Пісьменнік і літаратурны аглядальнік «Радыё Рацыя» Алесь Аркуш у гутарцы з Budzma.org распавядае пра корпус тэкстаў Таварыства вольных літаратараў, абвяргае чуткі пра спыненне існавання найстарэйшай з недзяржаўных літаратурнай прэміі «Гліняны Вялес» ды разважае наконт сёння і заўтра беларускай літаратуры.
Алесь Аркуш. Фота: budzma.org
У Вільні Алесь Аркуш прэзентаваў сваю кнігу «Тэстамант Рагвалода», у якой сабраныя пад адной вокладкай два невялікія раманы «Захоп Беларусі марсіянамі» і «Сядзіба» ды ўласна апавяданне «Тэстамант Рагвалода». Гэта ўсё, паводле аўтара, адзіны тэкст пра Полацк, горад, што напоўнены міфамі, легендамі, асобамі і іх адметнымі гісторыямі. Ва ўсіх тэкстах з кнігі ёсць рысы дэтэктыву, кроплі метафізікі, каліва таямніц і абсалютна рэальныя асобы і здарэнні — ад гісторыка і мовазнаўцы Вацлава Ластоўскага да паэта Алеся Дудара, ад мастака Івана Хруцкага да паэта Кастана Навадворскага, ад княза Рагвалода да Торвальда.
Мы ж пачынаем размову з прэміі «Гліняны Вялес», цырымоніі ўручэння якой летась не было, што і дало нагоду для чутак аб спыненні яе існавання.
— Прэмію Таварыства вольных літаратараў «Гліняны Вялес» мы заснавалі ў 1993 годзе, у той жа год, калі і было заснаванае таварыства, і з 1993 года яшчэ ніколі не было такога, што была нейкая пярэрва. Іншая справа, што ў нас не заўсёды атрымлівалася ў час уручаць саму прэмію з-за розных прычын... (лаўрэат прэміі за 2021 год за раман «Генетычны алфавіт» гарадзенец Віктар Сазонаў знаходзіцца пад падпіскай аб нявыездзе — budzma.org). Апошняя прэмія за 2022 год была прысуджаная паэтцы Насце Кудасавай за кнігу вершаў «Побач».
Узнагарода літаратурнай прэміі ТВЛ «Гліняны Вялес». Фота: асабісты архіў Алеся Аркуша
«Вялес» прыехаў да нас у Беласток, стаіць у хаце. Мы ўжо вялі перамовы з Настай і вырашылі, што самым прыдатным месцам для ўручэння будзе фестываль інтэлектуальнай кнігі «Прадмова», які пройдзе ў некалькіх гарадах сёлета ўвосень. І якраз на варшаўскім фестывалі адбудзецца ўручэнне прэміі Насце Кудасавай. Зазначу, што традыцыя ўручаць падчас «Прадмовы» ў нас ужо ёсць, напрыклад, Іллю Сіну ўручалі, Ганне Севярынец.
Уручэнне літпрэміі ТВЛ «Гліняны Вялес» Уладзімеру Арлову ў Полацкім музеі беларускага кнігадрукавання. 1999 г. Фота з асабістага архіву Алеся Аркуша
— У гэтым траўні Таварыству вольных літаратараў споўнілася 30 год, гэта быў такі сабе гучны нонканфармісцкі адказ на дзейнасць дзяржаўнага Саюза пісьменнікаў. Што сёння?
— Калісьці, калі мы засноўвалі ТВЛ, мы чулі ў свой бок, што мы нейкія там раскольнікі, не хочам ісці ў Саюз пісьменнікаў. Але я сёння пераканаўся, што калі б у нас было 10–15 такіх вось суполак, якія маюць свае традыцыі, умеюць выдаваць кнігі, ствараць падзеі, працаваць у літаратурным, культурным полі, сітуацыя з нашай літаратурай увогуле была б значна лепшай. Бо вельмі проста перакрыць кранік, калі ты маеш адну-дзве арганізацыі — і ўсё гэта ў выніку спыняецца. А як ты перакрыеш кранік андэграўнднай нейкай суполцы.
У яе няма ніякай рэгістрацыі, але функцыянуе. У гэтым у мяне заўсёды было разуменне такіх суполак.
Устаноўчы сход Таварыства Вольных Літаратараў. Наваполацак. 1993 г. Фота з асабістага архіву Алеся Аркуша
І самае цікавае, што ў свой час нас часцей падтрымлівалі старэйшыя пісьменнікі, Рыгор Барадулін вельмі спрыяў, а Адам Мальдзіс увогуле аднойчы даслаў рэцэнзію на наш праект і казаў, што яму вельмі падабаецца такая арганізацыя літаратурнага працэсу.
— Якая?
— Калі ёсць нейкі часопіс, а ў ТВЛ быў часопіс «Калоссе», і вакол гэтага часопіса існуе літаратурная суполка. У рэцэнзіі ён напісаў, што менавіта так была пабудаваная літаратурная прастора ў міжваеннай Польшчы. Напрыклад, быў такі часопіс «Квадрыга», у іх была бібліятэчка свая... То-бок яму спадабалася, што гэтая суполка мае інфраструктуру.
Вось возьмем класічныя беларускія літаб’яднанні, якія існавалі амаль пры кожнай газеце, — гэта зусім іншыя суполкі. Іх сябры проста прыходзяць на паседжанні, пішуць творы, праводзяць сустрэчы, вечарыны і ўсё. Але ТВЛ мела сваю інфраструктуру: літаратурны альманах «Ксеракс беларускі», часопіс «Калоссе», літаратурная прэмія «Гліняны Вялес», выдавецкая суполка «Полацкае ляда». І практычна яна магла функцыянаваць у сваёй замкнёнай прасторы. І ў той самы час яе прадукцыя была агульным літаратурным беларускім наробкам.
Калі, напрыклад, разглядаць творчасць і літаратурны наробак Юрыя Гуменюка, то ўсе ягоныя арыгінальныя кнігі былі выдадзеныя ў «Полацкім лядзе». Можна сказаць, што гэты паэт рэалізаваўся выключна ў межах ТВЛ, ягоных выдавецкіх праектаў.
Гэта сярэдзіна 1990-х, і неяк цяжка ўявіць, што «Мастацкая літаратура» магла б выдаць кнігу «Водар цела» ці іншую ягоную пазнейшую кнігу, таму што ягоная творчасць не ўкладаецца ў пракруставы ложак тагачаснай літаратуры, асабліва калі старыя брамы ўваходу ў літаратуру кантралявалі пісьменнікі старэйшага пакалення. І тое, што пісаў Юра Гумянюк, — ці гэта вар’яцтва, ці дурата [для іх]. Такая вось кантраверсійная творчасць. Але калі мы паглядзім на літаратуру заходнюю, ва ўсіх літаратурах гэта ёсць.
Партрэт Юрыя Гуменюка аўтарства Алеся Пушкіна. Фота з асабістага архіву Алеся Аркуша
І мы сваёй дзейнасцю запоўнілі нішы, што пуставалі ў беларускай літаратуры.
Напрыклад, выдалі першы беларускі зборнік візуальнай паэзіі — «Рысасловы» Людкі Сільновай, гэта вершы ў малюнках. Ёсць адно слова, якое ілюстраванае сімвалічным малюнкам. Алесь Разанаў прыдумаў такі тэрмін для Людкі Сільновай — рысасловы. Здаецца, па сённяшні дзень такіх аналагаў у нашай літаратуры няма.
— Ці жыццяздольная зараз такая арганізацыя?
— ТВЛ згадваюць у шэрагу з «Тутэйшымі», «Бум-Бам-Літам», але гэта зусім іншая рэч, таму што тыя суполкі былі нефармальныя, а ТВЛ была літарганізацыяй, якая была зарэгістраваная, мела рахунак у банку, бо калі б мы яго не мелі, не мелі б магчымасці працаваць, напрыклад, з тагачаснай беларускай філіяй Фонда Сораса, таму што яны грошы давалі толькі на рахунак.
Калі пачаўся працэс перарэгістрацыі грамадскіх арганізацый, то ясная справа, мы яго не прайшлі. Мы нават пазней спрабавалі зарэгістравацца ў Мінюсце, але гэта ўжо было абсалютна бессэнсоўна. Нават выдавецтва тады ўжо немагчыма было зарэгістраваць, бо той, хто падаваў, мусіў мець некалькі гадоў вопыту працы ў выдавецкай справе.
Карацей, былі пастаўленыя перашкоды, якія пераадолець было немагчыма. І пасля гэтага пачало ўсё затухаць. Потым з’явіўся артыкул у Крымінальным кодэксе пра дзейнасць ад імя незарэгістраваных арганізацый. І тут ужо стала ўсё яшчэ больш напружана. Нават уручэнне «Вялеса» ў Музеі беларускага кнігадрукавання магло б так трактавацца. Мы ўсё больш уваходзілі ў андэграўнд.
А пазней жыццё паварочвалася такім бокам, што пачаліся ў нас і страты: Юры Гумянюк загінуў, пайшла з жыцця Алена Паўлаўна Ніякоўская, якая была нам як маці — культуролаг, філосаф, займалася з намі ў тэарэтычным плане.
Закладка каменя ТВЛ да 10-годдзя ТВЛ. 2003 г. Фота з асабістага архіву Алеся Аркуша
Перада мной паўстала задача: корпус тэкстаў, які быў напрацаваны сябрамі ТВЛ, арганізаваць у фармаце кніг. Пачаў выдаваць іх. Дзве кнігі Юрыя Гуменюка выйшла, сабраў яго спадчыну эсэістычную, нават газетную (ён працаваў карэспандэнтам газеты «Пагоня» ў Гародні, я выбраў самыя істотныя ягоныя артыкулы), адна кніжка выйшла ў выдавецтве «Галіяфы», а адна ў «Полацкім лядзе» ўжо тут у Польшчы. Тады выдаў асобна кніжку Алены Ніякоўскай і іншыя кнігі, якія б разам стваралі корпус тэкстаў.
Прынамсі, даследчыкам беларускага літаратурнага працэсу я аблегчыў задачу — не прыйдзецца дзясяткі тысяч перыядычных выданняў пераглядаць.
Дарэчы, мы ж друкаваліся яшчэ і ў беластоцкіх розных выданнях. Напрыклад, Юры Гумянюк друкаваў у выданні «Czasopis» свае нарысы. Я іх таксама пазбіраў, найбольш значныя.
Удзельнікі фестывалю «Арт-прагноз-96» у Віцебску, арганізаваны Алесем Пушкіным. 1996 г. Фота з асабістага архіву Алеся Аркуша
Засталіся праекты доўгатэрміновыя, якія ўжо нельга спыняць, як уручэнне літаратурнай прэміі, выданне кніг, ушанаванне памяці. Калі Юру па смерці было 50 гадоў, я якраз выдаў яшчэ адну кнігу ягоную, у Гародні я гэтую кнігу прэзентаваў, у Беластоку. Гэта такая дзейнасць, калі ўспаміны ўжо збіраюцца, як гэта было ў 90-х прыгожых, калі была такая вольніца.
— Вы сочыце за сучасным літпрацэсам, вядзеце літаратурныя агляды на «Радыё Рацыя». Што заўважнага можаце адзначыць, улічваючы і ўнутраную сітуацыю ў краіне, і хвалю эміграцыі, якая не магла не закрануць творцаў, выдаўцоў?
— Я б не сказаў, што асноўны корпус пісьменнікаў знаходзіцца па-за межамі, усё ж большая частка пісьменнікаў, на мой погляд, застаецца ў Беларусі. Іншая справа, наколькі ім, якія засталіся ў Беларусі, лёгка ці проста займацца літаратурным працэсам, як выдаваць кнігі, усё горш і горш з гэтым. Я ўяўляю, якое сіта створана ў «Мастацкай літаратуры», ёсць адмысловыя спісы, якіх дакладна пісьменнікаў ніколі ўжо не выдадуць пры гэтым ладзе.
Мне здавалася заўсёды ўнікальнай сітуацыя, напрыклад, з Ларысай Геніюш, паэткай, якая не ўзяла савецкае грамадзянства, якая была ў ГУЛАГу, якую па сённяшні дзень не рэабілітавалі, але яе друкавалі і выдавалі кнігі. Як? У параўнанні з сённяшнім днём гэта нейкая такая вольніца, што проста неверагодна. І Максім Танк запрашаў яе на з’езд пісьменнікаў. А сёння цяжка ўявіць, каб Уладзіміра Някляева «Мастацкая літаратура» выдала.
Можа, ужо і ў бібліятэках спецфонды з’явяцца з «экстрэмісцкімі» кнігамі? Што ўжо знайшлі сёння ў творах Лідзіі Арабей, да якіх не было пытанняў у савецкі час? Калі так, то экстрэмістам можна назваць і любога даследчыка творчасці Каліноўскага, напрыклад...
Алесь Аркуш і Алесь Пушкін з партрэтам Вацлава Ластоўскага ля каменя ТВЛ. 2020 г. Фота з асабістага архіву Алеся Аркуша
Я лічу, што працэс вольнай літаратуры перамясціўся, як гэта адбылося пасля 1945 года. Тая праца, якую рабілі пісьменнікі ў эміграцыі — Амерыцы, Аўстраліі, Віцьбіч, Запруднік і іншыя, яны ўсё роўна не парывалі з Беларуссю... Здавалася, што яны кантэкст ствараюць лакальны, які не злучаны з агульнай беларускай літаратурай, але прыйшоў час і злучылі, і мы памятаем, што ўсе гэтыя кніжкі выходзілі ў Беларусі — і Юркі Віцьбіча, і Майсея Сяднёва, і Антона Адамовіча, і іншыя. Галоўнае, каб кантэкст літаратурны падтрымліваўся.
Вось зараз беларускі ПЭН абвясціў пра вылучэнне кніг на ўсе свае прэміі — Гедройця, Карласа Шэрмана, іншыя, і працэс будзе працягвацца.
Іншая справа, што, я думаю, кніг будзе выходзіць менш, таму што ў Беларусі зніклі самыя асноўныя выдавецтвы, «Кнігазбор», «Галіяфы», якія ў асноўным выдавалі найноўшую літаратуру, аўтараў сучасных. Пазбаўлены ліцэнзіі выдавец Зміцер Колас, які выдаваў пераважна пераклады, у тым ліку такую цудоўную серыю «Паэты планеты». Але «Паэты планеты» не згінулі, а пераехалі ў Беласток і пачалі выходзіць тут. І многія выдаўцы, якія з’ехалі, яны тут рэгіструюць выдавецтвы, Андрэй Янушкевіч, Валянціна Андрэева і іншыя.
— Каб жа гэта ўсё не стала прадуктам толькі для тых, хто за мяжой Беларусі — пра такую перспектыву можна часам пачуць і ад чытачоў, і ад творцаў...
— Наўрад ці так можна сказаць у час інтэрнэту. Папяровая кніга ўвогуле робіцца крыху анахранізмам. Я ведаю людзей, якія толькі электронныя кнігі цяпер і чытаюць. Ёсць і цэлыя электронныя бібліятэкі і кнігарні.
Цяперашняя эміграцыя не мае агульнага з той, што ў 1940-я — 1950-я, таму што гэта неадарваны працэс. І кнігі, вылучаныя на прэміі, не будуць дзяліцца па месцы выдання ці напісання. Некаторыя выказваюць асцярогі, што пісьменнікі, якія з’ехалі, адарвуцца, страцяць кантэкст. Мне здаецца, літаратура — гэта не нарысы пісаць, як сёння селянін адчувае сябе. Літаратура па-мастацку асэнсоўвае праз уласныя пачуцці свет. І шэраг літаратараў пішуць выключна пра сябе, нават не ствараюць умоўны сюжэт пра штосьці, пра кагосьці, яны пішуць свае ўражанні. Гэта сапраўды цікава. У гэтым сэнсе я не бачу праблемы.
Галоўнае, каб гэтыя пісьменнікі не расчараваліся. Заўсёды сітуацыя кепская ў беларускай літаратуры была ў плане эканамічным, то-бок немагчыма было існаваць за літаратуру. Гэта за савецкім часам кніжку выдаў, табе заплацілі ганарар, і ты можаш сабе нават «Масквіча» купіць за добрую кніжку. А ўжо пазней...
Быў час у «Мастацкай літаратуры» ганарары кніжкамі выдавалі. 40–50 атрымайце і прадавайце самі неяк. Я неяк браў інтэрв’ю ў нашага легендарнага кніжнага графіка Валерыя Славука, ён сказаў: не, я зараз не займаюся ілюстрацыяй кніжак, бо, разумееце, ганарары ніхто не выплачвае, кажуць, павінны прадацца ўсе кнігі, і толькі пасля гэтага заплацім нешта. Вось такая сітуацыя ў метраполіі.
Тут таксама складана, але ж ёсць гранты — і дарма гэтае слова шмат хто вымаўляе з нейкай такой пагардай ці з негатывам. Уся еўрапейская літаратура пабудаваная на грантах. На Беласточчыне вазьміце любую кніжку мясцовага аўтара, вы пабачыце: кніжка выдадзеная коштам такога і такога, або фонду, арганізацыі. Людзі проста падаюць заяўкі, і можна атрымаць не проста на выданне, а на стварэнне кнігі!
Напрыклад, Віталь Воранаў пісаў кніжку пра шаптух. Ён атрымаў пад гэта грант, напісаў, што хоча аб’ехаць вёскі Беласточчыны і Беларусі, пашукаць шаптух, паразмаўляць і выдаць кнігу. Зусім іншае ўладкаванне літаратурнага працэсу. Існуюць розныя літаратурныя рэзідэнцыі. За кошт гэтага літаратура сілкуецца і існуе.
Магчыма, беларусам не так проста ўвайсці ў гэтую плынь падтрымкі, але я ведаю, што хтосьці і патрапіў і знайшоў грошы на выданні. І ствараюцца свае ўласныя фонды і падтрымка. Так і будзем існаваць.
— Але зараз беларуская дзяржава, як выглядае, рушыла па шляху татальнай русіфікацыі. Ці не знікне абшар, аўдыторыя, для якой працуе літаратар.
— У мяне няма такога песімізму, бо нават самыя горшыя чыноўнікі, якія ёсць у Беларусі, разумеюць, што калі яны адмовяцца ад беларускай мовы і ідэнтычнасці, то Беларусь знікне імгненна.
Лукашэнка перыядычна нават зараз па-беларуску выступае. Дзеля чаго? Таму што трэба гэтую беларушчыну нейкую, хоць і бутафорскую, падтрымліваць. Маўляў, мы Беларусь, у нас ёсць свая мова. Дарма што за гэтую мову ты можаш патрапіць у пастарунак...
Не ведаю наконт поўнай зачысткі... Усё роўна адбываюцца нейкія нацыянальныя фэсты, усё роўна я бачу абвесткі на беларускай, бачу, што бібліятэкі мерапрыемствы па-беларуску робяць. Я адчуваю, што калі людзі працягваюць працаваць у гэтай сітуацыі, то ёсць дабро на гэта, гэта не іхняя самадзейнасць. Значыць, ёсць нейкае вакенца.
А што ў Савецкім Саюзе? Таксама было вакенца. У гета сваім культурніцкім існавалі, чаму «Тутэйшыя» ўзяліся ў рожкі са старым Саюзам пісьменнікаў? Бо адчувалі, што яны сядзяць у сваім гета культурным, губляюць чытачоў, усё менш робяцца актуальнымі, не адчуваюць павевы часу, не рэагуюць на тое, што адбываецца. А сёння мы практычна развалілі гэтую плаціну і зараз усё мы маем. Раней нават заклікалі: кожны «тутэйшы» павінен напісаць дэтэктыў, кожны «тутэйшы» павінен напісаць літаратуру для паспалітага чытача, каб было проста што чытаць, а не выдумляць ахінею пра партызан. Ну і маем плён. Адзінае, з фантастыкай не дапрацавалі, але працуем... Я як былы тутэйшавец уключаю ў свае раманы дэтэктыўную разынку. «Тэстамант Рагвалода», іншыя мае кнігі — там прысутнічае дэтэктыўны змест.
Трэба арыентавацца на чытача, каб прывабіць яго сюжэтам, цікавай думкай, інтрыгай. Можа быць і сур’ёзная кніга, а ў ёй прысутнічаюць элементы фантастыкі, метафізікі і чагосьці іншага. Мне кажуць, а што гэта за раман такі ўсяго толькі на 150 старонак?... Але ж у еўрапейскай традыцыі няма такога паняцця, як аповесць. Шмат якія еўрапейскія раманы былі па 100 старонак.
Ёсць паняцце вялікі еўрапейскі раман і малы раман. Для мяне задача была пісаць невялікі раман. Заўсёды пісьменнік піша, гледзячы на свае ўласныя густы, арыентацыі.
Алесь Аркуш. Фота: budzma.org
— Пытанне да літаратурнага аглядальніка — што зацікавіла з беларускіх твораў апошняга часу, за што вока зачапілася?
— Мне падабаюцца кнігі, якія напісаныя з іроніяй, не з дзікім сарказмам, не, менавіта з тонкай іроніяй. І ў гэтым плане мне падабаецца Артур Клінаў. За «Локісаў» мы яму ўручылі «Гліняны Вялес» і ездзілі ў Каптаруны. Гэта было такое класнае ўганараванне, бо Клінаў зрабіў там цэлы драўляны тэатр... І там было штосьці такое караткевічаўскае, калі з суседніх вёсак і фальваркаў прыязджалі людзі на гэтую імпрэзу. І іншыя яго кнігі «Шалом», «Шклатара» таксама падабаюцца.
Ёсць катэгорыя чытачоў, якім падабаецца сюжэт. А ёсць людзі, якія смакуюць сам тэкст, наколькі ён мастацкі і прыгожы. Ёсць такія ў нас вельмі крутыя стылісты. А любяць яшчэ таксама пісьменнікаў, якія трымаюцца нейкага свайго фарватара, яны стварылі сваю ўласную мову, як Вінцэсь Мудроў, якую можна пазнаць літаральна па двух-трох сказах.
Ёсць чытачы, якія любяць метафізічную прозу, не простую, такую загадкавую, дзе ўсякія падзеі адбываюцца, і ў гэтым плане можна згадаць кнігу «Танцы над горадам» Уладзіміра Арлова, там шмат метафізікі, таямніц і загадак. Для мяне гэта адна з любімых кніг апошняга часу.
Я сапраўды чытаю вельмі шмат. У маёй перадачы я пішу невялікія рэцэнзіі на кнігі. Кожны тыдзень прыбываюць кнігі. А зараз будзе новы сезон гэтых фестываляў, і «Прадмова» будзе, і я еду выступаць на Кангрэс даследчыкаў Беларусі, адтуль заўсёды шмат прывожу кніг. Са сваёй кнігай я ўдзельнічаў у Варшаўскім кніжным кірмашы і адтуль прывёз шмат кніг, новую кнігу Альгерда Бахарэвіча, Валера Гапеева... За апошні час, можа 20–30 кніг новых, не паспяваю нават у час усе прачытаць.
«Ператрус у музеі» Бахарэвіча прачытаў, мне было цікава, бо гэта адна з першых кніг, у якой пісьменнікі адрэфлексавалі падзеі 2020 года. Бахарэвіч метафізічна і фантасмагарычна гэта робіць.
Беларуская літаратура жыве. І дзіцячая літаратура з’яўляецца цікавая, вось Алеся Кудрыцкага выйшла кніжка, вельмі папулярная. Я гляджу на развалы цэлыя кніг, якія на фестывалях. Там сотні кніг. Канечне, менш, чым раней выдаецца, такой колькасці мы не набралі, але якасць сапраўды падвысілася. Зараз такая сітуацыя, што выдаўцы пераборлівыя, яны працуюць у рынку і шукаюць аўтараў і тэмы, якія прадаюцца. Значыць, ёсць і попыт. Так што наконт лёсу беларускай літаратуры песімістычных настрояў не маю.
Рыгор Сапежынскі, budzma.org
