Хто з кіраўніцтва БНР працаваў на чужыя выведкі? Што мы пра гэта ведаем, а што яшчэ маем даведацца? Кантакты са спецслужбамі суседзяў — таўро на біяграфіі ці звычайная практыка таго часу? Давайце разбірацца.
Пытанне супрацы ўрадоўцаў БНР са спецслужбамі розных краінаў — ці не самы таямнічы кавалак гісторыі рэспублікі-мроі. Гэта не прынята згадваць у мемуарах, таму героі падзеяў найчасцей абіраюць маўчанне да труны. Не кожны момант кантакту азначае супрацу, таму рэальныя спружыны падзеяў намацаць цяжка. Ну і, нарэшце, самі спецслужбы суседніх краінаў — ВЧК-ОГПУ, ІІ аддзел польскага генштабу ды выведка Літвы яшчэ толькі фармаваліся.
“Злы геній беларускага руху”
У 1919 годзе ствараецца ІІ аддзел генштаба Польшчы, “Двуйка” альбо “Дэфензіва”. Гэта не паліцыя, а менавіта вайсковая контрвыведка. Усе кантакты ўрадоўцаў БНР з палякамі ў 1919–1920-х гадах праходзілі менавіта праз яго. Гісторыя захавала імёны адказных за “беларускі напрамак”: Станіслаў Іваноўскі (брат нашага Вацлава Іваноўскага), Валеры Славэк, Ян Пілсудскі і Сільвестр Ваявудскі. Апошні атрымаў ад Адама Станкевіча мянушку “Злы геній беларускага руху”.
Ваявудскі быў 100-адсоткавым чалавекам Пілсудскага, у 1919-м у занятым палякамі Мінску ён адказваў за дачыненні з БНР, шчыльна кантактаваў з Антонам Луцкевічам, пасля фармаваў Беларускую вайсковую камісію (БВК) і рабіў усё, каб Беларусь паўстала ў зручнай для палякаў форме. Як гэта? У выглядзе буфернай дзяржавы паміж Польшчай і Савецкай Расіяй.
Усе прапольскія дзеячы беларускага руху — Казімір Цвірка-Гадыцкі, Павел Аляксюк, Браніслаў Тарашкевіч — хадзілі менавіта пад крылом Ваявудскага. Зрэшты, праект Сярэдняй Літвы са сталіцай у Вільні, дзе школьным дэпартаментам меў кіраваць той самы Тарашкевіч, таксама належыць ягонаму генію.
Далей у Ваявудскага ўсё кардынальна змяняецца: пасля вайны ён арганізоўвае “Незалежную сялянскую партыю” (NPCh) у Польшчы, якая агітуе за чырвоныя ідэі, яго арыштоўваюць, ён бяжыць у СССР, яго арыштоўваюць, а пасля расстрэльваюць. Той самы лёс, зрэшты, паўтарыў і Тарашкевіч, стварыўшы БСРГ як клон NPCh, а пасля “зліняўшы” ў БССР, дзе ягоны шлях і скончыўся… Што гэта? Радыкальная змена палітычных поглядаў? Ці гульня польскай “Дэфензівы”? Адказу дагэтуль няма.
Дадамо пра палякаў яшчэ адзін момант: аналітыкі “Дэфензівы” мелі свой погляд на беларускае пытанне, які не заўсёды супадаў з дзяржаўным. Скажам, у грунтоўнай працы “Кароткі нарыс беларускага пытання”, выдадзенай для службовых мэтаў, тыя раяць уладам не заціскаць татальна беларускі рух і пускаць нашых паслоў у Сойм, каб збудаваць схему супрацы, інакш будзе бяда. Варшава вырашыла па-іншаму і… усё страціла.
“Чаго вы тут седзіце са сваёй БНР?..”
Шчупальцы савецкіх спецслужбаў у БНР — пытанне дагэтуль нявывучанае, бо закрытае: архівы КДБ ды ФСБ не такія гаваркія, як польскі архіў у Быдгашчы. Зразумела, што Саюз меў адназначных кадравых супрацоўнікаў (як Сымон Якавюк), агентаў уплыву, а таксама няшчасных, якія проста трапілі на гачок.
Найбольш пільная ўвага, як ні дзіўна, надаецца ўрадоўцам БНР ужо пасля іх ад’езду з Беларусі. А што яны там плануюць? Што каму шэпчуць? Каго і для чаго рыхтуюць? БССР не мела свайго МЗС, затое мела прадстаўніка свайго Савета народных камісараў пры Наркамаце замежных спраў СССР: ён гэтым усім і займаўся. Якая была задача? Усё проста: знішчыць БНР ды сцвердзіць, што БССР — адзіная сапраўдная беларуская дзяржава.
Але як? Для гэтага быў выкарыстаны комплекс мераў. Па-першае, беларусізацыя ў БССР, якая стала фасадам для вырашэння знешніх задачаў. Па-другое, закальцоўванне на Саюзе ўсяго нацыянальнага руху ў Заходняй Беларусі, з чым выдатна справіўся Тарашкевіч са сваёй “Грамадой”. Па-трэцяе, фармальная ліквідацыя БНР і вяртанне яе дзеячаў “на Родину”.
На ролю “злога генія” тут быў прызначаны сын мінскага лекара Аляксандр Ульянаў, чалавек д’ябальскіх здольнасцяў. Найхутчэй, менавіта яму належыць вярбоўка Тарашкевіча, які з паланафіла стаў “чырвоным” і сабраў усіх актыўных беларусаў у БСРГ. Яго персанальна згадвае Аляхновіч як чалавека, які намовіў яго ехаць у БССР. І каб тое тычылася адно Аляхновіча…
Мэсідж Ульянава, які няспынна катаўся па “загніваючым Захадзе”, быў просты: “Чаго вы тут седзіце са сваёй БНР? Вы — ніхто. А ў БССР вы будзеце прыносіць карысць! Вяртайцеся і разбірайце пасады, грошы, курорты — каму што”. Як вядома, у 1925-м на Берлінскай канферэнцыя БНР была фактычна ліквідаваная — план спрацаваў, міністры самі здалі свае партфелі. У наступным годзе ўжо ў Мінску была зладжаная Акадэмічная канферэнцыя па правапісе (зразумела, правапіс быў адно нагодай), каб зацягнуць з-за мяжы ў БССР як мага больш народу…
Самае паказальнае ў гэтай гісторыі — паводзіны дзеяча БНР і кадравага агента ОГПУ Сымона Якавюка ў выпадку з Берлінскай канферэнцыяй: ён выступіў супраць! Падаецца, дзе логіка? А тут варта сачыць за рукамі: выступіўшы супраць, Якавюк умомант далучыўся да групы Пятра Крычэўскага, адзінага ўрадоўца БНР, які не здаў свой партфель і працягнуў справу на эміграцыі. Усё слушна: “свой чалавек” мае быць побач да апошняга ўздыху.
Партызанка і кніжкі па-беларуску
Стасункі з літоўцамі выбудоўваліся нашмат больш “рамантычна”, чым з папярэднімі гульцамі. Ластоўскі, Дуж-Душэўскі і іх прыхільнікі падаліся ў Літву, якая працавала з імі спачатку па лініі Міністэрства беларускіх спраў, пасля — праз Беларускі цэнтр у Літве, які лічыўся дзяржструктурай. Адказным з літоўскага боку быў чыноўнік з прозвішчам Ёнінас.
Навошта гэта было літоўцам? Безумоўна, каб насаліць палякам, арганізоўваючы “беларускую партызанку” на Віленшчыне і Гарадзеншчыне, якія Літва лічыла сваімі. Ластоўскі таксама лічыў іх сваімі, таму інтарэсы нібыта супалі. А ў дадатак за літоўскія грошы можна было друкаваць процьму беларускай літаратуры: “Гісторыю крыўскай кнігі”, часопіс “Крывіч” ды інш. Варта адзначыць, што Літва да сярэдзіны 1920-х “сябравала” з СССР супраць Польшчы, таму антыпольскія настроі беларускіх дзеячаў былі выгадныя ўсім.
“Незалежнасць” без дзвюх першых літар
Што маем у выніку? Дзеячы БНР на розных этапах сапраўды кантактавалі з выведкамі іншых дзяржаваў, якія паўставалі з пылу на вачах усяго свету. І гэта не лічылася заганай, бо без кантакту з немцамі не было б ніякай незалежнай Літвы ці Латвіі, без кантакту з французамі — Польшчы, і г.д. Партнёры, праўда, змяняліся па ходзе танцу: у 1919–1920 для дзеячаў БНР было нормай сябраваць з палякамі, але ў 1920-я любы кантакт з “Дэфензівай” ужо лічыўся здрадай. І наадварот: БНР ваявала з бальшавікамі ў 1918 – 1920-м, але пазней абсалютная большасць міністраў дружна з’ехала ў “чырвоны” Мінск.
Важна, што БНР рэальна чапляла і раздражняла і СССР, і Польшчу, і Літву. Усім карцела спачатку ўступіць у кантакт, пасля наладзіць кантроль — і ўрэшце ліквідаваць. Беларусь тады цікавіла суседзяў выключна без першых дзвюх літараў у слове “незалежнасць”. Калі ж паглыбляцца ў канкрэтныя сюжэты, то ўсё гэта мутная вада альбо гісторыя ўзаемаадносінаў асобных людзей, якая яшчэ мае быць напісаная.
Алесь Кіркевіч
