Мінскае капішча разам з галоўнай святыняй, валуном “Дзед”, якое дзейнічала яшчэ ў пачатку ХХ ст., сёння вядомае жыхарам сталіцы. Адзначаюць, што Мінскае капішча – унікальная з’ява не толькі для Беларусі, але і для ўсёй Еўропы. Мінск – ці не адзіная еўрапейская сталіца, якая можа ганарыцца наяўнасцю ў ХХ ст. язычніцкага сакральнага месца. І хоць “малельня ля каменя” даўно ўжо не існуе, яна не забытая, да святога каменя “Дзед” дагэтуль ходзяць людзі, а былая тэрыторыя капішча ўключаная ў спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей.
У наяўнасці ў Мінску прошчы няма нічога дзіўнага: шанаваныя прыродныя святыні (камяні, крыніцы) вядомы і ў іншых гарадах Беларусі ў ХХ ст. (напрыклад, Юр’ева гара і крыніца ў Віцебску, святая крыніца ў Полацку). Аднак у выпадку з Мінскам здзіўляюць унікальныя акалічнасці, якія дазваляюць казаць пра існаванне цэлага культавага комплексу. Вось гэтыя акалічнасці і ўяўляюць сабой загадкі: ці было так насамрэч?
Адкуль мы ведаем пра Мінскае капішча? З этнаграфічнага дзённіка М. Кацара. Так, гэта той самы знакаміты М. Кацар, аўтар кнігі пра арнаменты і іх сэнсы. Аднак сёння навукоўцамі адзначаецца вялікая колькасць хібаў і недакладнасцяў кніжкі, досыць вольныя і мастацкія тлумачэнні арнаментаў. Гэта не навуковае даследаванне, але ў свой час яно было ледзь не адзіным. І дзякуючы сваёй яркасці і лёгкасці набыла велізарную папулярнасць.
Такая самая вольная мастацкая інтэрпрэтацыя фальклору характэрная і для П. Шпілеўскага, з лёгкай рукі якога ў ХІХ ст. быў створаны беларускі паганскі “пантэон”, які, праўда, аказаўся фэнтэзійным . У свой час і яго праца была адзінай, яркай і зразумелай, а таму аказалася таксама надзвычай папулярнай. Нават сёння рэдкая кніга па беларускай міфалогіі абыходзіцца без цытаты са Шпілеўскага. Што яшчэ аб’ядноўвае Шпілеўскага і Кацара? М. Кацар у сваёй працы па арнаментах, відавочна, карыстаўся напрацоўкамі Шпілеўскага і нават канструяваў уласныя сведчанні, у якіх дзейнічаюць “паганскія боствы” з пантэону Шпілеўскага. Дарэчы, амаль усе персанажы, пра якіх пісаў Шпілеўскі, вядомы толькі па яго творах. Ніхто з этнографаў у ХІХ – ХХІ стст. іх так і не здолеў зафіксаваць. Праўда, часам з’яўляюцца працы (напрыклад, “Міфалогія беларусаў”, аўтар – А. Шамак), дзе друкуюцца нібыта сучасныя палявыя запісы, дзе фігуруюць героі Шпілеўскага. Але тут мы маем справу з фальсіфікацыямі, прычым досыць грубымі. Даходзіць нават да таго, што свядома замяняюцца імёны ў цытатах з аўтэнтычных фальклорных крыніц. Але я адышоў ад тэмы…
Можна казаць, што М. Кацар разам з П.Шпілеўскім з’яўляюцца галоўнымі міфатворцамі ў галіне беларускай традыцыйнай культуры. Калі М. Кацар актыўна карыстаўся фэнтэзі-творам П.Шпілеўскага і нават сам канструяваў міфы, дык ці не мог ён нешта прыдумаць і пра Мінскае капішча? Не, цалкам усё прыдумаць ён не мог, бо ёсць некаторыя іншыя сведчанні пра камень на беразе Свіслачы, успаміны жыхароў вул. Лодачнай. Аднак некаторыя дэталі патрабуюць большай увагі. Напрыклад, назвы шанаваных аб’ектаў “малельні ля каменя”.
Адразу насцярожвае тое, што назвы культавых аб’ектаў Мінскага капішча сустракаюцца толькі ў аўтарскім падсумаванні звестак у дзённіку: “Дуб зваўся Волатам. Камень – Дзедам або Старцам. Ахвярнік – агонь, жыжа” . Між тым, у аповедах саміх інфармантаў у дзённіку М. Кацара гэтыя назвы не фігуруюць. Ёсць толькі адна згадка: “…святы камень, ці Старац, як яго называлі”. Менавіта Старац, але не Дзед, як яго цяпер усе ведаюць. Даволі цікавы і той факт, што ў іншым падраздзеле дзённіка, дзе М.Кацар абагульняе наяўную інфармацыю, дуб ужо ніяк не называецца, ахвярнік – “жыжа, агонь”, а святы камень – “Старац”, як і пазначае адзін інфармант . Атрымліваецца, што разыходжанне назіраецца нават у межах аднаго дзённіка. Праўда гэта можна было б паспрабаваць патлумачыць тым, што выкарыстоўваліся звесткі ад розных людзей (не ўсе маглі памятаць назвы), калі б не быў той тэкст ужо падсумаваннем атрыманай інфармацыі.
Дуб, камень, агонь інфарманты памятаюць, але выглядае дзіўна, што не называюць назвы, і міжвольна ўзнікаюць пытанні аб іх паходжанні. Адкуль яны паходзяць? Ці не мог сам М. Кацар прыдумаць? Трэба шукаць вытокі назваў і аналагічныя сакральныя аб’екты.
У літаратуры па сакральных камянях вядомы валун “Дзедаў камень” (“Дзед”) каля в. Жыдомля Гродзенскага р-на . І на гэтым усё. Назва “Старац” не сустракаецца. Дарэчы, першым, хто напісаў пра Мінскае капішча і зрабіў яго вядомым грамадскасці, быў Э.Ляўкоў, які на падставе звестак з дзённіка М.Кацара, напісаў главу ў сваёй вядомай кнізе “Маўклівыя сведкі мінуўшчыны” . Ён там прыводзіць форму “Стары”, але яна адсутнічае ў дзённіку Кацара. Напэўна, Э.Ляўкоў недакладна прачытаў і пераклаў імя валуна (дзённік Кацара быў напісаны па-руску).
Назва “Дзед” суадносіцца з вобразам дзядоў-продкаў. Вобраз старца ў светаўспрыманні беларусаў суадносіўся з прадстаўніком іншасвету, быў звязаны са светам памерлых. Пра “сімвал дзядоў” М.Кацар таксама піша ў сваёй кнізе пра арнаменты.
З іншымі назвамі яшчэ больш складана. Назва ахвярніка на Мінскім капішчы, паводле М. Кацара, – “агонь, жыжа”. Яна, імаверна, таксама грунтуецца менавіта на працы П. Шпілеўскага, у “пантэоне” якога фігуруе прыдуманае боства агню Жыж. З улікам таго, што Кацар актыўна выкарыстоўваў у сваёй працы па арнаментах персанажаў Шпілеўскага, гэта версія з’яўляецца асноўнай. Ёсць і прапанаваны М. Кацарам “сімвал Жыжаля” ў кніжцы “Беларускі арнамент” . Іншых крыніц няма. Праўда, даследчыкі адзначаюць, што лексема “жыж(а)” узятая з дзіцячай мовы, дзе мае значэнне “агонь”. Фіксуецца І. Насовічам, які пазначыў адпаведны аналаг у літоўскай дзіцячай мове. Гэтае слова вядома таксама на ўсходзе Магілёўшчыны, на беларуска-рускім памежжы . Але няма ніводнага прыкладу, каб слова адносілася да сакральных аб’ектаў.
Трэба падкрэсліць той сэнс, які закладваў Кацар у вобраз “Агню-Жыжаля”: “агонь, ачаг у нашай свядомасці звязваецца з домам, з сям’ёю” .
З дубам “Волатам” таксама не ўсё так проста. У сваёй кнізе па арнаментах М. Кацар таксама прапануе ўбачыць у ткацкіх арнаментах “знак волата”. Волат, паводле Кацара, – гэта моцны і добры продак, які абараняе народ ад злой сілы, спрыяе шчасцю нашчадкаў . Аднак вядомы даследчык традыцыйнай беларускай культуры У. Лобач адзначае, што лексема “волат” не фіксуецца ў жывых гаворках Падзвіння, не фіксуецца ў слоўніках беларускіх гаворак і фактычна волат, як міфічны персанаж, не сустракаецца ў беларускіх легендах . У пэўнай ступені волат у беларускай міфалогіі таксама выглядае як нейкі літаратурны канструкт. У аўтэнтычным фальклоры распавядаюць пра асілкаў. Адпаведна, узнікае пытанне: а ці мог тады мець дуб на Мінскім капішчы імя “Волат”? На гэты конт цяпер ёсць пэўныя сумненні. Характэрна, што больш нідзе ў Беларусі мы не знаходзім сакральных дрэваў з падобнай назвай. У літаратуры калі і згадваецца назва “Волат” у дачыненні да шанаваных дрэваў, то ў якасці прыкладу прыводзіцца Мінскае капішча. І на гэтым усё. Вось такое замкнёнае кола. Назва дуба магла быць абранай яшчэ і з прычыны вялізных памераў дрэва.
Таксама звяртае на сябе ўвагу яшчэ адна акалічнасць. У кнізе “Беларускі арнамент” М. Кацар піша пра Мінскае капішча, згадвае шанаваны камень і дуб, але таксама не называе іх назваў. Пры гэтым ён адзначае, што на капішча “неслі ахвяраванні язычніцкаму богу Перуну” . Аднак гэтая дэталь зусім адсутнічае ў этнаграфічным дзённіку. З чаго зробленая такая выснова, незразумела.
Што атрымліваецца? Назвы шанаваных аб’ектаў Мінскага капішча не маюць надзейнага пацверджання. Нават у этнаграфічным дзённіку ў пераказе інфармантаў гэтыя імёны не называюцца. Вось яны, асабліва “Волат” і “Жыж”, і могуць быць вынікам творчасці М. Кацара. З валуном “Дзед” справа больш заблытаная. У цытатах інфармантаў назва камяня сустракаецца аднойчы ў форме “Старац”. “Дзед” з’яўляецца толькі ў каментарах збіральніка, аднак пры гэтым мае адну паралель сярод іншых шанаваных камянёў.
Міхаіл Кацар
Складваецца ўражанне, што М.Кацар невыпадкова падбіраў імёны, якія гуртуюцца вакол аднаго вобраза – род і сям’я: дзед, волат-продак, агонь (хатні агмень). Такія назвы аб’ектаў адпавядаюць апавяданням пра тое, што камень дапамагаў бяздзетным сем’ям у справе працягу роду, а дзяўчатам – выйсці замуж. Гэта цікавы прыклад новай міфалагізацыі і інтэрпрэтацыі, які, аднак, усё ж такі наўрад ці адпавядае рэаліям часоў існавання “малельні ля каменя”. І нягледзячы на тое, што гэтыя назвы, відаць, былі прыдуманы М. Кацарам, яны застануцца ў народнай свядомасці яшчэ вельмі працяглы час. Ці быў дуб “Волатам”, ці быў вогненны ахвярнік “Жыжам” – гэта сёння не надта актуальна (акрамя пытання навуковай дакладнасці), бо дуба і агня даўно няма. Але камень ёсць. І ён вядомы менавіта як “Дзед”. Яго працягваюць шанаваць і сёння. Міф жыве.
Спасылкі:
- Левкиевская, Е.Е. Механизмы создания мифологических фантомов в “Белорусских народных преданиях” П. Древлянского // http://www.ruthenia.ru/folklore/levkievskaya3.htm ; Топорков, А. О “Белорусских народных преданиях” и их авторе // http://kapija.narod.ru/Ethnoslavistics/top_belorus.htm
- Кацар, М.С. Паганскае капішча ў Менску ў ХІХ – пачатку ХХ ст // Druvis. Almanach centru etnakasmalogiji Kryuja №1, 2005. С. 131–132.
- Тамсама. С. 130
- Ляўкоў, Э., Карабанаў, А., Дучыц, Л., Зайкоўскі, Э., Вінакураў, В. Культавыя камяні Беларусі // Studia Mythologica Slavica III, 2000. С. 49
- Ляўкоў, Э.А. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. Мн., 1992. С. 43 – 53.
- Кацар, М.С. Беларускі арнамент. Ткацтва. Вышыўка. Мн., 1996. С. 122.
- Левкиевская, Е.Е. Механизмы создания мифологических фантомов в “Белорусских народных преданиях” П. Древлянского // http://www.ruthenia.ru/folklore/levkievskaya3.htm
- Кацар, М.С. Беларускі арнамент. Ткацтва. Вышыўка. Мн., 1996. С. 122.
- Тамсама. С.183–186
- Лобач, В.А. Волаты и асiлкi в легендах и преданиях Витебщины // Живая старина. – 2014. – №3. С. 25.
- Дучыц, Л. Некаторыя дадзеныя пра культавыя дрэвы на Беларусі // Kryuja №1. Мн., 1996. С. 74.
- Кацар, М.С. Беларускі арнамент. Ткацтва. Вышыўка. Мн., 1996. С. 125.
