План «Барбароса» стаў увасабленнем нацысцкай ганарыстасці. Аперацыя мела на мэце дамагчыся поўнага краху свайго, яшчэ ўчора сябра і хаўрусніка — СССР — за некалькі тыдняў. Акурат праз Беларусь і павінен быў праехацца карычневы каток. Да гадавіны распрацоўкі немцамі плану «Барбароса» мы бліжэй пазнаёміліся з дакументам і пачыталі ваенны дзённік Франца Гальдэра, начальніка генеральнага штаба нямецкай арміі. Дзелімся фактамі, якія могуць вас здзівіць.
Як пачыналася аперацыя
Дырэктыва фюрэра № 21. План Барбароса. Фота: Bundesarchiv
18 снежня 1940 года пабачыла свет Дырэктыва фюрэра № 21. Гітлер выразна заявіў, што «нямецкі вермахт павінен быць гатовы разграміць СССР у хуткай кампаніі, яшчэ да канца вайны супраць Англіі». Дырэктыва прадугледжвала маланкавую кампанію працягласцю 8-10 тыдняў з мэтай знішчэння савецкіх войскаў на захад ад Дзвіны і Дняпра.
Нямецкае войска на гэтым кірунку падзялялася на тры часткі:
— Група армій «Поўнач»: наступленне праз Балтыйскія землі на Ленінград,
— Група армій «Цэнтр»: нанясенне вырашальнага ўдару на Маскву праз Беларусь,
— Група армій «Поўдзень»: захоп велізарных сельскагаспадарчых і прамысловых рэсурсаў Украіны.
Фраза з Дырэктывы «распад савецкай дзяржавы адбудзецца пасля разгрому Чырвонай Арміі на захад ад буйных рэк» — у значным сэнсе ўвасабляла нямецкую наіўнасць. Гэтая здагадка неўзабаве разбурыцца пад ціскам жорсткай рэчаіснасці.
У сваім ваенным дзённіку Франц Гальдэр, начальнік генеральнага штаба нямецкай арміі, адзначыў аптымізм плана, але ціха выказаў заклапочанасць. Яшчэ ў сакавіку 1941 года Гальдэр пісаў, што «маштаб аперацый патрабуе дакладнага вызначанага часу, але няма ніякіх гарантый поўнага распаду СССР». Аднак аднойчы запушчаная машына вайны праігнаравала такую асцярожнасць.
Дзённік Гальдэра. Урывак. Фота: Imperial war museum
Увогуле дзённік Гальдэра дае неверагодны шанец зазірнуць у зменлівыя настроі нямецкага вярхоўнага камандавання.
22 чэрвеня 1941 года — дзень поўны аптымізу
У першы дзень уварвання тон Гальдэра быў трыумфальным: «Расейцы (разбірацца ў тым, хто жыве, напрыклад, у Беларусі, было, напэўна, лішнім для гэтага чалавека — заўв. аўтара) у поўным здзіўленні... Супраціў ворага нікчэмны. Мы прабіваем іх шэрагі, быццам зробленыя з паперы».
Акружэнне пад Менскам і Смаленскам пацвердзілі чаканні немцаў. У ліпені Гальдэр зафіксаваў лічбы ў прыблізна 300 тысяч захопленых палонных — сапраўды ашаламляльны ўдар па савецкіх сілах. Нацысцкае ваеннае кіраўніцтва пачало верыць уласнай прапагандзе: у тое, што Саветы не здольныя да скаардынаванага супраціву.
Схема акружэння войскаў пад Менскам 05.07.1941. Фота: Bundesarchiv
Паваротны момант
Да жніўня аптымізм Гальдэра пачаў вагацца. У вельмі паказальным запісе ад 11 жніўня 1941 года ён адзначыў: «Вораг дэманструе нечаканую ўстойлівасць. Палонныя паведамляюць, што савецкія падмацаванні прыбываюць хутчэй, чым мы іх знішчаем».
Гэты запіс стаў паваротным момантам. Нягледзячы на катастрафічныя страты, Чырвоная Армія не пацярпела татальны крах, як прадугледжвалася ў Дырэктыве фюрэра № 21. Ілюзія кароткай вайны пачынала разбурацца.
Кастрычніцкія дзённікавыя запісы Гальдэра адлюстроўваюць хаос на самым высокім узроўні. Гітлер адцягнуў сілы ва Украіну, у той час як група армій «Цэнтр» змагалася ў наступе на Маскву. 6 кастрычніка 1941 года Гальдэр выказаў сваё расчараванне:
«Фюрэр занадта доўга затрымліваў паход на Маскву. Стаміліся нашы людзі, набліжаецца зіма, не хапае запасаў».
Атлас аперацыі «Барбароса». Фота: Bundesarchiv
Да снежня савецкія контрнаступы ля Масквы зламалі нямецкі імпульс. 19 снежня 1941 года Гальдэр з горыччу пісаў:
«Цяпер зразумела — мы недаацанілі ворага. Саветы не руйнуюцца, яны трываюць. Нашыя войскі змерзлыя, галодныя, знясіленыя. «Барбароса» пацярпела няўдачу».
Унутраная «кухня» Вермахта
Захопленыя дакументы нямецкага генеральнага штаба раскрываюць унутраную «кухню» Вермахта. Пачатковае планаванне ігнаравала вялікія адлегласці і матэрыяльна-тэхнічныя праблемы, звязаныя з малавядомым немцам ландшафтам. Справаздачы Вярхоўнага камандавання арміі рэгулярна недаацэньвалі савецкія рэзервы. Напрыклад, унутраная ацэнка ліпеня 1941 года прагназавала:
«Савецкі Саюз не зможа папоўніць страты пасля верасня. Вытворчасць узбраенняў, здаецца, сарваная». Аднак гэтая вера пахіснулася, калі савецкія заводы, перанесеныя на ўсход, аднавілі вытворчасць.
Справаздачы з офіса нямецкага інтэнданта выкрылі ашаламляльныя матэрыяльна-тэхнічныя збоі. Адносна недахопу паліва: лініі паставак працягнуліся больш чым на 1000 кіламетраў на савецкую тэрыторыю. Цягнікі і грузавікі не паспявалі за нямецкімі войскамі, якія рашуча ішлі наперад.
Іншая праблема была ў зімовым адзенні для жаўнераў. Дакументы ў кастрычніку 1941 года патрабавалі зімовага рыштунку, які ніколі не быў прыярытэтам у летнім планаванні вайны. У адным дакладзе Генеральнага штаба наўпрост пісалася:
«Нямецкія жаўнеры змагаюцца столькі ж супраць абмаражэння, колькі і супраць ворага».
Нямецкія войскі ў снежні 1941 года. Фота: Imperial war museum
Дадатковыя пралікі
Апроч вышэйпазначаных прычын існавалі, вядома, і іншыя чыннікі правалу аперацыі «Барбароса». У нататцы фельдмаршала фон Лееба з групы армій «Поўнач» ад жніўня 1941 года падкрэслівалася: «Насельніцтва сустракае нас як вызваліцеляў. Калі з імі правільна абыходзіцца, яны могуць стаць хаўруснікамі ў падрыве бальшавіцкай улады».
Аднак нацысцкая палітыка тэрору хутка адштурхнула патэнцыйных саюзнікаў. Як вядома, генеральны план «Ост» прадугледжваў знішчэнне або паняволенне мясцовага насельніцтва. У зводках з тылу вермахта нямецкія афіцэры скардзіліся: «Актывізуецца дзейнасць партызанаў. Нашая палітыка гоніць насельніцтва ў абдымкі бальшавікоў».
Франц Гальдэр у дзённіку ад 23 ліпеня 1941 года пісаў: «Фюрэр адмаўляецца разумець сэнс. Наша палітыка антаганізуе тых самых людзей, якія маглі б нам дапамагчы... Гэта вар’яцтва».
За некалькі месяцаў да гэтага Гітлер сказаў: «Варта толькі выбіць нагой дзверы, і ўся гнілая канструкцыя разваліцца».
Страты бакоў
Аперацыя «Барбароса», распачатая 22 чэрвеня 1941 года, была найбуйнейшай і амбіцыйнай ваеннай кампаніяй у гісторыі. У ёй былі задзейнічаныя больш за 4 мільёны нямецкіх войскаў і войскаў краін Восі, пры падтрымцы 4500 танкаў і амаль 5200 самалётаў.
Дзённік Гальдэра. Урывак. Фота: Imperial war museum
Да снежня 1941 года нямецкая армія прасунулася на сотні кіламетраў, яна нанесла Чырвонай Арміі катастрафічныя страты: за першыя паўгода было забіта, паранена або ўзята ў палон каля 4 мільёнаў савецкіх жаўнераў.
Да канца 1941 года больш за 830 тысяч нямецкіх вайскоўцаў былі забітыя, параненыя або зніклыя без звестак — значна больш, чым чакалася ў планах Адольфа Гітлера. Савецкія страты былі значна большыя, ахвяры сярод мірнага насельніцтва дасягалі мільёнаў як праз баявыя дзеянні, так і праз жорсткасць немцаў на акупаваных тэрыторыях.
Павал Хадзінскі, budzma.org
Глядзіце яшчэ:
