я.
Кажуць, у 1959 годзе Саветы спрабавалі бульдозерамі знесці і храм, і старыя могілкі, але мясцовыя жыхары ўсталі гарой за свае каштоўнасці і абаранілі касцёл ад разбурэння. А калі вынаходлівыя камуністычныя гаспадары сталі выкарыстоўваць яго як сховішча для нейкіх пестыцыдаў, вернікі да лепшых часоў разабралі іконы па хатах.
Дзіўна, але лепшыя часы надышлі для касцёла Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі ў Дудах адносна рана нават для познесавецкай эпохі – ужо ў 1980-м мясцовыя жыхары самі вывезлі з яго ўгнаенні, зрабілі рамонт і пачалі правіць набажэнствы, а ў 1983 годзе стараннямі парафіянаў яго вярнулі Каталіцкай царкве.
Падчас рэлігійных святаў у Дудах напэўна надзвычай урачыста і людна, але і ў звычайны вечар вёска з рознакаляровых і моцных драўляных дамоў з драўляным касцёлам, які высіцца па-над ёй, але не цісне, выглядае прыбраным музеем нечага традыцыйнага. Узорным паселішчам з мінулага, якому цалкам утульна спіцца пад шум М6 у моры бесправадных сігналаў.
Палац у Бердаўцы. Пальчатка, плазма, музей сям’і
Крыху не даехаўшы да Ліды, можна трапіць у Місуры. Гэта не прасторавы глітч і не збой у мiлагучным неймінгу беларускіх вёсак – выявілася, вёску з такой назвай у пачатку XX стагоддзя заснаваў нейкі амерыканец, які прыехаў у Беларусь. Гэты дзіўны чалавек пакінуў Новы Свет, купіў зямлю пад Лідай, пабудаваў дом і назваў месца ў гонар сваёй радзімы. Як бы там ні было, сёння ў вёсцы Місуры Лідскага раёна наўрад ці ўдасца ўдыхнуць таго самага паветра свабоды або патраціць даляр-другі, затое паглядзець на гадавальнік па вырошчванні бульбы, часныку і ягадаў – ласкава просім. Але нас цікавяць не расліны, а спадчына, так што наступная кропка маршруту – Бердаўка, дзе захаваўся палац Аляксандра Станіслававіча Дэмбавецкага.
Бердаўка сустракае разгорнутай гаспадаркай з відавочна стараватымі, але дагледжанымі пабудовамі, не пазбаўленымі дэкаратыўных элементаў. У двары тусуюцца дзелавітыя быкі, якія, як пазней высветліцца, калісьці выціснулі іншых высакародных працаўнікоў Бердаўкі – гудбрансдальскіх коней, а міма праносяцца то работнікі СВК на роварах, то трактар. Парк з высачэзных дрэў насупраць крыху затуляе мясцовы палац – дарэвалюцыйнае мінулае аграгарадка.
Спачатку двухпавярховы будынак з відавочнымі неагатычным рысамі крыху бянтэжыць. Пры першым поглядзе на нядаўна адрэстаўраваны будынак шкадуеш, што лакафарбавыя матэрыялы наогул з’явіліся, настолькі неапраўдана яркім і цяжкім выглядае каляровае рашэнне фасадаў. Становіцца сумна за ўваходны порцік з балконам, якія ператварыліся ў цеплавы тамбур з брылём ад хрушчоўкі, крыўдна за дэкор вакол вокнаў, які, здаецца, патануў ва ўцяпляльніку. Але неўзабаве вока прывыкае, а гісторыя Бердаўскага культурна-адпачынкавага цэнтра амаль прымірае з рэканструкцыяй, якую ты б сапраўды зрабіў бы іначай: у палаца ёсць гаспадар-дырэктар, і ён сваё каралеўства любіць і стараецца як можа.
Палац Дэмбавецкага. 1930-я.
Але трохі перадгісторыі. Першы раз Бердаўка згадваецца яшчэ ў 1527 годзе, калі паміж сынамі дзеляцца валоданні Юрыя Іванавіча Ільініча – таго самага багацея-магната, які заклаў Мірскі замак. Кажуць, Ільініч-старэйшы быў настолькі сквапным, што нават пурпуровую тканіну сваёй жонцы на труну ўзяў у арэнду, таму нядзіўна, што земляў гэты дзяржаўны дзеяч назапасіў шмат. Пасля смерці магната Бердаўка разам з Мірскім замкам адышлі аднаму з ягоных сыноў, затым іншаму, пасля чаго род Ільінічаў канчаткова згас, а маёнткі былі адпісаны лёсіку
Мікалаю Радзівілу Сіротку.
Аб’ездзіўшы паўсвету, пагружаны ў глабальныя палітычныя працэсы і рэлігійную дзейнасць Сіротка такой драбязой, як Бердаўка, напэўна, не вельмі пераймаўся – у XVI стагоддзі ў маёнтку нічога адметнага не адбывалася. У наступныя стагоддзі ён часта змяняў гаспадароў і арандатараў і, здаецца, адзінае, чым славіўся, – магутным млыном, на якім малолася ўся ваколіца (млын знеслі ў 1980-м, таму можна яго не шукаць). У 1830-х новыя ўладальнікі Бердаўкі, шляхцічы Захватовічы, будуюць тут драўляны жылы дом (яго таксама можна не шукаць – дом знеслі ў пачатку 2000-х), а ў 1863 годзе за ўдзел у паўстанні маёнтак у іх канфіскуюць. Гаспадара высылаюць пад Варонеж, а маёнтак выстаўляюць на продаж.
Сядзібны дом Захватовічаў ужо знесены. Фота 1998 года.
І тут у гісторыі Бердаўкі з’яўляецца герой, які незразумела калі і ад каго нарадзіўся (паводле адной са здагадак, ягоныя бацькі – польская шляхта). Больш за тое, не ясна, калі ён памёр і дзе пахаваны (па некаторых здагадках, у самім Бадэн-Бадэне). У 1868 годзе маёнтак за бясцэнак купляе Аляксандр Дэмбавецкі – разумнік-юрыст і рэфарматар, які ў 32 гады быў прызначаны кіраўніком Магілёўскай губерні і за 21 год губернатарства ператварыў яе з адсталага даўжнiка ў прагрэсіўнае гаспадарства і райскі сад. А сам Магілёў забяспечыў і тэатрам, і лякарняй, і музеем, і бібліятэкай, і навучальнымі ўстановамі – і той заквітнеў, як і належала вялікаму гораду. Дэмбавецкі паспеў выступіць ініцыятарам і рэдактарам велізарнай працы – ««Опыта описания Могилевской губернии в трех книгах в историческом, физико-географическом, этнографическом, промышленном, сельскохозяйственном, лесном, учебном, медицинском и статистическом отношениях…» і напісаў відавочна карысную кнігу «Приемы хозяйства обогащением почвы, обогащающего хозяина».
Невядома, як Аляксандр Станіслававіч спраўляўся з тым, каб яшчэ і матацца з коньмі з Магілёву ў Бердаўку, але мясцовая гаспадарка вялася спраўна. У канцы 1870-х тут пабудавалі неагатычны палац з цэглы з завадскім кляйном у форме літары Б, дом для прыслугі, хлеў, аўчарню, а ў дадатак да гэтага разбілі парк на 3 гектары з кедрамі, дубамі і лістоўніцамі. У пачатку XX стагоддзя дабудавалі спіртзавод і стайню, якую можна знайсці сёння па манаграме «А.Д.» над уваходам – вось там і паркаваўся руплівы гаспадар і любімчык сялян падчас сваіх рэзідэнцый на Лідчыне.
Першая сусветная і рэвалюцыі не зруйнавалі палац, але пазбавілі маёнтак гаспадароў: Дэмбавецкі-старэйшы знік, ягоны сыны загінулі ў бітвах, а дочкі эмігравалі ў Францыю. Пасля Савецка-польскай вайны Бердаўка апынулася на тэрыторыі Польшчы: тут пасяліліся паўтара дзясяткі асаднікаў (так называлі польскіх каланістаў – пераважна гэта былі адстаўныя вайскоўцы, якім міжваенная Польшча вылучала землі на тэрыторыі Заходняй Беларусі), былы панскі двор стаў фальваркам, а ў палацы размясцілася сельскагаспадарчая школа. У той жа час і спадчыннікі сасланага паўстанца Захватовіча заявілі польскай дзяржаве сваё права на гэтую зямлю і атрымалі ў карыстанне лясы. Пасля 17 верасня 1939 года сем’і асаднікаў вывезлі ў Сібір, а сельскагаспадарчую школу зачынілі.
Усё змянялася і разбуралася, і толькі коні пратрымаліся да 1958-га. У 1930-х у Бердаўцы побач са старым палацам быў пабудаваны племянны конезавод, і ўся ваколіца ездзіла сюды па пародзістых коней. Конезавод не спыняў функцыянаваць нават падчас акупацыі 1941-1944 гадоў і яшчэ 13 гадоў пасля выдаваў конікаў па заяўках калгасаў і выстаўляў іх на спаборніцтвы. Затым жарабцоў распрадалі, а замест іх завезлі племянных быкоў. Напэўна, на іх сумнаватых сваякоў можна паглядзець за агароджай гаспадаркі і цяпер: асноўныя будынкі конезавода захаваліся і служаць надалей, а ў аднаго з іх такі франтон, што пазайздросціў бы сам Дэмбавецкі. Калі б не знік у Бадэн-Бадэне.
Насамрэч дзіўна, што пра апошнія дні такога магутнага губернатара, сенатара і рэфарматара, як і аб яго нараджэнні, няма ніякіх звестак. Але ў сённяшні гаспадар палаца поўны рашучасці гэта выправіць – настолькі ён захоплены гісторыяй гэтага месца і яго развіццём як турыстычнай Мекі.
Аляксандр Генадзевіч Парфенчык, дырэктар Бердаўскага культурна-адпачынкавага цэнтра, дапускае праўдзівасць папулярнай версіі паходжання Дэмбавецкага, па якой будучы губернатар быў пазашлюбным сынам расійскага імператара Аляксандра II, і лічыць, што палац у Бердаўцы – не менш важная, чым Лідскі замак, славутасць і каштоўнасць. Па словах Аляксандра, Лідскі замак сёння практычна нанова пабудаваны з новых матэрыялаў, а тут, у Бердаўцы, – сапраўдная даўніна. Тут усё, за выключэннем пластыкавых вокнаў, натуральнае.
Аляксандр Генадзевіч любіць свой палац разам з усімі яго таямніцамі. Каб дакапацца да вытокаў, ён нават расчысціў прасторны, але страшнаваты склеп і высветліў, што будынак пабудаваны на падмурку з вялікапамернай цэглы «пальчаткі», а гэта значыць, што падмурку і склепу з вялікімі цаглянымі скляпеннямі нашмат больш гадоў, чым палацу.
Турыстычны трапятанне і чалавечы жах нарастаюць, калі даведваешся, што ў падвале былі катавальні, што васьмі метраў склепа не хапае, а ў цемры пад скляпеннямі з дапамогай відэакамеры можна фіксаваць плазменныя шары. Але, калі бачыш, як мясцовыя дзеці, які прыйшлі на музычныя заняткі, захоплена здымаюць мясцовую плазму на мабільнікі, а Аляксандр Генадзевіч кажа, што абавязкова адкапае тыя восем метраў і дазнаецца праўду (або звяртае ўвагу на свяцільні з чорнага золата, якія «замовіў спецыяльна з Піцера»), за месца і яго насельнікаў становіцца спакойна. Гэтае месца мае многа любові.
Дбайна складзеная пальчатка, плазма – справа.
Гісторыі гэтай любові больш за трыццаць гадоў – столькі існуе ансамбль Парфенчыкаў «Мы з вёскi-калыскi», створаны пры Бердаўскім доме культуры ў 1980-х. Аляксандр Генадзевіч кіруе сямейным калектывам і культурнай інстытуцыяй: цяпер ён не проста ведае і любіць кожны куток гэтага будынка, але і клапоціцца аб яго напаўненні і турыстычнай прывабнасці. На гэты конт у Аляксандра мноства планаў, бо рэканструкцыя палаца ў 2013-2014 гадах была толькі пачаткам. Літаральна год таму тут з’явіўся Музей беларускага Вяселле (афіцыйная назва экспазіцыі “Вяселле – пачатак сямейнага жыцця”). У адной зале можна паглядзець на інструменты, строі, узнагароды і гастрольную карту мясцовых зорак, а ў іншай – на застолле з чаркамi i шкваркамi, старыя вясельныя здымкі і вясельныя падарункі мінулага – пыласос з электрабігудзі.
У планах Аляксандра не спыняцца. Ён грукаецца ва ўсе дзверы, тэлефануе ва ўсе званкі і гатовы быў паехаць з банарам на форум рэгіёнаў у Магілёў, каб знайсці грошы на любімую Бердаўку хоць у самога д’ябла. Каб паляпшаць экспазіцыі, узбагачаць фонд, чысціць падвалы: ён жа адсюль родам, тут жыве, і ўсё гэта яму не абыякава – так ён і апісвае свае матывы. Так што, калі будзеце ў Бердаўцы, абавязкова зайдзіцеся да Аляксандра Генадзевіча: зірніце на імпэт, ну ці на Музей сям’і, на жорны ці цэглу з літарай «Б». Урэшце, сфатаграфуйце плазму.
Адзіны момант, калі ўдалося злавіць зухаватага Аляксандра Генадзевіча.
На вуліцу з былымі дамамі асаднікаў – пахілымі і перакошанымі – паварочвае конь з возам. У возе едуць дзве жанчыны. Адна з іх, маладзейшая, рагоча, гледзячы ў смартфон, і паказвае яго старэйшай спадарыні. Вуліцу павольна пераходзяць гусі – на іх абыякава глядзіць кот з крываватага плота. На ганку нейкае агромністае гаспадарчае пабудовы – мяркуючы па ўсім, міжваеннага часу – чвэрць гадзіны сядзіць мужчына і незразумела чым займаецца (на здароўе!). Працоўны дзень у «Бердаўцы-Агра» дакладна скончыўся, жыццё Бердаўкі і ейных сённяшніх жыхароў працягваецца. Хоць і без ахалтэкінцаў, брабансонаў і іх рэпрэсаваных Саветамі конюхаў.
Дворышча. Сумная вежа, вясёлы млын
За 25 кіламетраў сельскай пастаралі ад Бердаўкі ёсць не менш паспяховая гаспадарка. «З 7700 хрушкамі», як піша «Лідская газета», з жывой конефермай і нават конна-спартыўнай школай. Але мы тут зноў дзеля спадчыны.
Вёска з папулярнай у Беларусі назвай Дворышча, якое быццам бы абавязана выклікаць фантазіі аб сур’ёзных маштабах гаспадаркі, стаіць на месцы старажытнага аднайменнага фальварка. Ён, як і Бердаўка, першапачаткова належаў лідскаму старасту, кар’ерысту і проста скнару Юрыю Ільінічу. Затым усё таму ж важнаму Радзівілу Сіротку, пасля манахам-езуітам, а потым у гаспадарчых мэтах арандаваўся то аднымі, то іншымі прадстаўнікамі шляхты і дваранства. І калі “хрушак” яшчэ неяк можна палічыць, то знайсці сведчанні, на чый капрыз з’явілася чатырохпавярховая вежа на ўскрайку вёскі, не магчыма наогул.
Ну, хаця б вядома, што ў 1860-м Дворышча належала Вольскім, і вось вам апісанне даніны з двара ў тыя часы: «Пры надзеле 15 дзесяцін – ад 16½ р. да 46½ р., пры надзеле 20 дзесяцін – чарговы каравул і агародніцтва. Вышэйшы надзел дае ½ гусака, 1 курыцу, 10 яек. З ліпеня па кастрычнік трэці дзень пешы, а вясной вывозяць гной». ½ гусака! Улічваючы, што ў Вольскіх было поўна зямлі, яны, відаць, збіралі поўна гусей.
Але ўсё гэта ніяк не тлумачыць з’яўленне вежы, хаця, калі ўспомніць няшчасную афіцыну ў сядзібе Вольскіх у Ліпнішках з вежачкай і паўцыркульнымі вокнамі, то можна меркаваць, што займаўся гэтымі будынкамі адзін і той жа майстар. Кажуць, што каменных вежаў было дзве, а паміж імі стаяў чатырохпавярховы драўляны палац, які згарэў у Першую сусветную: усё можа быць – сведчанняў ужо не знайсці. Мяркуючы па пустых бутэлечках вакол вежы, наблізіцца да ісціны і дакрануцца да гісторыі сюды часам завітваюць апошнія рамантыкі. Але ўваход у вежу забіты дошкамі, і чыя яна цяпер – невядома. Стаіць, як заблукалы ва ўласным парку, спрасонку праз паўтара стагоддзя – і таму вельмі разгублены граф або графіня: з вытарашчанымі вірламі, з забітымі ротам глядзіць на разваліны старых гаспадарчых пабудоў, на зіхатлівыя купалы новых сельгаспабудоў і сваю адзіноту.
А праз дарогу ад сумнай вежы – шчаслівец: вадзяны млын, які ўжо два гады як старанна аднаўляюць. І, трэба аддаць належнае, аднаўляюць з захаваннем прыстойнасці, хаця млыны як аб’екты ніякімі помнікамі культуры не з’яўляюцца, дзяржавай не ахоўваюцца, патрабаванняў да іх рэканструкцыі ніякіх няма, і з імі можна рабіць, што заманецца – хоць на запчасткі разабраць, хоць у дэльфінарый перарабіць. Або ў чабурэчную. Зрэшты, ёсць падазрэнні, што і ахова помнікаў у Беларусі – наогул рэч трансцэндэнтальная і розуму абывацеля непадуладная, і складаецца яна не з нейкіх асаблівых захадаў, а з чароўнай шыльды, прыбітай да аб’екта.
Але вернемся да вялікага каменнага млына ў Дворышчы, які цяпер ужо зусім не млын, а шматфункцыянальны турыстычны комплекс «Вольны млынар». Змалоць у ім што-небудзь ядомае больш не выйдзе, і вадзяное кола (размешчанае не звонку, а на ніжнім узроўні збудавання, што рэдкасць!) будзе бутафорскім, затое на яго, як і на вадзіцу з ракі Жыжма, можна будзе паглядзець праз шкляную падлогу абедзеннай залы.
Збудаванне, відаць, узводзіў той жа гаспадарлівы Вольскі ў канцы XIX стагоддзя. Кажуць, што служыла яно да самай сярэдзіны мінулага стагоддзя, потым закінулі, а сённяшняя рэканструкцыя – не першая ў гісторыі. У пачатку 1980-х аднавіць будынак ўжо спрабавалі: дырэктар мясцовай гаспадаркі, мабыць, тады разумеў, што хутка ўсё разваліцца і паглядзець на тое, як былі ўладкаваны беларускія фальваркі, можна будзе толькі на малюнках, так што нават выклікаў атрад студэнтаў-палітэхнікаў, сярод якіх былі і архітэктары. Але праз некалькі гадоў працы нешта пайшло не так, і ўсё спынілася. Потым, праз гады, у ёй размясцілася нейкая вытворчасць, што злівала адходы прама сабе пад ногі, а затым млын доўга стаяў як донар будаўнічых матэрыялаў – наканаванне многіх занядбаных старых будынкаў, у якіх і дрэва, і цэгла нічога такія, можна браць. У выніку ў млына праваліўся дах.
Вось так. Млын у снежні 2005-га.
Згодна з задумай сённяшніх уладальнікаў, вялікае каменнае збудаванне стане аб’ектам з мноствам опцый – «музейным комплексам з інтэрактывам». У ім, акрамя шматфункцыянальнае залы, дзе можна зладзіць вечарыну прама над вадзяным колам, ужо ёсць і галерэя дзіцячых малюнкаў, прысвечаных старадаўнасцям Дворышча, і зала «Вялікае княства» пра Сярэднявечча і ВКЛ з рыцарамі ў даспехах, і калекцыя прасаў з Музея праса, які нядаўна закрыўся, у Гродне. У асобнай зале – экспазіцыя «Дарожка мая…», сабраная Іванам Кірчуком з гурта «Этна-трыа Троіца». І сам Іван Іванавіч, мабыць, перыядычна заязджае ў Дворышча – ажыўляе старадаўнія беларускія інструменты і апавядае туристам пра традыцыі продкаў. Байдаркі, катанне на конях мясцовай конефермы, вясельныя ўрачыстасці, дзелавыя канферэнцыі, рыцары – чаго толькі няма ў планах новых гаспадароў млына 3.0. Ну а што? Сам сабе пан.
Дарога на поўнач (а мы зноў падбярэмся да самае мяжы) правядзе нас міма касцёла, які быццам бы адмовіўся расці. Адмовіўся расці і насычацца дэкаратыўнымі элементамі, ды яшчэ і павярнуўся да вуліцы апсідай, а не галоўным фасадам.
В траўні 2003-га яшчэ зусім іншы.
Храм Адведзін Найсвяцейшай Панны Марыі ў Тракелях пабудаваны ў 1809-м, а каталіцкая парафія тут месціцца наогул са спрадвечных часоў – з 1500-га. І ў драўляным сціплым прытулку захоўваецца адна з галоўных каталіцкіх святынь Беларусі – каранаваны абраз Божай Маці Тракельскай, да якой адусюль едуць і ідуць паломнікі. Абраз з’явіўся ў Тракелях у 1595 годзе непасрэдна з Вільні і лічыцца не толькі высокамастацкім, але і цудатворным. Бо колькі б не згараў храм ад войнаў і іншых бедстваў, ікона заставалася цэлаю і вылечвала то невідушчых, то спаралізаваных.
Інтэр’ер касцёла і цудатворны абраз.
Варта прызнаць, што помнік драўлянага дойлідства «з элементамі барока і класіцызму» парадкам сапсавалі: з апошнім рамонтам ён страцiў i вертыкальную шалёўку, і сімпатычны дах з ацынкаванай сталі, які з’явіўся на ім замест гонтавага ў 1950-м. Прапала і паўкруглае акенца над уваходам, так што зараз галоўны фасад сляпы, як бункер. Затое з’явілася гарызантальная зашыўка, падобная на блок-хаўс, а над сценамі навісла шапка шакаладнага даху з металадахоўкі. Хто вінаваты і што рабіць, рассудзіць гісторыя, затое людзі, што сустрэліся на тэрыторыі, – хто спяваў, хто прыбіраў магілку, – былі добрымі, гатовымі дапамагчы і адкрыць дзверы храма – інтэр’ер у яго цікавы і захоўвае ў сабе надзею на цуд. Ну, калі вы ў іх верыце.
Германішкі віленскіх біскупаў
Адкуль у гэтай вёскі быццам трохі пра Германію назоў, незразумела, але адкуль мясцовы касцёл – цалкам ясна. Яшчэ ў 1387 годзе на радасцях ад хрышчэння Літвы вялікі князь Ягайла зруйнаваў у Вільні паганскі храм, заклаў на яго месцы храм Святога Станіслава (сёння гэта Катэдра ў шлюбнай адзежцы з класіцызму, якая радуе ўсіх на Кафедральным пляцы Вільні) і адпісаў яму ў карыстанне Германішкі разам з яшчэ некалькімі вёскамі. Цяжка ўявіць сабе тыя Германішкі канца XIV стагоддзя, але пры віленскіх біскупах яны сталі мястэчкам са сваім кірмашом і карчмой, разжыліся млыном і ўласна касцёлам. Драўляны касцёл Святой Тройцы быў пабудаваны віленскім біскупам Бжастоўскім у канцы XVII стагоддзя, але згарэў у 1880 годзе, пасля чаго храм ўзвялі ўжо з бутавага каменя і крыху ў іншым месцы. Там, дзе ён і стаіць сёння.
Касцёл у Германішках. Фота пачатку XX стагоддзя.
Ярус званіцы з шатровым дахам быў дабудаваны ў 1920-я (культавае дойлідства рэдка спыняецца ў сваім імкненні да неба), і касцёл праслужыў сваім парафіянам да самага 1965-га, пакуль яго на 22 гады не зачынілі. З закрыццём ўсе каштоўнасці расцягнулі, затое бурыць ці арганізоўваць унутры склад ядахімікатаў не сталі, так што ў 1987-м жыццё і служэнне гэтай неагатычнай святыні працягнулася.
Да сімпатычна пустой плошчы перад касцёлам, які быццам разагнаў прэч ад сябе дрэвы, прытулілася смешная будка крамкі з перакошаным порцікам на дзве шчупленькія металічныя трубы-калоны. Зашытая сайдынгам, затое з велапаркоўкай. Наогул, да таго каб папрацаваць і зрабіць сваё жыццё ямчэйшым і весялейшым, а фасад – ярчэйшым, у гэтай частцы Беларусі відавочна імкнуцца – у тым ліку і Германішкі. Вось, напрыклад, «з нямецкай педантычнасцю» пафарбаваны гэтая агароджа, што пусцілася ў скокі: тры палачкі жоўтым, тры зялёным, а побач – высакародная агароджа са слупамі з бутавага каменя ды сеткі-рабіцы. Прыгожа!
Недалёка ад Воранава ёсць hidden place – сядзібны дом, які на фоне сваёй суседкі – шматпавярхоўкі з паркоўкамі і дзіцячай пляцоўкай – выглядае як арыстакрат у алонжы, які заблукаў на воранаўскую дыскатэку. Пакуль што яны нармальна ўжываюцца, нягледзячы на розніцу ў поглядах і ўзросце, але, здаецца, сімпотнаму аднапавярховаму палацу з барокавымі замашкамі варта знайсці апекуна. Каб не знікнуць, як некаторыя іншыя элементы сядзібы, заснаванай тут, напэўна, лідскім старастам і ўладальнікам Воранава Янам дэль Кампа Сцыпіёнам у XVII стагоддзі.
Калі зварочваеш да Вараноўкі з трасы на Беняконі, апынаешся на доўгай і прамой пуставатай страле дарогі, якая і ўтыкаецца ў сядзібны дом. З гэтай нагоды ёсць цытата ў спецыяліста па садова-паркавым мастацтве Анатоля Федарука, якая быццам бы абрываецца, як песня пра загінулага героя. Абрываецца, як выдатны сон, у якім ты ўжо быў уладкаваўся і аб’язджаў у экіпажы на мяккіх рысорах залатыя паркі, абрываецца будзільнікам на завод.
Фота уязной алеі з кнігі Анатоля Федарука, 2005 год.
«На цэнтральнай восі паміж садам закладзена доўгая ліпавая алея. Гэта самая велічная ўязная алея ў сядзібах Беларусі. Яе шырыня – 26 м. Праезная частка складае 8 м, добра выяўленыя бакавыя кюветы. Дрэвы ў шэрагу пасаджаныя праз 8 м. Яны дасягаюць вышыні 24-30 м. Дыяметр ствала асобных ліпаў большы за метр, кроны высока паднятыя, разгалістыя. Алея вылучаецца таксама добрай ступенню захаванасці дрэў. У шэрагі ліпаў месцамі дададзены клёны вастралістыя. Восеньская расфарбоўка іх лістоты надзяляе дрэвастой асаблівым каларытам. Перад брамай з двух простых пілонаў алея пашыраецца і прымае форму паўкола. Ад яе адыходзіць кароткая бакавыя, якая вядзе да поймы ручая. Дрэвы ссечаныя ў 2012 г.»
Самая велічная ўязная алея ў Беларусі ў 2018-м.
Што ж, сам мікрапалац яшчэ больш-менш трымаецца: дах пакуль у парадку, сцены ў парадку – нават вазачкі яшчэ не адваліліся. Пабудаваны ў XIX стагоддзі, ён з 1960-х гадоў належаў Воранаўскай дапаможнай школе-інтэрнату, што спрыяла захаванасці будынка: у ім размяшчаўся музей і бібліятэка школы. Але інтэрнат ліквідаваны, і цяпер будынак пустуе з адкрытымі дзвярыма, а адкрытыя дзверы без гаспадара часта нічым добрым для будынка не заканчваюцца.
Помнікам дойлідства, да якога рэкамендуюць зганяць, знаходзячыся на тэрыторыі Воранаўскага раёна, ён, мяркуючы па ўсім, не з’яўляецца і відавочна не разглядаецца прадстаўнікамі Воранаўскага раёна як нешта, што мае турыстычную прывабнасць, а мы ж ведаем па Бердаўцы – толькі пачні. Зрэшты, на інфасайце voronovo.by спасылкі «славутасці» і «гісторыя горада» наогул 404 Not Found error.
Сядзібны дом у Вараноўцы напраўду сціплы. Малеча невядомага паходжання (звестак пра яго зусім няма) з высокім дахам і авальнымі мансарднымі вокнамі наўрад ці прымусіць вохкаць і ахаць, але напэўна гэтую лаканічнасць, сціпласць і барока таксама можна палюбіць і прымяніць. Вунь жа шматпавярхоўку па суседстве прымяняюць – і любяць жа ж.
Каханне і готыка у Больцініках
Пасля таго як доблесныя памежнікі правераць пашпарт на ўездзе ў прыгранічную зону, можна павярнуць налева праз чыгуначныя шляхі. Некалькі кіламетраў па грунтоўцы – і зацішнае мястэчка з пачуццёвым мінулым сустрэне спярша ляском, затым сажалкай і гаспадарчымі пабудовамі, якія быццам паразбягаліся ў бакі. Гэта ўсё кветачкі.
Адам Міцкевіч гэтага сімпатычнага асабняка ў ангельскай псеўдаготыцы не заспеў, затое напэўна пранёс Больцінікі ў сваім сэрцы праз усё жыццё. Вялікі рамантык, паэт і бунтар, помнікі якому стаяць і ў Польшчы, і ў Літве, і ў Беларусі, і ва Украіне – ды што там, у яго гонар назвалі нават кратар на Меркурыі, – быў закаханы ў Марылю Верашчаку, што жыла тут са сваім мужам графам Ваўжынцам Путкамерам. Гэта было і ўзаемна, і працята немагчымасцю сумеснага шчасця, што, падобна, заўсёды сілкуе і рамантыкаў, і меланхолікаў: Марыля Верашчака зрабілася музай паэта. Дамок у тыя часы быў зусім іншы – і ад яго нічога не засталося. Затое гісторыя кахання вечная.
Стары сядзібны дом Путкамераў у Больцініках на малюнку Напалеона Орды.
Але ўсё па парадку. На фоне гісторыі кахання паэта і графіні амаль згубілася фігура графа Путкамера, што крыху крыўдна. «Ваўжынец Путкамер быў мужам Марыі Верашчакі – паэтычнай музы Адама Міцкевіча», – вось і ўсе, што напісана на афіцыйным сайце мясцовай школы пра разумніка і ліберала, прадстаўніка старадаўняга дваранскага роду Інфлянцкага паходжання. А чалавек, які скончыў у 1812 году фізіка-матэматычны факультэт Віленскага універсітэта са ступенню кандыдата па філасофіі, проста не мог не быць путным, што б гэта ні значыла.
Здаецца, так і было: Ваўжынец быў супергаспадаром і пастаянна рэфармаваў свае гаспадаркі, будаваў фабрыкі – то папяровую, то суконную – ды вырошчваў буракі, каб зрабіць жыццё саладзейшым за кошт цукру. Дваранін ўвесь час спрабаваў палепшыць становішча сялян і зусім не іскнуўся за кошт іх адно ўзбагаціцца – наадварот, абараняў іх правы, спрыяў асвеце і нават падрыхтаваў праект адмены прыгоннага права. Імаверна, гэта здавалася іншым шляхцічам залішне прагрэсіўным, таму, калі працавітага і высакароднага Путкамера прызначылі правадыром дваранства Лідскага павета, у кулуарах яго звалі «маршалкам халопаў». «Чым большы клас сялян адукаваны, тым у большай ступені ён ведае пра неабходнасць паляпшэння свайго побыту», – не сунімаўся наш гуманіст і рэфарматар, і што мы бачым: класы ў гэтых шыротах так ці інакш зніклі, а вось з побытам дагэтуль здараюцца праблемы. Ды і з быццём.
Увогуле, па ўсім відаць, для сваёй эпохі Ваўжынец Путкамер быў мега-open-minded. А вось бацькі Марылі Верашчака былі старамоднымі і на пачуцці дачкі не зважалі, таму выдалі яе замуж за багатага і стабільнага графа, а не за закаханага ў яе Міцкевіча, які быў родам з беднай шляхты, ды яшчэ і паэт. І бесклапотная маладая дзяўчына, якая вырасла на рамансах ды пад гукі фартэпіяна, апынулася ў гэтых самых Больцініках – у своеасаблівым зняволенні з нялюбым на той момант мужам і нецікавымі ёй гаспадарскімі справамі.
На жаль, партрэт Ваўжынца Путкамера знайсці значна складаней, чым партрэты закаханых.
Адукаваная, начытаная, з кампазітарскімі здольнасцямі Марыля цярпела сваю бязрадаснае жыццё, сумавала, гладзіла конікаў, разводзіла птушачак і перапісвалася з Міцкевічам пра паэзію. А закаханы ў дзяўчыну Ваўжынец быў настолькі чулы да яе стану, што ставіўся да яе не як да жонкі, а як да душэўнай сястры і адданай прыяцелькі. І настолькі open-minded, што ўвесь час хваліў паэзію Адама Міцкевіча ў салонах, ды яшчэ і запрасіў паэта ў 1822 годзе на «Зялёныя святкi», у выніку чаго той гасцяваў у Больцініках цэлыя два тыдні. Гэтыя два тыдні сталі для закаханых часам частых сустрэч і развітання назаўжды.
Кажуць, што месцам для гэтых сустрэч і развітання стаў невялічкі лес за сажалкай, дзе на памяць пра сваё каханне Адам і Марыля выбілі на адным з камянёў крыж. Хто з іх гэта зрабіў, не зусім зразумела – тут паказанні ў легендах разыходзяцца, – затое дакладна вядома, што дотык да каменя спаўняе жаданні.
Вось, напрыклад, рукі да каменя прыкладвае на шчасце Станіслава Дубок – начальніца аддзела ідэалогіі Воранаўскага райвыканкама.
У 1823 годзе маладога паэта арыштоўваюць за дзейнасць у складзе таемнага патрыятычнага Таварыства філаматаў, а у 1824-м высылаюць, пасля чаго яму да самай смерці не наканавана было вярнуцца на радзіму – толькі доўгія гады сумаваць па сваім каханні. Марыля, не пакідала ні паэта, ні яго паплечнікаў у спасылцы, але паступова пачынала звыкацца са сваёй роляй графіні і гаспадыні маёнтка (нават стала вырошчваць індыкоў!), а затым стала маці траіх новенькіх Путкамераў-Верашчакаў. Важна сказаць, што графская сям’я падтрымала і філаматаў, і паўстанне 1831 года, за што і Марыля, і Ваўжынец на час апынуліся спачатку ў віленскай, а затым у гродзенскай турме. Усё гэта, відаць, рабіла толькі мацнейшымі – і сям’ю, і перакананні.
Вось як яно – кахаць. Такую любоў звычайна называюць няшчаснай, але мы ў сваім бліцкрыгу па спадчыне выклікаліся неяк ацэньваць дамкі і іншае зямное, а не чалавечыя пачуцці. Так што вернемся да рудзенькай асіметрычнай псеўдаготыкі, якую старанна захінулі велізарным інфастэндам з апісаннем сядзібы. Турыстычную прывабнасць гэтага рэгіёну наогул не спыніць: каханне Марылі і Адама легла ў аснову паслугі ад мясцовага культурна-турыстычнага цэнтра – маршрут «Сцежкамі кахання Адама Міцкевіча». А сам цэнтр размясціўся акурат у будынку сядзібы.
Новы сядзібны дом з чырвонай цэглы замест састарэлага і таму разабранага пабудаваў унук Марылі і Ваўжынца Путкамераў – таксама Ваўжынец, чаму б і не. Для гэтага ён запрасіў вядомага тады архітэктара Тадэвуша Раствароўскага (палац у Лынтупах, напрыклад, справа ягоных рук), а ўжо архітэктар паклапаціўся і дынамічнай кампазіцыяй аб’ёмаў, і адпаведнасцю стылю. Сам гаспадар заняўся інтэр’ерамі і настолькі старанна даводзіў да ладу іх і пад рэнесанс, і пад ракако, што будоўля, якая пачалася ў 1890-м, скончылася толькі праз шэсць гадоў. У доме размясцілася і сабраная бабуляй і дзядулем бібліятэка, у якой былі, хто б мог падумаць, усе выданні Міцкевіча, якія даязджалі ў тыя далёкія часы да Вільні. Паралельна з будоўляй жылля, як і належыць, уладальнікі разбілі парк на манер пейзажных – мабыць, каб гуляць і радавацца гэтай ірэгулярнасці і свабодзе, якая надае жыццю асаблівы смак. Застаецца дадаць, што маёнтак у Больцініках належаў шасці пакаленням роду Путкамераў на працягу больш як двух стагоддзяў – да 1939 года.
Парк захаваўся, хоць і здзічэў, і можна пабадзяцца па ім у пошуках рэдкіх відаў, бо ў самім будынку сёння рабіць асабліва няма чаго – там ідзе рамонт. Наўрад ці будуць адноўлены столі з дубовых дошак і вернуцца канапы з чырвонага дрэва, але будзем спадзявацца, што нешта добрае, прыгожае і, можа быць, нават вечнае ў Бальцініцкім культурна-турыстычным цэнтры зноў паселіцца. З гэткім ж перадумовамі, з гэткім жа ж каханнем.
Гайцюнішкі. Помнік Адраджэння, спецпсіхбальніца
Пачалося ўсё, як гэта часта бывае, з «гарэлага віна». У далёкім 1556 годзе ўладальніку Гайцюнішак Лукашу Ленскаму каралеўскай пячаткай далі дазвол на будаўніцтва не толькі гасцінага дома і моста праз Жыжму, але і карчмы з усімі вынікаючымі. Як гаварылася ў прывілеі, «… дозволяемъ и даемъ в томъ именьи его Кгойцунишках корчму волную збудовати и в ней медъ, пиво и вино горелое добровольно держати и тымъ безъ шкоды корчомъ наших шинъковати». Шыкоўна ж!
Прыкладна так можна было перакусіць па дарозе ў «Акропаліс» у Гайцюнішках ужо ў XVI стагоддзі!
У пачатку XVII стагоддзя Гайцюнішкі разам з мостам і мёдам дастаюцца эмігрантам з Нідэрландаў – братам Станіславу і Пятру Нонхартам, якія, быўшы пратэстантамі, беглі ў талерантнае ВКЛ ад пераследу. Узнагароджваць іх, вядома, было за што, але тут паказанні крыніц разыходзяцца: дзесьці гаворыцца, што маёнтак дастаўся ім за заслугі ў Лівонскай вайне, дзесьці – што такім чынам Пятру Нонхарту аддзячылі за службу начальнікам каралеўскіх фартыфікацый і загадчыкам каралеўскіх будынкаў у Вільні. Дарэчы, Вострая брама ў тым выглядзе, у якім мы яе ведаем, – яго праца, таму што менавіта ён кіраваў рэканструкцыяй ўмацаванняў Вільні ў 1610 годзе.
Не дзіўна, што і сваё асабістае жыллё ў Гайцюнішках Пётр Нонхарт пабудаваў такім грунтоўным, што яно вытрымала не толькі аблогу падчас Паўночнай вайны, але і 400 гадоў існавання. Выраз «мой дом – мая крэпасць» дойлід увасобіў у камені, і цяпер у Беларусі ёсць свой адзіны і непаўторны дом-крэпасць. Унікальны помнік эпохі Рэнесансу, пабудаваны да 1613 года, тырчыць у балотах недалёка ад паўночнай мяжы, і смешны Google нават не можа пракласці да яго прамы шлях ад Беняконяў на сваіх картах. З аднаго боку, нейкі баг, з другога боку, ён, як і равы з сажалкамі, таксама працуе на абарону, а гэтага і хацеў Нонхарт.
Дом уяўляе сабой невялікі замак – прастакутны двухпавярховы будынак з апетытнымі круглымі вежамі па чатырох кутах і масіўнай трохпавярховай вежай па фронце. Часы былі трывожныя, таму Пётр Нонхарт падышоў да свайго жылля грунтоўна. У яго як у фартыфікатара ўсё было пралічана наперад: першы паверх прызначаўся для гарнізона, вежы з байніцамі – для таго каб гэтаму гарнізону было адкуль шпурляць па ворагах, муры былі закладзеныя паўтараметровай таўшчыні, а ў падвале быў калодзеж на выпадак доўгай аблогі. Праўда, пасля Нонхартаў ні адны з наступных уладальнікаў Гайцюнішак не выкарыстоўвалі «замачак» у якасці жылога дома.
Добра, што ён гэтага не заспеў: ў 1633-м архітэктар памёр і быў пахаваны ў крыпце кальвінскага збору, пабудаванага дачкой дойліда літаральна за кіламетр. Храм у формах готыкі і рэнесансу з масіўнымі контрфорсамі і насупленым суворым сілуэтам, на жаль, амаль разбураны і тырчыць двума зубамі пасярод узаранага поля. Незразумела, куды падзеліся Нонхарт, Шрэтэры і Путкамеры, якія спачылі ў свой час там сама, але рэальнасць часта настолькі бязлітасная да памяці і мінулага, што, магчыма, усе яны ўзараныя заадно з полем.
Дарэчы, у інфаполі сустракаюцца рамантычныя згадкі пра тое, што, калі Гайцюнішкі належалі Путкамерам, нястомны Адам Міцкевіч ездзіў да сваёй каханай Марылі і сюды – шпацыраваць ля старога замка, і ўсё такое. Аднак калі супаставіць аскепкі звестак, то маёнтак належаў Путкамерам, здаецца, тады, калі ні Адам, ні Марыля яшчэ не нарадзіліся. Але лішні раз прыгожа прадставіць рамантычную гісторыю не забаронена, бо дзе праўда, а дзе міф, зразумець часта складана, а часам і балюча.
На пад’ездзе да дома-крэпасці – кантрольна-прапускны пункт, які не абмінуць, калі вы хочаце зірнуць на помнік архітэктуры. Па меры таго як набліжаешся да КПП, заўважаеш спярша дагледжаную жамчужыну абароннага дойлідства, а затым – высокі плот з калючым дротам, які агароджвае зусім не рэнесансны аднапавярховы будынак з закратаванымі вокнамі. Лёгкі стракаты шум – галасы, якія гучаць наперабой і нагадваюць нешта казённае, нейкія запячатаныя ў скрынях будынкаў людзі з іх жыццёвымі абставінамі, – ледзьве пранікае вонкі. На ганку будынка дзяжурыць узброеная ахова, яна вылучаецца строгасцю ўніформы на фоне безуважна беласнежных сцен. Каля ганка дзелавіта абіваецца кот. З закратаваных цёмных праёмаў – здаецца, хітра шушукаючыся, – за катом назіраюць пацыенты Рэспубліканскай псіхіятрычнай бальніцы Гайцюнішкі.
Вось і нагода містыфікаваць той факт, што «Гугл» неахвотна вядзе ў Гайцюнішкі. Змяніўшы школу механізатараў, з 1956 года ў будынку непрыступнага дома-крэпасці размясцілася псіхіятрычная лякарня агульнага рэжыму. А пасля адмены карнай псіхіятрыі ў 1989 годзе медыцынская ўстанова ў Воранаўскім раёне становіцца адзінай спецпсіхбальніцай у Беларусі: у ёй з’яўляецца вартавое аддзяленне, у якое змяшчаюцца прызнаныя судом злачынцы-вар’яты – маньякі, гвалтаўнікі і забойцы. Аднапавярховы будынак, які ахоўваецца міліцыяй, і ёсць аддзяленнем са строгім рэжымам назірання, дзе на прымусовым лячэнні знаходзяцца людзі, асуджаныя за цяжкія і асабліва цяжкія злачынствы. Па начах на тэрыторыю паміж плотам і аддзяленнем выпускаюць сабак.
Мабыць, гэта нейкія іншыя сабакі.
Дык вось наконт гарэлага віна: кажуць, што вялікая колькасць злачынстваў, учыненых ашалелымі людзьмі, адбываецца ў стане алкагольнага ап’янення, а слабасць розуму – дыягназ, з якім у спецпсіхбальніцу паступаюць многія злачынцы, – часта становіцца вынікам злоўжывання бацькоў алкаголем, а таксама недастатковага догляду за дзіцем. Цікава, што і адзіны бунт у гэтай лякарні таксама пачаўся з-за гарэлкі. Нейкім чынам з-за халатнасці персаналу адзін з хворых займеў бутэльку і падпаіў сваіх псіхічна неўраўнаважаных таварышаў па палаце, пасля чаго ўсчаўся вэрхал, а сам ён, узброіўшыся бітым шклом, кінуўся на ахову. Але ахова таксама ўзброеная – агнястрэльнай.
Увогуле, гісторый вар’яцтва, якія прайшлі праз бальніцу ў Гайцюнішках, незлічонае мноства. «…Хлопец, маці якога да 18 гадоў трымала яго на ланцугу ў хляве» – гэта не дзесьці далёка, гэта зусім побач.
Штодзённая прагулка ў вартавым аддзяленні.
Вы можаце развеяць некаторыя стэрэатыпы і падрабязней пачытаць пра тое, як працуе лякарня, пра пацыентаў і аб іх лячэнні, аб страшнаватых гісторыях і аб працы лекараў. Мы ж, пакінуўшы пашпартныя дадзеныя ветлівай жанчыне на КПП, ціхенька падыдзем да дома-крэпасці. У ім размешчаны адміністрацыя лякарні, агульнае аддзяленне і жаночая палата. Мяркуючы па ўсім, пацыенты спецпсіхбальніц наогул пераважна мужчынскага полу. У строгім аддзяленні РПБ Гайцюнішкі ўтрымліваюцца толькі мужчыны, і большасць з іх – ва ўзросце 20-40 гадоў. У «замачку» ж – агульны рэжым, хворыя з нескладанымі псіхічнымі расстройствамі, і можна карыстацца тэлефонам. Хіба што краты на вокнах.
Дзякуючы клопату адміністрацыі – у прыватнасці галоўнага ўрача – і асабліваму рэжыму будынак знаходзіцца вонкава ў цудоўным стане і гатовы да бою: Нонхарт быў бы рады. Адзінае, сённяшнія насельнікі дома-крэпасці ваююць не з рускім царствам або саксонамі, а, хутчэй, з самімі сабой. Дарэчы, Эдвард Рымша – адзін з апошніх уладальнікаў маёнтка – таксама быў бы рады: з нагоды рамонту ад ганка не так даўно адляпілі навадзел – страшыдлу-лесвіцу. А гэта ж ён у пачатку XX стагоддзя прыбудаваў да цэнтральнай вежы масіўны кубік ганка з тэрасай наверсе – мабыць, хацеў надаць будынку менш ваяўнічы і больш свецкі выгляд.
Будынак настолькі акуратна адрамантавалі, што нават сілікатны пенал, прыбудаваны да квадратнай у плане крэпасці, абтынкавалі, і цяпер ён просіцца ў адзіны архітэктурны ансамбль да старога дома. Але мы ж ведаем, што ён, як і ганак, самазванец і пачатковец у гэтым стаянні на выжыванне. 400 гадоў для будынка – гэта не хухры-мухры.
Тэрыторыя вакол крэпасці міла дагледжаная: то тут, то там сустракаюцца скульптуркі, кветкі, штучныя вадаёмчыкі, якія-небудзь кацяняты ляжаць, лашчацца ў траве з коткай – мілата такая, што нават трохі забываецца, што за спінай – аддзяленне строгага рэжыму. Там таксама жыццё, толькі яе значна складаней чым-небудзь упрыгожыць.
Кажуць, галоўны доктар бальніцы Маргарыта Кудзян заўсёды вельмі радая гасцям, але варта дамаўляцца з ёй загадзя, калі хочаце трапіць унутр дома-крэпасці. Лепш за ўсё гэта рабіць менавіта так.
Воранава транзітнае
Цяпер трэба было б выдыхнуць ад усіх гэтых заборыстых гісторый. У Беняконях на павароце ад Гайцюнішак на Ліду ёсць крамка – там, як што, вельмі смачны хлеб, які «цэглінка». Бярыце, не пашкадуеце, а з хлебам можна ўжо і далей – у Асаву.
Калі дазваляе час і такая, як мы ўжо зразумелі, важная рэч, як псіхаэмацыйная ўстойлівасць, варта пракаціцца транзітам праз Воранава. У Воранаве можна глянуць на ва ўсіх сэнсах яскравы прыклад таго, што са спадчынай робяць «Дажынкі»: вылізанасць, тынкоўка-караед і металадахоўка, курына-парасюковыя каляровыя рашэнні, псіхадэлічныя малыя формы і скульптуры. Замілаванне для вачэй – бо ў пэўным сэнсе мы ўсе тут ужо прагрэсіўныя метамадэрністы.
Але пакінем снабізм і строгасць: рэканструкцыя цэнтральных вуліц малых гарадоў перад буйнымі мерапрыемствамі часта аказваецца бяздушным вырабам, бо гэта разнарадка зверху плюс нечая адукаванасць і ўяўленні аб прыгожым, падзеленыя на чыюсьці працу, намаганні і бюджэт. Ну ці таму што ў гэтай формуле няма нас, хто так хварэе за спадчыну. Як бы ні было, былая сінагога з банарам на галоўным фасадзе са штурхальніцай ядра, – гэта рэальнасць.
Асава ціхенька схавалася ў 5 кіламетрах ад М11 – і правільна зрабіла. Тэмп у гэтай утульнай вёсачцы падае да нуля, таму і і месца, і яго напаўненне можна разгледзець і пачуць. Спяшацца тут не хочацца.
Легенда пра паходжанне вёскі і яе тапоніма вельмі дзіўная: маўляў, калісьці тут была паша, дзеці пасвілі на ёй жывёлу, а ўбачыўшы ў галінах дрэў саву, пачалі крычаць: «А-а-а! Сава-а-а!» На крык прыйшлі дарослыя і ўбачылі ў галінах зусім не саву, а аблічча Панны Марыі. На месцы цуду ў 1732 годзе збудавалі драўляны касцёл, а месцу далі назву Асава. У 1903 годзе вакол драўлянага храма пачалі будаваць каменны, ахутваючы невялікі стары касцёл сценамі новага – з натуральнага каменя і жоўтае цэглы. Да 1910 году храм у камені дабудавалі, а стары разабралі, затое арган, усталяваны ў 1897-м, проста пераехаў у прасторнейшую святыню.
Здаецца, гэта адзін з нямногіх храмаў у Беларусі, які за сваю гісторыю ні разу не закрываўся – у ім не захоўвалі збожжа, гародніны і, мабыць, не раскрадалі начынне. І, калі вам пашанцуе і дзверы касцёла Святога Георгія будуць адкрыты, вы зможаце атрымаць асалоду ад не толькі чароўнага інтэр’еру («І сёння багацце храма не толькі захоўваецца, але і прымнажаецца: у ім 7 алтароў, 7 фігур апосталаў, шмат анёлаў», – піша “Воранаўская газета”), але і гукаў аргана.
Шмат анёлаў. Зусім не абавязкова трапляць на службу, каб убачыць і пачуць усё гэта. Часам мясцовы ксёндз Ян Пецюн проста размінаецца і рэпетуе, і тады праз рыплівыя дзверы можна прайсці ў залу храма і паглядзець на анёлаў пад абрыўкі раскацістых пасажаў аргана. Гэта нават нічога, што з іх не збіраецца цэлы твор, – так нават натуральней: свет па-за храма ва ўсёй яго разнастайнасці таксама цяжкавата сабраць ў нешта цэльнае. Гармонію і не ўбачыць, калі глядзець толькі на аб’екты і не бачыць сувязяў, пустаты або рэха паміж урыўкамі фраз і спраў, клею паміж фрагментамі рэальнасці, якія ўвесь час разлятаюцца.
Дарэчы, ксёндз Ян Пецюн сам адрэстаўраваў і пераабсталяваў арган, і цяпер у яго не механічнае, а электронна-пнеўматычная кіраванне, а паліфанія налічвае не 6, а цэлых 15 галасоў. Рэальнасць перад такой стараннасцю заўсёды здае – стары асавецкі арган цяпер дасць фору маладым.
Ксёндз Ян Пецюн рэстаўруе арган 1897 года.
Каб канчаткова пераканацца, што ў месца (прынамсі, у парафіі) ёсць гаспадар, а ў гаспадара ў сэрцы ёсць любоў, дастаткова прайсціся па прылеглай да касцёла прыгажосці. Дагледжаная пакошаная тэрыторыя, дзве вялікія плябані (адна з якіх на рэканструкцыі), сажалкі з выспачкамі і вадаспадамі, месцы пасядзець і падумаць у ценю дрэваў і галоўнае – каты. Каты, можа, і не вераць у парадак і ўстойлівае развіццё, але да любові дакладна ліпнуць.
Жырмуны раз. Класіцызм ў дрэве
Міма гэтага драўлянага прыгажуна небуйных формаў складана праехаць не ў захапленні. Рэдка калі класіцыстычныя будынкі выглядаюць такімі хатнімі і цёплымі, утульнымі і абаяльнымі. Так-так, касцёл пабудаваны ў часы, калі розумамі валодаў класіцызм, які трансляваў старажытнагрэцкія эталоны пра рацыянальнасць, ясную логіку і да таго падобнае. Хай даруе нам Зеўс, але, здаецца, рацыянальнасць старажытных грэкаў дае расколіну на моманце дэкаравання апорных канструкцый – складана назваць рацыянальнасцю Карынфскі ордар, які сам па сабе прыгожы, але складзены як гіпсавая галава Сакрата. Рацыянальнасць – гэта хутчэй пра хрушчоўкі, але не будзем мудрагеліць і перавышаць паўнамоцтвы: паняцце рацыянальнасці трансфармуецца, як і мы, ужо тысячы гадоў, а наша справа – любіць.
Маленькі цуд у Жырмунах быў збудаваны ў 1789 годзе – здаецца, Янам Падчашынскім (як напісана ў “Вікіпедыі”, “тэарэтыкам архітэктуры” і бацькам Караля Падчашынскага). Тэарэтык на грошы Караліны Радзівіл (Жырмунамі тады валодаў гэты магнацкі род) відавочна дазволіў сабе паэксперыментаваць з класічнымі формамі і вылепіў самабытны, ураўнаважаны і сумасштабны чалавеку храм, які хочацца забраць з сабой ці хаця б памацаць і пакратаць. Прытуліцца да апетытных калон, схаваўшыся ў нішы порціка, паляжаць у траве побач – невядома, ці можна ўсё гэта рабіць з культавымі будынкамі, але хто нам суддзя.
Касцёл Адшукання Святога Крыжа за пяць стагоддзяў ужо трэці касцёл на гэтым месцы: папярэднія два згінулі ў войнах і пажарах. Рэдка якая дзераўляшка прастаіць больш за два стагоддзі, таму гэты храм трэба любіць і насіць на руках – асабліва ўлічваючы пікантнае месцазнаходжанне Беларусі: на скрыжаванні культур і часам снарадаў. Хай і ордар ў ім прасценькі, сціплы – дарыйскі. Дарэчы, першапачатковы выгляд касцёла за 220 гадоў амаль не змяніўся, то бок усё, што стаіць, прыціснуўшыся да дарогі М11, – true.
Касцёл у Жырмунах на фота пачатку XX стагоддзя.
Пробашч Ян Пецюн, ужо вядомы нам па Асаве, больш за 10 гадоў служыў і пры Жырмунскім касцёле, і вось калі ласка: новенькі фальцавы дах, ацяпленне, адрэстаўраваны алтар. І, вядома ж, адноўлены арган, які старэйшы за сам касцёл, бо перанесены ў яго з менш шчаслівага папярэдніка. Калі іншы чалавек у гэтых постсавецкіх фоташпалерах і сам сабе не гаспадар, а не тое што нейкай уласнасці або будынку, вельмі прыемна бачыць такія прыклады. Але, магчыма, тут пытанне не толькі любові, але і веры, а гэта, як і пачуцці паміж людзьмі, па-за нашай кампетэнцыяй!
Жырмуны два. Класіцызм у руінах
А вось каму не пашанцавала, хоць, здавалася б, спадчына Радзівілаў.
Недалёка ад Жырмунаў ёсць яшчэ адны Жырмуны – Лідскага раёна, праз паўтара кіламетра грунтоўкі, у якіх даўжэзная таполевыя паўпрысады (дрэвы ёсць толькі па адным баку дарогі) прыводзяць да ўражальных грудаў цэглы. У адной з грудаў можна пазнаць нейкае падабенства аркі, у другой – нешта накшталт двухпавярховага будынка, у трэцяй складана пазнаць ўвогуле хоць што-кольвек, але яна прамавугольная ў плане. Знаёмцеся: рэзідэнцыя Станіслава Радзівіла, спраектаваная ўсё тым жа Янам Падчашынскім (нарадзіўся ён у Жырмунах, як высветлілася).
У сярэдзіне XVIII стагоддзя Жырмуны нароўні з іншымі маёнткамі трапілі да Радзівілаў – у выглядзе пасагу Барбары Завішы. Здаецца, у Барбары
з Мікалаем Фаустынам Радзівілам ўсё было цудоўна, інакш растлумачыць у іх 14 дзяцей проста не магчыма. І вось у спадчыну сёмаму сыну – генералу-лейтэнанту літоўскіх войскаў Станіславу – адпісваюцца Жырмуны. Станіслаў заказвае сабе ў Падчашынскага палацавы ансамбль у стылі класіцызму і цягам сямнаццаці гадоў – да самай сваёй смерці ў 1787 годзе – займаецца яго будаўніцтвам: узводзіць уязную браму і два флігелі, разбівае парк.
Будынак самога палаца спадкаемцы Станіслава і Караліны не дабудавалі. Яны больш аддавалі перавагу жыццю ў Бярдзічаве і распачатую бацькамі грандыёзную будоўлю не скончылі, а іх праўнучка і зусім прадала маёнтак (бо егіптолаг Міхал Тышкевіч кінуў яе разам з чатырма дзецьмі дзеля парыжскай куртызанкі Джульеты, уявіце сабе). Усё гэта не так ужо моцна адбівалася на будынках і іх багатых інтэр’ерах з люстэркамі, аксамітам і мастацкай лепкай, а вось Першая сусветная і наступныя катаклізмы парадкам патрапаі маёнтак: яго разрабавалі, парк пазбавіўся і грэцкага арэха, і альтанак на антычны манер, а тагачасныя гаспадары пакінулі гэтыя землі назаўсёды.
У 1920-1930 гады Жырмуны змянілі яшчэ трох гаспадароў, пакуль апошні – Уладзіслаў Ельскі – не збег у верасні 1939 года ў Гродна, дзе яго і забілі бальшавікі. Вось з гэтай нагоды цытата з артыкула на lida.info: «Офицер с бородкой, ходил в военной форме, с саблей. Имел 300 гектаров леса, 90 коров, 18 работников, кухарку, лесничего, две водяные мельницы. Гумна были, свинарник – целое хозяйство. Сажал бураки. Строил конфетную фабрику. Лес продавал в Германию. Сильный богач – на весь повет. Детей не имел. Работники жили в отдельном доме. Гроши платил сразу.
В сентябре 1939 г. пытался убежать, его поймали, замучили в Гродно. Имение заняла русская часть – несколько тысяч солдат, жили в землянках, самолет садился, политруки – 4 человека ходили в белых рубахах, с кобурой деревянной на боку. Каменный забор вокруг двора разобрали, вывезли на Бастуны».
Кажуць, пасля сыходу чырвонаармейцаў 23 чэрвеня 1941 года мясцовыя жыхары падчысцілі за імі няхітрыя пажыткі накшталт адзення, радыёпрымача і гармонікі з барабанам і пачалі разбіраць будынка на цэглу. Класіка жа. Пасля Другой сусветнай вайны радзівілаўскіх спадчына знаходзілася ў падпарадкаванні падсобных гаспадарак, калгасаў і саўгасаў.
Сёння разгледзець у гэтых руінах што-небудзь прыдатнае для рэзідэнцыі складана, затое апісаная вышэй гісторыя аднаго маёнтка цалкам чытаецца. Дарэчы, кавалак брамы, здаецца, абваліўся зусім нядаўна, як і сярэдняя частка флігеля, і цяпер увесь гэты класіцыстычны ансамбль яшчэ пластычнейшы і жывапіснейшы. Цяпер гэты «помнік беларускай архітэктуры» яшчэ больш страката апавядае пра тое, як цяжка часам нікому не належаць. Ці не здавацца каштоўным.
Дарога
М6 да павароту на Бердаўку амаль дабудавалі – прычым зрабілі гэта па вышэйшым разрадзе, так што першыя 160 км шляху – хайвэй з заездам у зачараваныя Дуды. Усе дарогі раённага значэння ў гэтым маршруце таксама годныя, а гравійкай сустракаецца толькі на некалькіх кіламетрах да Больцініках – і яна досыць добрая. «Гугл», праўда, не бачыць кавалачка дарогі паміж Беняконямі і Гайцюнішкамі, але тут трэба ўсяго толькі праявіць самастойнасць і рашучасць – дарога для людзей там ёсць.
Ежа
З ежай – класіка. Звяртаемся да правераных яшчэ ў антычнасці формаў харчавання – хлеб і віно, бутэрброды і гарбату, клятчатка, фастфуд на запраўках. У Беняконях смачны хлеб, ды і ў Лідскім раёне выдатная выпечка. У канцы маршруту можна ўзнагародзіць сябе вячэрай у Лідзе, у бары «Лідскае піва» – ён у завода атрымаўся вельмі добра.
Начлег
Ліда можа быць і годным пунктам начлегу і адпачынку, калі вы ў іх будзеце мець патрэбу. Гасцініца «Ліда» – цалкам у парадку і зусім побач з замкам Гедзіміна: яго можна паспрабаваць узяць штурмам ноччу або зранку – па квітках. Але калі вы не любіце раслінныя матывы і доўгія калідоры, то ёсць іншае выйсце – Airbnb. Вось, напрыклад, выдатная кватэра – таксама ля самага замка. У Лідзе добра, але калі раптам над галавой праляціць знішчальнік – не палохайцеся, там яшчэ ёсць аэрадром-дзядуля, якому больш за сто гадоў.
Фота: Ян Булгак, Васіль Сямашка, Андрэй Дыбоўскі, Яўген Песянько, Сяргей Яраховіч, Аляксей Чысцякоў, Віталь Мазуркевіч, з кнігі «Хрысціянскія храмы Беларусі на фотаздымках Яна Балзункевіча», з калекцыі Алега Лісоўскага і пабліка «Магілёў на імперскіх паштоўках», orda. of.by, radzima.org, pawet.net, wikimedia.org, fgb.by, vedaj.by, lida.info, grodnonews.by, ikobrin.ru, tut.by, tomkad.livejournal.com і prosto-free. livejournal.com.
Асаблівая падзяка Анатолю Хведаруку і сайтам globus.tut.by, lida.info і pawet.net за дбайную і сумленную працу на палях памяці і спадчыны.
.JPG){kind=link}