Дыпламатычныя стасункі паміж дзвюма краінамі ўсталяваныя ў 1992 годзе, у Новай Зеландыі ёсць беларуская дыяспара, гісторыі перасялення беларусаў у далёкую краіну раней перыядычна з’яўляліся ў прасторы разнастайных беларускіх СМІ. Першыя ж ластаўкі цікавасці беларусаў да жыцця ціхаакеанскіх выспаў можна смела адносіць да пачатку ХХ стагоддзя, калі ў газеце «Наша Ніва» выйшаў вялікі матэрыял на некалькі старонак пад назвай «Зямельная справа ў Новай Зеландыі». На той час аграрныя пераўтварэнні ў далёкім краі былі прагрэсіўнымі і паспяховымі, з чым і хацелі пазнаёміць сваіх чытачоў «нашаніўцы».
Загадкі аўтарства газетнай публікацыі і асобнай брашуры
Першая публікацыя пра Новую Зеландыю выйшла ў газеце «Наша Ніва» за 1907 год. У восьмым нумары газеты ў матэрыяле «Зямельная справа ў Новай Зеландыі» аўтар пад псеўданімам Марцін каротка апісваў cтанаўленне ціхаакіянскай дзяржавы, трансфармацыю яе законаў і ўнутранага ладу жыцця. Але асаблівы акцэнт рабіўся на зменах у аграрнай сферы і здабыцці самакіравання краем, што дазволіла распараджацца зямельнымі рэсурсамі жыхарам краіны, актыўна развіваючы ўласны аграрны сектар.
Але «Наша Ніва» была не толькі газетаю. Вакол рэдакцыі ўзнік цэлы шэраг аўтаномных культурных і сацыяльных праектаў. «Наша Ніва» пераўтварылася ў кніжнае выдавецтва ды выконвала функцыю каардынацыйнага выдавецкага цэнтру. Таму няма нічога дзіўнага, што паралельна з газетным артыкулам тэкст «Зямельная справа ў Новай Зеландыі» выходзіць асобным выданнем, на вокладцы якога было пазначана, што гэта пераклад з украінскай мовы. Прычым выходзіць як кірылічным шрыфтам, так і лацінкай — у гэты час многія выданні выходзілі ў двух варыянтах беларускай графікі (да 1912 года). Дарэчы, самае першае выданне «Нашай Нівы» (як выдавецкага цэнтра) пабачыла свет пад лозунгам «Свайго не цурайцесь — чужому навучайцесь». На сёння першае «нашаніўскае» выданне можна сустрэць у розных культурных установах Беларусі і за яе межамі: у шэрагу мінскіх музеяў (напрыклад, у літаратурным музеі Якуба Коласа, бо ў класіка ў асабістай бібліятэцы захоўвалася гэта выданне), у Нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве (Biblioteka Narodowa) або ў бібліятэцы Урублеўскіх у Вільні.
Вокладка выдання «Зямельная справа ў Новай Зеландыі» на лацінцы, 1907 год. Крыніца: polona2.pl
Варта разабрацца з аўтарам гэтага матэрыялу, бо тут існуе пэўная блытаніна. На асобным выданні «Зямельная справа ў Новай Зеландыі» пазначана, што яно перакладзена з украінскай мовы аўтарам пад крыптанімам А. Б. або A. B. (калі гаворка ідзе пра варыянт выдання лацінкаю). Абсалютна памылкова пераклад і падрыхтоўку гэтага выдання прыпісваюць Адаму Багдановічу, які ў «Нашу Ніву» ў прынцыпе не пісаў і з ёй не супрацоўнічаў. Напрыклад, так зроблена ў Вікікрыніцах або нават у электронным каталогу Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, што, натуральна, з’яўляецца грубай памылкай.
Газетны артыкул пад псеўданімам Marcin (у кірылічным варыянце газеты пішацца як Марцин) таксама не зусім вядома, да каго адносіць, бо калі арыентавацца на Янку Саламевіча — аўтара першага на Беларусі «Слоўніка беларускіх псеўданімаў (XVI–XX стст.)» (1983), то гэты нікнэйм даследчык адносіць да Якуба Коласа. У грунтоўным слоўніку пазначаецца год і нумар газеты, дзе з’явіўся гэты псеўданім, з чаго вынікае, што артыкул «Зямельная справа ў Новай Зеландыі» падрыхтаваў Міцкевіч Канстанцін Міхайлавіч, ён жа Якуб Колас. І гэта таксама памылка.
Вокладка грунтоўнага слоўніка беларускіх псеўданімаў Янкі Саламевіча, 1983 год. Крыніца: knihi.com
Насамрэч аўтарам матэрыялу пра зямельную справу ціхаакеанскай краіны з’яўляецца хутчэй за ўсё беларускі грамадска-палітычны дзеяч Алесь (Аляксандр) Бурбіс, які друкаваўся ў «Нашай Ніве» пад рознымі псеўданімамі. Ён адзін з тых беларускіх дзеячаў, які падпісваўся крыптанімам А. Б. (лацінкай — A. B.), што абазначалі першыя літары яго імя і прозвішча. Відавочна, што псеўданім Марцін і крыптанім А. Б. гэта ўсё пра адну персону — аднаго з пачынальнікаў беларускага тэатра, аўтара даследаванняў па эканамічнай геаграфіі, гісторыі, этнаграфіі, сельскай гаспадарцы, банкаўскай справе.
Алесь Бурбіс — консул БНР у Маскве і адзін з першых рэдактараў газеты «Савецкая Беларусь». Крыніца: wikipedia.org
Змест тэксту аб поспехах зямельнай рэформы пачатку ХХ стагоддзя ў Новай Зеландыі і яго тагачасная актуальнасць
Перадусім адзначым, што мова тэксту жывая, а матэрыял пра зямельную справу Аотэароа (так называецца Новая Зеландыя на мове маоры) чытаецца як мастацкі твор, што не перагружаны сухімі статыстычнымі данымі. Праўда, змест тэксту крыху заблытаны, і каб разабрацца ў зямельных справах Новай Зеландыі і грамадзянскіх правах яе жыхароў, то трэба паглыбіцца ў гісторыю краіны ХІХ стагоддзя, а таксама пазнаёміцца з пытаннем суіснавання еўрапейскіх перасяленцаў (перадусім англічан) і прадстаўнікоў тутэйшых плямёнаў маоры.
Першая частка тэксту падобная больш на ўводзіны ў гісторыю краіны, каб чытач мог пазнаёміцца, якім чынам Новая Зеландыя развівалася ў першай палове ХІХ стагоддзя, зразумець вытокі і паходжанне прагрэсіўнасці законаў і парадкаў далёкага краю.
Першая старонка газетнага артыкула «Зямельная справа ў Новай Зеландыі» ў «Нашай Ніве» на лацінцы
Найбольш важнай з’яўляецца другая частка матэрыялу Марціна, калі апісваецца з’яўленне ў новазеландцаў самакіравання — у 1853 годзе. Англійскі ўрад дазволіў мець палітычныя правы жыхарам сваіх далёкіх калоній, што стала моцным штуршком для далейшых зменаў: «Трэба сказаць, што як завялося ў Н.-З. самаўпраўленне, то палітычныя правы былі даны не толькі самым англічанам, што там жылі, але і людцам тамтэйшым. Ад гэтага «тамтэйшым» стала лепш жыць, і цяпер яны ўжо не такіе, якімі ешчэ так недаўно былі іх бацькі — людаеды. Англіцкае правіцельства не убаялося нават дзікім людзём даць свабоду і палітычныя правы, і с таго ня толькі ня вышло нічога страшнага, але напроціў, у краю усё пашло, як не патрэба лепей. Цяпер Новаю Зэляндею управляець рада з народных дэпутатаў выбраных агульным, простым, роўным і тайным падавеннем галасоў, без розніцы веры і народнасьці, нягледзячы, чы то мужчыны, чы кабеты».
Сапраўды, Новая Зеландыя была перадавой краінай у плане выбарчага права, бо менавіта ў гэтай ціхаакеанскай краіне першымі ў свеце атрымалі права голасу жанчыны — ажно ў 1893 годзе. У гэты час карэнныя жыхары выспаў таксама мелі шырокія грамадзянскія правы, хоць некаторыя дакументы аб правах маоры перыядычна ігнараваліся. Англійскія перасяленцы лічыліся з тубыльцамі з-за таго, што тыя свае правы, гонар і годнасць жорстка адстойвалі са зброяй у руках (тут варта прыгадаць новазеландскія зямельныя войны — 1840-я, 1860-я пачатак 1870-х гг.).
Прагрэсіўныя змены адбыліся не толькі ў сферы грамадзянскіх правоў, але і ў аграрным сектары Новай Зеландыі, што стала прыкладам для іншых краінаў: «Сперш устанавілі падатак за зямлю так: хто зямлі мала маець, той падаткоў не плоціць; а плаціць мусіць той, у каго зямлі багата, дый такім парадкам, што чым больш зямлі, тым большы падатак наложэны на кожную дзесяціну. Падатак той такі вялікі, што не было ніякой карысьці трымаць у адных руках надта многа зямлі, бо з яе не заставалося ўжо аніякога даходу, як заплаціш усе падаткі».
Краявіды Новай Зеландыі. Крыніца: agbz.ru
У артыкуле адзначаецца прадуманая палітыка дзяржавы, якая выкупае зямлю ва ўладальнікаў буйных маёнткаў, каб распрадаць пасля малымі часткамі: «Штогод правіцельства затрачывае ўсё болей ды болей грошэй на тое, каб паскупляць вялікіе маёнткі, а пасля, каб распрадаці тую зямлю малымі часткамі. Цяпер на гэта затрачываецца мала не пяць мільёнаў рублёў у год».
Калі памешчык не хацеў прадаваць свой вялікі маёнтак, то яго абавязвалі гэта зрабіць, што было замацавана на заканадаўчым узроўні: «Законы а прымусовай прадажы зямлі былі устаноўлены ў годы 1894 ды 1896; гадо ўцераз чатыры, ці пяць пасля таго правіцельства прынукаю купіло 77 маёнткаў (125 тысяч дзесяцін), страціўшы на гэта болей як 16 мільёнаў рублёў. Ведама, што правіцельства народнае не шкадуе грошай, калі бачыць, што з гэтаго выходзіць дабро для народу".
Пасля гэтага новазеландскі ўрад пайшоў яшчэ далей і пастанавіў не дазваляць набываць шмат зямлі ў адны рукі: «...ніхто не мае права купіць для сябе болей, як 240 дзесяцін зямлі лепшэй і 750 горшэй зямлі. Хто ўжо столькі зямлі маець, таму ня можна купіць і аднае навэт дзесяціны».
Урад ціхаакеанскай краіны звяртаў увагу і на бедных жыхароў, каб дзякуючы дзяржаўнай патрымцы яны змаглі знайсці магчымасць «падняцца з кален», маючы хаця б невялікі кавалак зямлі: «Каб купляць зямлю маглі не адны багатые, але і бедные, правіцельства ня толькі дае зямлю на выплату, а і пазычае грошы на тое, каб чалавек мог справіць усю гаспадарку. За грошы бяруць малые процэнты: 4 капейкі на год з рубля. Дзеля таго бедны чалавек можэ купіць сабе зямлі і завесьці гаспадарку, не пазычаючы грошэй у рожных там ашуканцоў».
Пры гэтым можна было не толькі выкупаць зямлю пры фінансавай падтрымцы дзяржавы, але і браць у арэнду, прычым на розныя тэрміны: «Бедны чалавек можэ і не купляць зямлі у правіцельства, а ўзяць яе ў арэнду. Арэндатором правіцельства так сама пазычае грошы на гаспадарку, а за арэнду бярэ надта танна; дзеля таго ў Новай Зэляндыі больш людзей мае ахвоту наймаць зямлю, як купляць. ...Арэнда бывае там дваякая: кароткая, на колькі гадоў па угавору, с правам выкупіць арэндную зямлю, і вечная арэнда — без права выкупу».
Паспяховы прыклад Новай Зеландыі быў надзвычай актуальны для беларускага чытача, бо з 1906 года на тэрыторыі Расійскай імперыі праводзілася сталыпінская рэформа. Хоць гэта аграрная рэформа моцна паўплывала на тагачаснае беларускае грамадства, стала паваротным момантам у змене эканамічнага мыслення беларускага селяніна, прывяла да з’яўлення ў яго адмысловага стаўлення да ўласнасці, гаспадарчых інавацый, сваёй прадпрымальнасці і прадпрымальніцтва, аднак такой прадуманасці і паспяховасці, як аграрныя пераўтварэнні ў Новай Зеландыі, яна не мела. Да таго ж рэформа засталася не да канца рэалізаванай, бо пачалася Першая сусветная вайна.
Наступствы публікацыі матэрыялу для «Нашай Нівы»
З самага пачатку існавання «Нашай Нівы» царскія ўлады пільна сачылі за яе зместам. Ад лютага 1907 года «Нашу Ніву» «курыраваў» віленскі інспектар па справах друку А. Кемерлінг. Менавіта ў 1907 годзе на старонках «Нашай Нівы» з’явіліся матэрыялы «Дума і народ», «Зямельная справа ў Новай Зеландыі», на якія адразу звярнула ўвагу цэнзура і палічыла іх небяспечнымі для існага дзяржаўнага ладу. Гэтыя тэксты звярталіся да набалелага зямельнага пытання, якое стала адной з прычынаў рэвалюцыі 1905–1907 гг. Ды яшчэ ў матэрыяле пра зямельную рэформу ў Новай Зеландыі аўтар робіць выснову, што беларускім краем павінна кіраваць не Дзяржаўная Дума, а свая мясцовая Дума (Сейм), што будзе абірацца з мясцовых (тутэйшых) жыхароў, якія жывуць у Беларусі і ведаюць патрэбы простага народа. Аўтар фактычна наўпрост агучвае ідэю пра беларускую аўтаномію ў вырашэнні ўнутраных спраў і менавіта ў мясцовым самакіраванні (на прыкладзе Новай Зеландыі) Марцін (ён жа Алесь Бурбіс) бачыць паспяховасць аграрных пераўтварэнняў у Беларусі.
Супрацоўнікі і наведнікі газеты «Наша Ніва» каля будынка рэдакцыі на Завальнай вуліцы ў Вільні. Фота 1910-х гг. З фондаў БДАМЛМ
У сакавіку 1907 года віленскі інспектар па справах друку даносіў пракурору Віленскай судовай палаты, што абодва матэрыялы ў № 8 «Нашай Нівы» нагадваюць падпольныя пракламацыі, якія ў стане моцна ўсхваляваць чытача беларускай газеты і выклікаць яму непавагу да суда, паліцыі, земскага начальніка, абшарніка, да войска і законаў дзяржавы. Пры гэтым Кемерлінг паведамляў наступнае: «Об этом имею честь донести до сведения Вашего превосходительства на предмет возбуждения уголовного преследования против ответственного редактора-издателя названной газеты А. Власова. При этом считаю своим долгом поставить Ваше превосходительство в известность, что полицею, по сообщению полицмейстера, конфисковано № 8 — 668 экземпляров...».
Супраць рэдактара беларускага выдання Аляксандра Уласава быў распачаты судовы пераслед.
22 студзеня 1910 года адбылося пасяджэнне Віленскай судовай палаты па крымінальнай справе яшчэ 1907 года — канфіскацыі «Нашай Нівы» № 8. У выніку Уласаў атрымаў два месяцы зняволення, нягледзячы на тое, што яго абараняў вядомы віленскі адвакат Тадэвуш Урублеўскі (1858–1925).
Рэдакцыя «Нашай Нівы» пасля паліцэйскага ператрусу, 1910-я гг. Крыніца: wikipedia.org
Дзеячаў і выдаўцоў «Нашай Нівы», як бачым, часам дарма папракаюць у памяркоўнасці да ўладаў Расійскай імперыі. Рэдакцыі даводзілася працаваць ва ўмовах, калі на некалькі нумароў запар накладаўся арышт. А паралельна з гэтым адбываліся начныя ператрусы ў рэдакцыі, налёты палітычнай паліцыі на друкарню ды канфіскацыі рэдакцыйнай маёмасці.
Хведар Прылёпаўскі, budzma.org
