Куратарка, даследчыца і сузаснавальніца antiwarcoalition.art Антаніна Сцебур распавяла ў інтэрв’ю budzma.org пра арганізацыю міжнароднай выставы ў Харкаве і складанасці, з якімі сутыкаюцца беларускія мастакі і мастачкі ў эміграцыі.
Антаніна Сцебур. Фота Віялеты Саўчыц
— Антаніна, вы нядаўна вярнуліся з Харкава. Распавядзіце, калі ласка, чым там займаліся.
— Я сузаснавальніца antiwarcoalition.art — Інтэрнацыянальнай кааліцыі працоўнікаў і працоўніц культуры ў салідарнасць з Украінай — і ў Харкаве выступала як сакуратарка праекта «Пачуццё бяспекі». Гэта — міжнародны арт-праект, у цэнтры якога — выстава ў «ЄрміловЦентры» у Харкаве, у якой удзельнічае 31 мастак і калектыў з больш чым 10 краін.
Мы пачалі рыхтаваць гэты праект амаль паўтара гады назад. Калі мы як кааліцыя думалі пра тое, якую падтрымку можам даць працоўніцам і працаўнікам культуры ў Харкаве, то звязаліся с дырэктаркай «ЄрміловЦентра» Наталляй Івановай. Мы былі ўпэўнены, што выстава — гэта не самая актуальная рэч, якая зараз патрэбна гораду. Але на нашы развагі Наталля адказала: «Якраз выстава нам вельмі патрэбная».
І канчаткова я зразумела гэта на адкрыцці выставы. Ведаеце, выстава — гэта не толькі працы мастакоў і куратарская канцэпцыя, але і звязкі, выпадковыя ці невыпадковыя сувязі. Выстава стварыла падзею, на якую прыехалі людзі з розных месцаў Украіны — з Кіева, Львова і г.д. — і часта людзі бачылі адна адную цялесна ўпершыню з пачатку поўнамаштабнага ўварвання. Я вельмі ўдзячная, што была сведкай гэтага досведу. І канешне, па вялікім рахунку, вайна прадукуе смерць, і працягваць жыць жыццё, выбудоўваць яго кожны дзень — гэта своеасаблівая практыка супраціву машыне вайны.
Праект «Пачуццё бяспекі» даследуе, як вайна радыкальна змяніла канцэпцыю бяспекі, нават дакладней сказаць, гэтая выстава — пра амбівалентнасць бяспекі і пра тое, што бяспека — гэта не проста пачуццё, а калектыўная практыка: часта бяспека робіцца людзьмі, якія самі знаходзяцца ў небяспечным стане.
Выстава ў Харкаве — фота by Andrei Stsebureka
Пры стварэнні экспазіцыі мы абапіраліся на тапалогію і гісторыю самога «ЄрміловЦентра», які не спыняў сваю дзейнасць як мастацкая ўстанова. Больш за тое, на пачатку поўнамаштабнага ўварвання служыў сапраўдным бомбасховішчам, спрыяў нармалізацыі жыцця і дапамог харкаўчанам супрацьстаяць страху.
«ЄрміловЦентр» знаходзіцца ў будынку Харкаўскага нацыянальнага ўніверсітэта і з’яўляецца адным з самых бяспечных месцаў у горадзе (нароўні з метро). Сёння, калі ў Харкаве гучаць сірэны трывогі, мясцовыя жыхары ведаюць, што можна прыйсці ў «ЄрміловЦентр» і перачакаць пагрозу.
Акрамя гэтага ядра праекта ў Харкаве мы таксама ладзім зараз чаргу імпрэзаў па-за межамі Харкава: больш за 20 мерапрыемстваў у 12 краінах. Мы іх назвалі «Масты Салідарнасці», бо яны пакрэсліваюць падтрымку і наладжваюць камунікацыю Харкава з іншымі гарадамі. Напрыклад, зусім надаўна ў нас было вялікае мерапрыемства з відэамэпінгам, дыскусіяй і перформансам у ZKM — гэта такая вялікая інстытуцыя медыямастацтва ў Карлсруэ, Нямеччына.
Выстава ў Харкаве. Фота by Andrei Stsebureka
— Беларусь у Харкаве прадстаўлялі толькі вы як сакуратарка выставы?
— Я не вельмі люблю словаспалучэнне «прадстаўляць Беларусь», бо ёсць у гэтых словах штосьці ад Алімпійскіх гульняў. Праект у Харкаве быў асабіста і палітычна важнай рэччу для мяне, звязанай з чалавечнасцю.
Я думаю пра мастацтва не як пра сістэму рэпрезентацыі, а як пра сістэму інструментарыя. Напрыклад, я вельмі люблю такі інструмент сучаснага мастацтва, як палітычнае ўяўленне. Ім шмат карыстаюцца ў сваёй практыцы такія беларускія мастакі і мастачкі, як eeefff, Воля Сасноўская, Варвара Суднік, Віка Грыбеннікава і іншыя. Гэты інструмент дазваляе прыпыніць аўтаматычнаць нашага мыслення, у тым ліку і ўяўленняў палітычных.
Вяртаючыся да Харкава, я думаю, што гэта якраз тое месца, дзе мастацтва можа, ці нават лепей сказаць, вымушана адыгрываць не дэкаратыўныя функцыі, а напрыклад, склейваць розныя суполкі, прапанаваць разам фармаваць структуры падтрымкі ў ненармалёвых умовах. І я сваю ролю бачу ў тым, каб быць маленькай часткай гэтага доўгага працэсу.
Выстава ў Харкаве. Фота by Andrei Stsebureka
Калі вяртацца да вашага пытання, то акрамя мяне, у Харкаве былі Максім Тымінько і Аляксандр Камароў, але важна адзначыць і ролю той нябачнай працы маіх каляжанак Ганны Чыстасердавай, Валянціны Кісялёвай, Лізы Мас.
Акрамя таго, шмат галасоў беларускіх мастачак і мастакоў, пісьменніц, даследніц удзельнічаюць у «Мастах Салідарнасці», у праграме ў Берліне, Ляйпцыгу, Беластоку і іншых гарадах.
Выстава ў Харкаве прыкладна на палову складаецца з твораў замежных мастакоў і мастачак. Гэта моцны жэст салідарнасці, які яшчэ раз даў магчымасць украінцам адчуць, што яны не адныя, што іх падтрымліваюць.
Увогуле гэта даўняя традыцыя: праз мастацтва выказваць сваю салідарнасць, аб’ядноўвацца ў выпадку розных катаклізмаў і трагедый. Напрыклад, можна ўзгадаць, што калі ў 1963-м землятрус амаль цалкам знішчыў Скоп’е, то мастакі з усяго свету падаравалі свае працы для новага музея сучаснага мастацтва. Ён функцыянуе і дагэтуль. Такія ж калекцыі і выставы салідарнасці адбываліся ў Палестыне, Чылі, Сараева, ПАР і іншых месцах.
Дарэчы, сённяшнія падзеі — гэта таксама нагода падумаць, як жыхары розных краін звязаныя паміж сабою. У сучаснай філасофіі ёсць панятак — узаемазалежнаць. Яна адсылае да таго, што ніхто не можа жыць ізалявана, мы ўсе звязаны не толькі праз інтэрнэт, дыстрыбуцыю зерня, размеркаванне працоўнай сілы і так далей, але і праз тое, як функцыянуюць нашыя веды, падтрымка, салідарнасць ці яе адсутнасць.
Выстава ў Харкаве. Фота by Andrei Stsebureka
Многія ведаюць, што іншыя дзяржавы залежаць ад украінскага зерня ці сланечніка. Вось вам яшчэ адзін прыклад: здавалася б, дзе Вялікі адронны калайдар, а дзе Харкаў? Між тым крышталі для яго вырошчваюцца ў адным з мясцовых навуковых інстытутаў.
І гэтая ўзаемазалежнасць — вельмі важны панятак для нашай кааліцыі. Бо мы хочам паказаць, як розныя сістэмы гвалту звязаныя адна з адной: напрыклад, сувязь паміж хатнім гвалтам і палітычнымі рэпрэсіямі — гэта вельмі, на жаль, актуальная тэма для беларускага грамадства.
Выстава ў Харкаве. Фота by Andrei Stsebureka
Гэта складаны працэс, які не павінен перарывацца, нягледзячы на баявыя дзеянні паблізу. Таму, калі на будынках у Польшчы і Германіі пішуць, што «гэта не наша вайна», то гэта не адпавядае рэчаіснасці.
Антаніна Сцебур. Фота Віялеты Саўчыц
— Не было страшна ехаць працаваць у Харкаў?
— Дырэктарка «ЄрміловЦентра» Наталля Іванова сказала, што вайна не зможа сапсаваць нашыя планы. Я не той чалавек, які шукае дадатковага адрэналіну, але не разглядала варыянту не прыехаць у Харкаў і працаваць выключна дыстанцыйна. Праект быў важнейшы за мой страх.
І не магу сказаць, што ў Харкаве мне было страшна, бо мы працавалі з мясцовымі і бачылі, як яны рэагуюць на падзеі вакол — спакойна. Прыстасаванне да рэчаіснасці адбываецца вельмі хутка, мы дакладна ведалі, што рабіць пры сігнале трывогі.
І, ведаеце, не пазбавіцца ад думкі: я адпрацавала і з’ехала, а мае ўкраінскія калегі і каляжанкі там засталіся. І гэта іх выбар, які варты павагі.
Выстава ў Харкаве. Фота by Andrei Stsebureka
— Антаніна, вы вымушана пакінулі Беларусь у 2021 годзе, ратуючыся ад палітычных рэпрэсій. Сыходзячы з уласнага досведу, што вы можаце сказаць пра тое, з якімі выклікамі і складанасцямі сутыкаюцца беларускія творцы за мяжою?
— Цяпер я жыву паміж Нямеччынай і Польшчай. І, падаецца, апошнія некалькі гадоў я не знаходзілася ў адным месцы больш чым два тыдні. І трэба сказаць, я не з’яўляюся нейкім выключэннем. Шмат беларускіх мастакоў і мастачак маюць такі самы досвед.
Выклікаў нямала. Адзін з галоўных — фінансавы. Зразумела, што калі дзеячы культуры вымушаны былі пакінуць Беларусь, то, па-першае, наўрад ці мелі грошы на чорны дзень, а, па-другое, у параўнанні з прадстаўнікамі іншых прафесій апынуліся не ў лепшым становішчы.
Безумоўна, значны выклік — моўнае пытанне. Не так шмат хто з беларускіх мастакоў і мастачак ведае англійскую мову, і зусім няшмат тых, хто дадаткова ведае яшчэ адну мову: нямецкую, польскую, чэшскую, французскую і г.д. У міжнародных праектах важна ведаць не толькі англійскую, але і мову той краіны, дзе ты зараз знаходзішся.
Разам з тым асабіста я ні разу не сутыкалася з дыскрымінацыяй па гэтым пытанні. Хаця мая гісторыя, відаць, не вельмі паказальная. Я была ўключна ў дзейнасць міжнародных супольнасцяў шмат гадоў — пісала тэксты і рабіла праекты на англійскай мове.
Яшчэ адзін выклік — неразуменне таго, як дзейнічае сістэма мастацтва ў новай краіне. Ты здымаеш маленькі пакойчык, а трэба яшчэ дзесьці знайсці месца для студыі.
Дарэчы, у Берліне ёсць класная ініцыятыва *foundationClass, якую заснавалі прафесары і прафесаркі мясцовай акадэміі мастацтва, якія самі мелі досвед эміграцыі і ўцякацтва (адначасова добрая і дрэнная навіна заключаецца ў тым, што мы не ўнікальныя ў сваіх пакутах).
Чымсьці гэта нагадвае курсы падрыхтоўкі мастакоў і мастачак: людзям з досведам эміграцыі і ўцякацтва даюць доступ да студый, матэрыялаў і іншай інфраструктуры, прафесары працуюць з імі. Такім чынам яны могуць працягваць сваю прафесійную практыку і нават падумаць пра шляхі, па якіх яны могуць крочыць далей.
Акрамя таго, гэта яшчэ і вялікі прывілей — быць разам з людзьмі, якія перажылі ці перажываюць досвед, падобны да твайго. Гэта вельмі падтрымлівае.
Што адбываецца, калі ты, мастачка ці мастак, вымушана пераязджаеш у іншую краіну? Табе трэба неяк адрэфлексаваць гэтую падзею і перажыць яе, аднак ты маеш абавязкі па працы і паралельна трэба вырашыць вялікую колькасць побытавых пытанняў. Пры тым, што напачатку ты не маеш ніякіх думак, як гэта робіцца, бо бюракратыя ў новай краіне на 100% адрозніваецца ад бюракратыі ў Беларусі.
У цябе няма сіл, грошай, але ўсе гэтыя пытанні трэба вырашаць адначасова (пачынаючы ад самых «дробязных»: «Я захварэла, што мне рабіць?», «Як атрымаць падаткавы нумар?»). Пачынаецца барацьба за тое, каб мець магчымасць штодзённа і якасна працягваць сваю мастацкую практыку — бо гэта твая праца, і я не веру ў музу, натхненне і іншыя метафізічныя рэчы.
У эміграцыі як? То ты адчуваеш сябе цудоўна, то праз некалькі тыдняў ты на сваім эмацыйным дне. А пасля: «Дык не, гэта было не дно».
Зноў жа адначасова добра і дрэнна тое, што яшчэ з 1990-х гадоў сучасныя беларускія мастакі і мастачкі па тых ці іншых прычынах вымушаныя былі з’язджаць з Беларусі, таму яны маглі падказаць іншым, да чаго ім рыхтавацца ў эміграцыі.
Мне дапамагае ў адаптацыі думка, што сам гэты працэс вельмі доўгі. Усім творцам, якія выязджаюць з Беларусі, трэба падрыхтавацца да таго, што працы будзе дзве: мастацкая практыка плюс праца па адаптацыі.
— Якія ў вас уражанні ад жыцця ў Берліне?
— Гэта вельмі мігранцкі горад, дзе вельмі добра разумееш, што твой боль не адзіны ў свеце і што ты ні разу не ўнікальны. Магчыма, на кагосьці гэта думка можа паўплываць негатыўна, але кагосьці яна можа падтрымаць.
Берлін — зусім не Варшава, дзе магчыма выбудаваць кола стасункаў толькі з беларусамі і беларускімі ініцыятывамі. У Берліне вялікая мешаніна супольнасцяў, і гэта непрадказальны працэс з часам непрадказальнымі вынікамі.
Антаніна Сцебур. Фота Віялеты Саўчыц
— Летась вы выступалі з лекцыяй пра глабальнае сястрынства. Што вы ўкладаеце ў гэтае вызначэнне?
— Усім вядомы лозунг Вялікай французскай рэвалюцыі «Свабода, роўнасць, братэрства». З прынятай тады Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна свет даведаўся, што ў людзей ёсць неад’емныя правы. Аднак на справе іх не атрымала нават большасць французаў: жанчыны, жыхары французскіх калоній, людзі, якія не нарадзіліся ў Францыі, і шмат хто яшчэ.
Таму мая ідэя палягае ў тым, што акрамя «братэрства» існуе «сястрынства», якое не з’яўляецца супрацьлеглай з’явай першаму, але выбудоўваецца з іншага кантэксту.
Паколькі ў XIX і значнай частцы XX стагоддзяў жанчыны былі выключаныя з базавых палітычных працэсаў, яны ведаюць, што такое салідарнасць з тымі, хто не мае доступу да публічнай прасторы.
Я кажу не пра сузалежнасць, а пра ўзаемазалежнасць усіх нас. Памятаеце, у Іране ў 2022-м была няскончаная рэвалюцыя? І ўсім не тое, каб было важна, што адбываецца ў гэтай краіне. Але сёння мы бачым: змены ў Іране маглі б вельмі паўплываць на расійскую агрэсію супраць Украіны, пазбавіўшы агрэсара іранскіх дронаў.
Мы як людзі не можам існаваць як асобныя адзінкі і вельмі звязаныя адно з адным, асабліва ў сённяшнім глабальным свеце з глабальнай эканомікай.
Антон Навумчык, budzma.org
