У дзяцінстве бацькі аднаго з маіх сяброў, калі ён не даядаў свайго абеду, папракалі яго так:
“Как тебе не стыдно! Разве ты не помнішь, как в блокадном Ленінграде…”
І пачыналася. Стоячы з футбольным мячом на парозе кухні, я цярпліва чакаў, пакуль сябар, давячыся, даесць свой паёк. Мне было ніякавата, а сябру і пагатоў. Мы не памяталі, як нам там было – у блакадным Ленінградзе. Усё ж столькі гадоў мінула. Але нам было сапраўды сорамна, што мы там не жылі, не галадалі, сорамна, што на галовы нам не падалі варожыя бомбы. Не дзіва, што ў сябра кавалак захрасаў у горле і потым ён мазаў з двух метраў па пустой браме.
Прайшоў час. Блакадны Ленінград зрабіўся Санкт-Пецярбургам – і хто ведае, магчыма, ён неўзабаве зноў зробіцца ў нейкім сэнсе блакадным. Але і цяпер тыя дзіцячыя траўмы нагадваюць пра сябе.
Варта табе не даесці піцу “Студэнцкую” дзе-небудзь у “Казачным замку”, як ты пачынаеш пужліва азірацца, чакаючы суворага голасу з-за спіны:
“Как тебе не стыдно! Разве ты забыл, как в блокадном Ленінграде…”
…Здаецца, цяпер мірны чалавек усё ж можа нарэшце дазволіць сабе не даесці піцу, нават такую сытную, як “Студэнцкая”. Спасіба дзеду за пабеду, і за піцу таксама спасіба (я сур’ёзна, мір можна вымяраць і піцамі).
…У мірных людзей наогул мірныя клопаты. Сеяць, араць, малаціць, языкамі мянціць. Ну, і сачыць за вайной. Лепш за ўсё чужой, у суседзяў, але і сваю трэба даглядаць – хай сабе яна даўно ўжо мёртвая. Падпіраць яе, калоць вітамінамі, гаварыць з ёй як з жывой. Апранаць яе на свята ў яркія строі. Каму вайна, а каму маць радна, як любяць казаць начальнікі ідэалагічных аддзелаў.
Беларусь усё яшчэ ваюе: і, як ні дзіўна, з немцамі і краінамі Восі. Увесь свет ужо даўно іх перамог, а мы яшчэ трымаемся. Таму нашу краіну так любяць распрацоўшчыкі камп’ютарных гульняў: тут сама дзяржава – галоўны геймер. Гуляюць усе. Трэці Райх у галовах спакойна суіснуе з нямецкай амбасадай, а карыкатурны крыважэрны немец са старых плакатаў – з якім-небудзь выкладчыкам DAAD. Хатынь – з вясёлым пікніком у тамтэйшым лесе. Без жахаў той вайны, за якія ўпарта хапаецца народная свядомасць, неяк пуставата і хочацца піва. Матка, яйка, млека, шпэк, шнэлер, шнэлер – калі верыць кіно, некалі па гэтых выгуках пазнавалі акупантаў. А цяпер гэта хутчэй словы любові. Апусцела без цібя зямля…
Хаця ў вайны, як мы ўсе ведаем (а хто не ведае, той памыліўся раздзявалкай), не жаночае аблічча. І сапраўды. У той вайны, пра якую ідзе гаворка, даўно ўжо твар чыноўніка, а не чалавека – а чыноўнік істота бясполая. “Разве вы забылі…” – кажа чыноўнік, і мы звыкла адказваем, бо нас так навучылі: нішто не забыта і ніхто не забыты. За семдзесят гадоў пароль не змяніўся.
Калі верыць гэтаму ўсёведнаму чыноўніку, несмяротнаму Алягеру Алягерычу, у беларусаў вайна была толькі адна-адзіная. Ну, хоць у гэтым пашанцавала. Тая самая вайна, якую адны называюць другой сусветнай, а іншыя – Вялікай Айчыннай.
Першым неяк прасцей – не трэба адказваць за ўвесь сусвет.
Другіх шкада: барані іх божа назваць яе вялікай або айчыннай з малой літары – у здраднікі запішуць, у паліцаі.
Зрэшты, вайна – справа святая, што для адных, што для другіх. Без вайны яны не могуць. Калі прыбраць вайну – што застанецца? Што за нацыя без вайны? Ні савецкая, ні антысавецкая, ні любая іншая – усе яны без яе існаваць не могуць.
Здаецца, тую вялікую вайну, якую 99 адсоткаў насельніцтва і так не памятае, нарэшце прыйшоў час забыць. Забыць – не значыць зрабіць выгляд, што яе не было. Забыць вайну – значыць аддаць яе нарэшце гісторыкам.
Гісторыкі не будуць гойсаць з ёй па вуліцах, тыцкаючы пад нос кожнаму сустрэчнаму: глядзіце, якая вайна крывавая, свяшчэнная, нюхайце і цалуйце. Гісторыкі забяруць яе ў свае лабараторыі. Людзі будуць ведаць, што яна была. Але, магчыма, перастануць звяраць з ёй свае жыцці і баяцца парушыць свяшчэнныя рытуалы. Пачнуць жыць тут і цяпер, а не ў саракавых пад Сталінградам і Ленінградам.
Але аддаваць нейкім там гісторыкам такі матэрыял неяк шкада. З той даўняй вайны шмат што можна зляпіць. Можна зляпіць сучаснасць, калі вельмі пастарацца. Прыклады для падрастаючага пакалення. Шмат фільмаў і кніжак, спектакляў і харэаграфічных пастановак, школьных вечароў і нават ранішнікаў у дзіцячых садках.
Калі шчыра, аджылая сваё “вайна”, якую чыноўнікі прапануюць лічыць айчыннай, надакучыла.
Надакучыў мілітарызм, якім патыхае ў Беларусі калі не кожная другая, дык кожная трэцяя назва. Надакучылі салюты і парады, надакучыла чуць словы, да якіх ніколі ўжо не вернецца іх сапраўдны сэнс. Надакучылі санітаркі і палітрукі, у якіх згодна з традыцыяй прымушаюць пераапранацца некалькі разоў на год нармальных людзей. Надакучылі маскарады і маскіроўка.
Савецкі Саюз праіснаваў амаль семдзесят гадоў. Мінула гадоў дзесяць пасля яго распаду – і вось ужо дзеці не ведаюць, што такое будзёнаўка і ЧК: тое, з чаго той саюз пачынаўся. Бо дзяцей перасталі карміць гэтай засохлай рамантыкай і аддалі будзёнаўкі і ЧК гісторыі. Вайна таксама скончылася амаль семдзесят гадоў таму. Але яе аддаваць гісторыі ў нас ніхто не спяшаецца. Кажуць, народныя раны яшчэ не загаіліся. Кажуць, дзядуля памёр. Дзядулю шкада – ён быў добрым чалавекам (што не факт, вядома, але, з іншага боку, і не нашая справа). Але дзядулі часам паміраюць – хочам мы гэтага ці не. Нават самыя добрыя. Чыя смерць важнейшая – дзядулева ці стрыечнага дзядзькі па цётчынай лініі, пытанне бессэнсоўнае і пашлаватае. Ты вось таксама памрэш. А можа, нават загінеш. Піцай падавішся. Вось яна, смерць мірнага чалавека, які дзякуючы подзвігу дзядоў ніколі не нюхаў пораху.
Забываць і дараваць трэба ўмець – каб жыць далей. Але нішто не забыта – вендэта ёсць вендэта. Беларуская памяць узяла ад вайны ўсё, што магла. Вечны агонь гарыць. Кожнага асобнага дзядулю і так будуць памятаць у кожнай асобна ўзятай сям’і. Беларуская дзяржава таксама ўзяла што магла – вынік відавочны. Беларуская культура ўзяла наогул столькі, што была забяспечаная тэмамі, вобразамі і праблемамі на дзесяцігоддзі. Пісьменнікі напісалі пра тую вайну свае таміны, кампазітары ўдарылі ў тамтамы. Рыбак з Сотнікавым зрабілі на дваіх знак пытальніка, які ўзвышаецца над айчыннай літаратурай, як Хрыстос над Рыа-дэ-Жанейра. Мастакі намалявалі сваіх мадонаў і герояў.
Калі глядзіш на тое, як вайну зноў і зноў перажоўваюць так званыя творцы, хаця яна ўжо і так разжаваная, перастрававаная, асэнсаваная і даследаваная, асвоеная, як тая цаліна, – думаеш, што сёння для гэтых людзей так і не надышло. Яны ўсё яшчэ там, грэюцца ля вечнага агню. Гуманітарная дапамога? А мы ім за гэта аперацыю “Кроў”. Культурны абмен – а мы ім за гэта пра Трасцянец нагадаем. Яны ўсе ворагі, гэтыя маладыя немчыкі, якія тут круцяцца. Будзем ім помсціць да сёмага калена, як запавядае вайна. Употай так, робячы выгляд, што даўно ўсё забылі. Мы за мір, вайны не нужна, вось дэвіз атрада “Дружба”.
Альгерд Бахарэвіч, budzma.by
