У бібліятэцы Люблінскага каталіцкага ўніверсітэта захоўваецца 69 рукапісаў, якія называюць архівам філаматаў. Насамрэч гэтыя рукапісы — толькі частка архіва. Яшчэ частку архіва можна знайсці ў варшаўскім музеі імя Адама Міцкевіча ды ў бібліятэцы Віленскага ўніверсітэта. Лісты, дакументацыя таемнага таварыства і некалькі тамоў вершаў — усё гэта складае агульны архіў філаматаў. Аднак уся гэтая багатая спадчына, дзякуючы якой мы цяпер шмат ведаем пра таленавітых выхадцаў з беларускіх зямель, магла б і не захавацца, каб не руплівасць аднога з сябраў. Ён правёў трыццаць год у высылцы, а вярнуўшыся на радзіму — расчараваўся ў ёй. Архівіста філаматаў і смелага ратавальніка архіва звалі Ануфрый Петрашкевіч.
Ануфрый Петрашкевіч: станаўленне філамата
Ануфрый Петрашкевіч. Крыніца: wikipedia.org
Ануфрый Петрашкевіч нарадзіўся 26 верасня 1794 года ў фальварку Бурдыкоўшчына (цяпер — Баранавіцкі раён). Ануфрый быў першым дзіцём у вялікай сям’і: меў пяць братоў і дзве сястры. У 1801 годзе сям’я Петрашкевічаў пераехала ў Шчучын, дзе Ануфрый паступіў у піярскую школу. Выкладалі ў школе, зразумела, манахі з ордэну піяраў, якія часта не мелі ўніверсітэцкай адукацыі. Аднак у піярскіх школах усё адно быў даволі высокі ўзровень адукацыі: вучні засвойвалі лацінскую, французскую і нямецкую мовы, фізіку, гісторыю, матэматыку, літаратуру, права і мараль.
Піярскі касцёл і калегіум у Шчучыне. Крыніца: wikiwand.com
Не дзіва, што пасля сканчэння вучэльні Ануфрый ад пачатку два гады працаваў гувернёрам у заможнай сям’і, а потым здолеў паступіць у Віленскі ўніверсітэт.
Сям’я, у якой працаваў Ануфрый, была сям’ёй Дамейкаў. Сталася так, што Петрашкевіч быў гувернёрам у Ігната Дамейкі — будучага філамата, будучага паўстанца, будучага героя Чылі. Вядома, што Ануфрый моцна паўплываў на Ігната: яны падтрымлівалі стасункі і ліставаліся і пасля ад’езду Петрашкевіча ў Вільню, і потым значную частку жыцця.
Ігнат Дамейка. Крыніца: wikipedia.org
Падчас навучання ва ўніверсітэце Ануфрый зблізіўся з Тамашом Занам і Янам Чачотам: яны разам атрымалі ступень кандыдатаў філасофіі. У выніку Петрашкевіч стаў адным з заснавальнікаў таварыства філаматаў і ўзяў на сябе абавязкі весці архіў. Пратаколы паседжанняў, карэспандэнцыя, вершы і навуковыя працы сябраў таварыства сталі адказнасцю Ануфрыя Петрашкевіча.
У таварыстве філаматаў ён адказваў таксама за агульную касу і бібліятэку, некаторы час узначальваў секцыю навукі фізічнай, матэматычнай і медычнай, арганізоўваў урачыстыя імпрэзы.
Паралельна са сваёй архіўнай дзейнасцю ў таварыстве філаматаў Петрашкевіч працаваў у Радзівілаўскай камісіі, якую сфармаваў Аляксандр І 6 красавіка 1815 года. Камісія мусіла вырашыць пытанне з пазыкамі, якія засталіся пасля смерці князя Дамініка Радзівіла, які змагаўся на баку Напалеона ў вайне 1812 года. У складзе камісіі Ануфрый Петрашкевіч вывучаў радзівілаўскі архіў.
У 1819 годзе Петрашкевіч выправіўся ў Варшаву, каб атрымаць там дыплом магістра. Петрашкевічу прызначылі стыпендыю, якую ён потым мусіў адпрацаваць у Любліне. Гэта быў у тыя часы малы правінцыяльны, але дарагі горад. Петрашкевіч працаваў у школе настаўнікам, жыў небагата і сумаваў па сваіх сябрах-філаматах. У ліпені 1822 года Ануфрый Петрашкевіч звольніўся з працы і з’ехаў у Вільню.
Па вяртанні ў Вільню Ануфрый Петрашкевіч прапанаваў філаматам стварыць яшчэ адну арганізацыю — Патрыятычны звяз, які мусіў выступаць супраць царызму. У сакавіку 1823 года Петрашкевіч разам з філаматам Міхаілам Рукевічам на Лідчыне і ў Шчучыне пачаў ствараць мясцовую тайную арганізацыю.
Міхаіл Рукевіч. Крыніца: pribaikal.ru
Паралельна са стварэннем антыцарскай арганізацыі Петрашкевіч працягваў сваю творчую дзейнасць: пісаў вершы, заснаваныя пераважна на беларускім фальклоры.
Любоў да роднага краю, асабліва ў звязку са стварэннем антыўрадавых арганізацый, не маглі не зацікавіць царскія ўлады. Увосень 1823 года пачаўся працэс філаматаў. Ануфрый не быў ад пачатку арыштаваны, а нават меў час арганізаваць камітэт фінансавай і юрыдычнай дапамогі сябрам. Аднак хутка і ён патрапіў пад следства. Архіў філаматаў ён паспеў перадаць свайму брату Міхалу Петрашкевічу.
Арышт і высылка
Петрашкевіча прысудзілі да ссылкі ў Пецярбург, а потым у Маскву, дзе ён правёў пяць год, не забываючыся на справу архівіста філаматаў. Петрашкевіч працягваў падтрымліваць кантакты з былымі філаматамі, якія знаходзіліся ў самых розных кутах імперыі. Ён ліставаўся з Міцкевічам, Малеўскім, Яжоўскім, Лазінскім, Адынцом, Казакевічам, Дамейкам, Чачотам і Занам. Паралельна з працай ад пачатку ў Рышэльеўскім ліцэі, а потым у бібліятэцы і Маскоўскім педагагічным інстытуце Ануфрый збіраў лісты і вершы сваіх сяброў. Ён меў магчымасць час ад часу сустракацца з Міцкевічам, які таксама быў высланы ў Расію, ды нават з Тамашом Занам, якога выслалі ў Арэнбург. Зан пачаў ладзіць у Арэнбургу бібліятэку, і Петрашкевіч дапамагаў яму са зборам і арганізацыяй кніг.
Падчас «маскоўскага перыяду» Ануфрый Петрашкевіч здолеў выдаць «Санеты» Міцкевіча, якія той напісаў падчас высылкі ў Адэсу і Крым.
«Від на горы з Казлоўскіх стэпаў» у першым выданні «Санетаў» Адама Міцкевіча 1826 г. Крыніца: culture.pl
Санеты хутка сталі папулярнымі і ў Расіі, і Міцкевіч пачаў лічыцца «модным паэтам». Таксама Петрашкевіч пачаў рыхтаваць да выдання зборнікі вершаў Тамаша Зана і Яна Чачота, але не даў рады скончыць гэтую працу, бо пачалося паўстанне 1830 года.
У Маскве таксама былі рэвалюцыйна настроеныя маладыя людзі. Напрыклад, шляхціц Мікалай Сунгураў разам з сябрамі пачаў рыхтаваць пераварот у Маскве, бо меў надзею на падтрымку з боку Літоўскага корпуса — корпуса Рускай арміі — які ў той час знаходзіўся якраз у Маскве. Сунгураў аб’яднаў вакол сябе выхадцаў з былой Рэчы Паспалітай, аднак ні да якіх дзеянняў не дайшло. На Сунгурава данеслі ўладам, чальцоў гуртка Сунгурава арыштавалі.
Дакладна невядома, якое дачыненне да гуртка меў Ануфрый Петрашкевіч. Аднак неўзабаве яго арыштавалі, правялі ператрус у кватэры і знайшлі некалькі вершаў «антырасійскага» зместу. Ад пачатку Петрашкевіча прысудзілі да смяротнага пакарання, аднак потым змянілі на ссылку ў Сібір з пазбаўленнем шляхецтва і ступені магістра.
Разам з іншымі ссыльнымі Ануфрый Петрашкевіч пехатою прайшоў тры з паловай тысячы кіламетраў і апынуўся ў Табольску. Петрашкевіч пачаў даваць урокі французскай мовы дзецям рускага генерала, якому нічога не замінала карыстацца паслугамі ссыльнага. Аднак у 1939 годзе расійскія ўлады забаранілі яму даваць прыватныя ўрокі.
Ануфрыю Петрашкевічу давялося паступіць на працу губернскім сакратаром. Паралельна Петрашкевіч пачаў ствараць бібліятэку з кнігамі на польскай і французскай мовах для ссыльных землякоў. Кнігі дасылалі сябры і сваякі ссыльных.
Ануфрый стаў адным з ініцыятараў заснавання касцёла ў Табольску: шмат якія ссыльныя былі каталіцкай веры. Улады далі на гэта дазвол, і ў 1846-м паўстаў першы ў Табольску драўляны касцёл, потым ён быў перароблены ў мураваны, і ў 1848 годзе ўжо адбылася першая імша.
Касцёл Найсвяцейшай Тройцы ў Табольску. Сучасны выгляд. Крыніца: proehal.ru
У 1856 годзе табольскім ссыльным прывезлі царскі маніфест. Урад вызваляў усіх, хто быў сасланы ў адзін перыяд з Петрашкевічам, ды нават вяртаў ім шляхецкія званні і ўсе прывілеі. У 1860 годзе 66-гадовы Ануфрый Петрашкевіч пасля трыццаці пяці год ссылкі вярнуўся на радзіму.
Вяртанне на радзіму і вяртанне архіва
Петрашкевіч пасяліўся ў Вільні ў доме свайго брата — доктара медыцыны Юзэфа Петрашкевіча. Міхал Петрашкевіч, якому быў перададзены архіў, тады ўжо памёр. Ануфрый некалькі разоў выязджаў у вёску, дзе жыў Міхал, перавозіў архіў філаматаў у Вільню. Рэшту жыцця Петрашкевіч прысвяціў упарадкаванню архіва. Сучаснасць яго насамрэч не моцна цікавіла.
У лісце Ігнату Дамейку, з якім яны ўсё яшчэ падтрымлівалі сувязь, Петрашкевіч пісаў, што Вільня моцна змянілася, усе ягоныя блізкія або памерлі, або ў эміграцыі, а новае пакаленне ён не разумее. Ануфрый Петрашкевіч памёр 7 снежня 1863 года, калі ягоная радзіма была ахопленая паўстаннем. Паўстанне ладзіла тое самае новае пакаленне, якое былы філамат не разумеў.
Надмагілле Ануфрыя Петрашкевіча на расійскіх могілках у Вільні. Крыніца: rossa.lt
Архіў філаматаў і яго далейшы складаны лёс
Пасля смерці Петрашкевіча вялізным архівам філаматаў пачалі апекавацца ягоныя сын і ўнучка. Доўгія гады архіў захоўваўся ў сакрэце, бо калі б царскія ўлады даведаліся пра яго існаванне, то неўзабаве канфіскавалі б ды знішчылі. Архіў пабачыў свет толькі ў 1913 годзе: тады быў надрукаваны першы з пяці тамоў ліставання філаматаў.
Станіслава Петрашкевіч перадала архіў у Кракаў у Польскую акадэмію мастацтваў і навук на захаванне. У перыяд з 1913 па 1934 гады акадэмія паступова публікавала інфармацыю з архіва. Потым рукапісы зноў былі перададзеныя ў Вільню.
Пасля Другой сусветная вайны архіў ізноў раскідала па свеце. Частку папросту скралі, калі Станіслава Петрашкевіч моцна хварэла, а частку, пасля смерці Станіславы, перадалі ў бібліятэку Віленскага ўніверсітэта.
Спадчынніцай архіва стала Ірэна Куліцкая. Яна была выхаванкай Станіславы Петрашкевіч, і менавіта з-за яе Петрашкевіч не выехала ў Польшчу пасля вайны, а засталася ў Вільні: Куліцкая была арыштаваная і высланая савецкай уладай, і Петрашкевіч падтрымлівала яе лістамі і пасылкамі.
Калі Ірэна Куліцкая вярнулася ў Вільню і атрымала ў спадчыну архіў, то зразумела, што мусіць перадаць яго ў Польшчу. Захоўваць гэты скарб было небяспечна, бо Саветы зноў маглі арыштаваць яе, а архіў папросту знішчыць. У перыяд з 1960 па 1980 гады архіў таемна перавозілі правераныя дэлегаты і дэлегаткі, якім даводзілася прыязджаць з Польшчы ў Савецкі Саюз. Частка архіва нават на некаторы час была канфіскаваная савецкімі мытнікамі, але потым перададзеная ў Польшчу.
Апублікаваны архіў філаматаў. Крыніца: allegrolokalnie.pl
У выніку частка архіва апынулася ў музеі Адама Міцкевіча ў Варшаве, частка — ва ўніверсітэцкай бібліятэцы ў Любліне, частка — у бібліятэцы віленскага ўніверсітэта.
Дагэтуль архіў не алічбаваны і не апублікаваны цалкам. Аднак па ягоных матэрыялах напісаныя шматлікія навуковыя працы, выдадзеныя зборнікі паэзіі і біяграфіі.
Верагодна, калі б гэты архіў не захаваўся, зараз мы не мелі б часткі паэтычнай спадчыны Міцкевіча, і Ян Чачот не быў бы ўключаны ў школьную праграму па беларускай літаратуры.
Дар’я Гардзейчык, budzma.org
