Прапануем Вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата — кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і «пасланне ў бутэльцы» для нас сённешніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
16 жніўня 1874.
Нарадзіўся Аляксандр Уласаў
Аляксандр Мікітавіч быў з тых рэдкіх дзеячоў нашага адраджэння, якія менш пісалі самі, а больш стваралі магчымасцяў для іншых. Акурат ён заахвочваў да пісання ўсю абойму той старой «Нашай Нівы»: Купалу, Коласа, Ядвігіна Ш, Бядулю ды іншых. Паралельна займаўся лагістыкай, фінансамі, ганарарамі.
Паспеў паўдзельнічаць у Першай рускай рэвалюцыі 1905-1907 гадоў. Быў сябрам ЦК першай беларускай партыі — БСГ («Грамады»). Ягоныя далейшыя выдавецкія праекты — «Наша Доля», «Наша Ніва», «Саха» — мелі быць працягам рэвалюцыйнай барацьбы, але сталі нацыятворчымі справамі, праз якія мы ведаем сваіх класікаў «нашаніўскай пары».
У міжваенны перыяд Уласаў апынуўся ў Заходняй Беларусі. Спрабаваў займацца палітыкай, быў дэпутатам, кіраваў гімназіяй у Радашковічах. Увесь час пад пільнай увагай польскай паліцыі — за школьніцтва нават адсядзеў у турме. Не маючы сантыменту да Польшчы, шчыра вітаў 17 верасня 1939 года. Але неўзабаве быў арыштаваны, загінуў у няволі ў 1941 годзе.
17 жніўня 1934.
Створаны канцлагер у Бярозе-Картузскай
Сёння Бяроза — невялічкі гарадок на Берасцейшчыне. Менавіта ў ім на базе старых царскіх казармаў быў створаны адзіны ў міжваеннай Польшчы канцэнтрацыйны лагер для ізаляцыі «грамадска-небяспечных элементаў». Тут утрымлівалі зняволеных з усёй Польшчы, але найперш — украінскіх і беларускіх актывістаў. Траплялі таксама польскія камуністы або немцы.
Акрэсленага тэрміну перабывання не было: аднойчы трапіўшы, можна было застацца надоўга. Як і са складам злачынства: мясцовая паліцыя магла пазначыць чалавека як «недабранадзейнага» і таго везлі ў Бярозу. Лагер быў сістэмай цяжкой рабскай працы ды здзекаў. Людзей рэгулярна збівалі, а маглі, напрыклад, выбіць зубы ды ўставіць у рот шланг з нечыстотамі...
У лагер траплялі таксама крымінальнікі, якія пазней казалі, што год у Бярозе можа лічыцца за некалькі ў любой іншай турме. «Палітычным» па вызваленні было забаронены распавядаць пра ўмовы ўтрымання. Шмат хто выходзіў з хранічнымі ды псіхічнымі хваробамі. Лагер праіснаваў да 1939 года.
18 жніўня 1891.
«Мы выйдзем шчыльнымі радамі...» — радкі маршавай песні, вядомай кожнаму. «Ваяцкі марш» ці «Гімн БНР» — пішуць па-рознаму. Нехта паспяшаецца сказаць пра «народнае аўтарства», але верш мае свайго творцу — гэта Макар Касцевіч, які працаваў пад псеўданімам Макар Краўцоў.
Краўцоў быў ветэранам Першай Сусветнай, які з фронту прыехаў у 1917-м у апанаваны рэвалюцыяй Мінск. Удзельнічаў ва Ўсебеларускім з’ездзе, у справах БНР. Для патрэбаў маладой рэспублікі у 1919-м напісаў той самы марш, які меўся адрознівацца ад жалобных народных песняў ці трагічнай лірыкі іншых паэтаў. Удзельнік Слуцкага Збройнага Чыну.
У міжваенны час жыў у Заходняй Беларусі, друкаваўся, перакладаў, спрабаваў займацца палітыкай. Праз баявы характар шмат з кім сварыўся, а Антона Луцкевіча нават выклікаў на дуэль. Пасля верасня 1939-га разам з іншымі беларускімі дзеячамі арыштаваны савецкай уладай. Паводле некаторых звестак, закатаваны ў турме ў Беластоку.
19 жніўня 1831.
Нарадзіўся Зыгмунт Чаховіч
«Мы ў маленькай лодачцы пасярод вялікай буры...» — пісаў патомны шляхціч пра Паўстанне 1863 году. У тым паўстанні Чаховіч уваходзіў у створаныя паўстанцамі структуры ўлады ў Літве-Беларусі. Падтрымліваў Каліноўскага, але скептычна ставіўся да перамогі паўстання як такога.
Быў засуджаны царскімі ўладамі на смерць, але праз заступніцтва Канстанціна Радзівіла прысуд замянілі на 10, а пасля — 12 год Нерчынскіх руднікоў. Па вяртанні з катаргі жыў у маёнтку Малыя Бясяды на Лагойшчыне: радавую сядзібу на Віленшчыне канфіскавалі ды перадалі расейскаму генералу.
Важна, што на мяжы ХІХ і ХХ стст. сям’я Янкі Купалы жыла непадалёк маёнтку Чаховіча. Будучы класік завітваў у госці, каб пакорпацца ў багатай бібліятэцы шляхціча-катаржаніна, паслухаць успаміны. Пазней Купала апісваў свайго настаўніка як «ідэаліста і мройніка». Памёр у 1907 годзе.
20 жніўня 1938.
Расстраляны Уладзімір Пракулевіч
Як шмат хто са слуцкіх паўстанцаў, Пракулевіч да рэвалюцыі не звязваў сябе з беларускім рухам. На пачатку ХХ стагоддзя працаваў дробным чыноўнікам. Сімпатызаваў то марксістам, то эсэрам. З прыходам бальшавікоў да ўлады працаваў суддзём у мястэчку Вызна на Случчыне.
Увосень 1920-га Пракулевіч стаў адным з кіраўнікоў Слуцкага паўстання. Быў сябрам прэзідыюма на Першым беларускім з’ездзе Случчыны. Пасля паразы паўстання — у эміграцыі. Быў удзельнікам Берлінскай канферэнцыі, цягам якой большасць урадоўцаў БНР склалі свае паўнамоцтвы на карысць БССР.
Пракулевіч таксама паверыў у савецкую Беларусь, вярнуўся ў Мінск. Працаваў у Дзяржбібліятэцы БССР. Упершыню арыштаваны ў 1930-м па справе «Саюза вызвалення Беларусі»: сасланы ўглыб Расіі. Паўторна арыштаваны ў 1938-м, расстраляны. Па абодвух артыкулах рэабэлітаваны ў 1988-1989 гадах.
21 жніўня 2019.
Памёр Леанід Дайнека
«Меч князя Вячкі», «Жалезныя жалуды», «След Ваўкалака» — ці не першыя празаічныя творы пра ранні этап гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, якія сталі масавымі і папулярнымі. На мяжы 1980-90-х у грамадстве адчуваўся голад на нацыянальную гісторыю, пакладзеную на мастацкую прозу. Творы Дайнекі трапілі ў самае сэрца.
Больш раннія вершы 1960-х ды проза 1970-х зазвычай застаюцца паза ўвагай даследчыкаў. Як і асабісты шлях творцы, які зразумеў сваю беларускасць ды «іншасць» падчас працы ў Ніжнім Тагіле, далёка ад Радзімы.
Дайнека спрабаваў пісаць і пра гісторыю ХХ стагоддзя, але найбольш трапнымі атрымаліся раманы пра ВКЛ. У 2008-м выйшаў ягоны апошні раман «Назаві сына Канстанцінам», дзеянне якога разварочваецца ў часы позняга сярэднявечча. Узнагароджаны шматлікімі дзяржаўнымі прэміямі ды медалямі.
22 жніўня 1861.
Нарадзіўся Ігнат Буйніцкі
Легендарны тэатр Буйніцкага пачынаўся як шляхецкая забава. Сам Ігнат пісаў п’есы, якія ставіліся ў ягоным маёнтку. Гледачамі і выканаўцамі былі сябры або сваякі. У 1910-м па запрашэнні «Нашай Нівы» ўпершыню з трупай прыехаў у Вільню, дзе прайшла тэатральная вечарына — гэта быў пачатак кароткага, але лёсавызначальнага для нацыянальнага тэатра перыяду.
Трупа дзейнічала адно з 1910-га па 1913-ы год. За гэты час Буйніцкі за ўласныя грошы так паставіў працу, што гастролі праходзілі не толькі ў Мінску, Паставах і Слуцку, але таксама ў Варшаве і Пецярбургу. Ён упершыню вывеў на сцэну матывы вясковага жыцця, а таксама больш за дзесятак сялянскіх танцаў, у тым ліку вядомую «Лявоніху».
Гастролі спыніліся праз фінансавыя цяжкасці: гледачы не маглі фінансаваць працэс, а спонсараў не знайшлося. У хуткім часе пачалася Першая Сусветная, Буйніцкага мабілізавалі ў войска. Нават там ён ладзіў тэатральныя пастановы для жаўнераў. Па адной з версій памёр у 1917-м акурат на сцэне. Па іншай — у шпіталі ад тыфу.
.
