16 сакавіка ў Летуве адзначаецца Дзень кніганошаў. У мінулым летувіскія кніганошы, а часам і кнігавозы (іх называлі і так) літаральна выратавалі нацыю і мову ад русіфікацыі, піша Уладзіслаў Гарбацкі ў «Новым Часе».
Кніганошы
З 1864 па 1904 гады сваёй упартасьцю і адданасьцю сотні, тысячы мужчынаў і жанчын пераходзілі мяжу з Прусіяй, дзе друкаваліся кнігі, газэты па-летувіску і заносілі тысячамі сьцежак у Летуву ў складзе тады Расейскай імпэрыі выратавальнае друкаванае роднае слова. Тысячы арыштоўваліся, высылаліся на поўнач і ўсход імпэрыі, зьбіваліся, жанчыны-кніганошы гвалціліся, але зьяўляліся новыя і новыя кніганошы з усяе Летувы. А таксама з высылкі вярталіся былыя кніганошы, якія браліся за справу зноў. Такую нацыю не магла зваяваць царская імпэрыя.
У 2004-м ЮНЭСКО прызнала нелегальнае распаўсюджаньне летувіскіх кніжак унікальнай гістарычнай зьявай, якая ня мае аналягаў нідзе на сьвеце.
Да ўсяго цікавая гендарная гісторыя кніганошаў: жанчыны на роўных з мужчынамі ўдзельнічалі ў пераносе і асабліва ў распаўсюдзе забароненых летувіскіх кнігаў і газэтаў. І нават сярод распаўсюднікаў ужо ў самой Летуве часам большасьць складалі жанчыны, якія на кірмашах, у бажніцах і па вёсках раздавалі, прадавалі, абменьвалі кнігі. Іх зьбівалі, гвалцілі, трымалі разам з мужчынамі ў турмах, адмаўляючы ім асобнае месца, высылалі ў Карэлію, Валагодчыну і Ніжагародчыну, а яны вярталіся і зноў з кайстрамі ды лубянымі корабамі скіроўваліся ў дарогу па кнігі.
Адна зь першых кніганошаў у Летуве Караліна Лаўрынавічутэ тройчы арыштоўвалася, за сьмеласьць і ўпартасьць у кніжнай справе ў 1872 годзе высланая ў Карэлію, адкуль не вярнулася. Дасюль невядома, як і дзе загінула яна. Таму 16 сакавіка — дата гістарычная і важная для Летувы, каб не забыць вычын кніганошаў і трагічны лёс, які напаткаў многіх такіх непрыкметных волатаў і герояў.
Сьцяна кніганошаў. Фота музэю Літоўскага народнага побыту
Гэтая дата зноў актуальная для Беларусі на фоне зачыненых выдавецтваў, сьпісаў забароненай літаратуры, прапановаў рэжымнікамі чысьціць кніжныя паліцы і паступовай русіфікацыі культурнага поля Беларусі. Не зважаючы на прагрэс і распаўсюд лічбавай кнігі, папяровая кніга застаецца запатрабаванай і сымбалем змаганьня за тоеснасьць і прысутнасьць. Зноў актуальная становіцца дзейнасьць кніганошаў, кнігавозаў.
Чаму Дзень кніганошы 16 сакавіка
Дзень кніганошы адзначаецца ў гадавіну нараджэньня Юргіса Бялініса (16 сакавіка 1846 году), кніганошы і заснавальніка сеткі нелегальнага распаўсюджваньня летувіскай літаратуры. Сьвята, якое сёньня рэабілітуе старыя мэтады барацьбы за мову і зьвяртае ўвагу на беларускіх непрыкметных волатаў, якія нясуць, вязуць і перадаюць кнігі па-беларуску па ўсім сьвеце. Бо наяўнасьць кнігаў на роднай мове як на радзіме, так і ў беларускіх асяродках у замежжы ўсё яшчэ яднае, мабілізуе, а часам прыцягвае ўвагу ўладаў і органаў. Як і ў 19 ст., сёньня праз кнігі па-беларуску робяцца ператрусы, людзі арыштоўваюцца і абвінавачваюцца ў здрадзе дзяржаве.
Вядомы ў Летуве эксьлібрыс, прысьвечаны кніганошам, у прыватнасьці аднаму з пачынальнікаў руху кніганошаў Юргісу Бялінісу.
Беларусы-кніганошы ў свеце
У 20 ст. беларусы ўжо вярталіся да кніганоства: так, слынны дзеяч беларускай меншасьці ў Польшчы Юры Туронак ужо ў XX ст. арганізаваў асаблівы канал дастаўкі нелегальнай беларускай літаратуры, цалкам выкарыстоўваючы ў сваёй дзейнасьці досьвед летувіскіх кніганошаў. Пазьней мэтад кніганошаў выкарыстоўвалі беларускія дыяспарнікі, каб, наадварот, вывезьці рукапісы з БССР на Захад: так, айцец Аляксандар Надсан вывез рукапісы беларускіх дысыдэнтаў і друкаваў іх у Лёндане: напрыклад, вядомае эсэ А. Каўкі «Ліст расейскаму сябру». Часткова дзякуючы кніганошам папаўнялася Скарынаўка. Лёнданскія беларусы і беларускі як ніхто іншы разумелі вартасьць кнігі, якая часта эфэктыўней і галасьней за зброі, грошай і нават дзяржаўнасьці ўзмацняла беларускасьць.
Кнігі, кніжнікі, кніжніцы ды кніганошы, «кніжныя рэцыдывісты» ці «кніжныя кантрабандысты», як часта абразьліва называлі іх, здаўна палохалі аўтарытарныя ўлады, бо разьбівалі як па зьмесьце, так і па форме ману дыктатуры, сьмяяліся зь яе. Кнігі стваралі і аб’ядноўвалі супольнасьці ў мінулым, стварылі нацыі, але і цяпер яны зьбіраюць раскіданую па сьвеце беларускую супольнасьць: ствараюцца цэнтры і бібліятэчкі ў Сакартвэла (Грузіі), Італіі, Летуве, Польшчы, Францыі. У летувісаў мы ўсё яшчэ можам навучыцца салідарнасьці, упартасьці і закаханасьці ў роднае слова. Кніганоства хоць і разьвіваецца цяпер у іншых, больш спрыяльных умовах, аднак сваёй місіі не згубіла: данесьці праўду і прыгажосьць па-беларуску і супрацьстаяць імпэрыі.
Але сяньня кніганоства мае да ўсяго і наступнае вымярэньне: беларусізацыю. Так, у 21 ст. з спазьненьнем у нас зноў зьявіўся шанец выправіць моўную сытуацыю, скансалідавацца з беларускамоўнымі, дапамагчы ім і сабе: набыць, прачытаць і перадаць іншым кнігі па-беларуску. Не абавязкова рызыкаваць і везьці ў Беларусь забароненую літаратуру — ня ўсе ўмеюць рызыкаваць фізычна, але ўсе беларусы і беларускі здатныя падтрымаць кніжную справу па-беларуску, набыць кнігу, прачытаць яе па-беларуску і пачаць адмаўляцца ад звычкі чытаць, думаць і размаўляць на мове імпэрыі і акупацыі.
Кнігі пра кніганошаў
Шмат кнігаў — як мастацкіх, так і навуковых — напісана пра кніганошаў на розных мовах, перадусім па-летувіску. Але хочацца таксама нагадаць пра навэлу «Кніганошы» (1962) Уладзімера Караткевіча, у якой фэномэн пашыраецца да беларускага вымярэньня. Пісьменьнік рамантычна і адначасова трагічна апісаў жыцьцё беларускіх кніганошаў і іх сваякоў. Страхі расейскага чынавенства перад кнігамі па-летувіску, па-ўкраінску, па-польску ці па-беларуску, тым больш лацінкай, дасюль перасьледуюць беларускіх зрусыфікаваных рэжымнікаў.
Па-летувіску ж асаблівай увагі заслугоўваюць падзабытыя і ў самой Летуве творы «Непрыкметныя волаты» (1929-1930) і «У змаганьні за родную мову» (1929) пісьменьніка і журналіста Рапаласа Мацконіса. У гэтых творах вядомы ў міжваенны пэрыяд пісьменьнік узьняў пытаньне памяці пра кніганошаў, пра іх вычын дзеля захаваньня мовы. Цікава, што аўтар акрамя звыклага пэрыяду дзейнасьці кніганошаў у 1864-1904 гадах у Расейскай імпэрыі, ахапіў і іншы, часта невядомы пэрыяд 20-30-ых гадоў 20 ст., калі Вільня апынулася ў складзе Польшчы. Р. Мацконіс адзначаў у дзёньніку, што летувіскія кнігі ў 20 ст., выдадзеныя ў Коўне, за невялікім выключэньнем, зноў былі недаступныя для летувісаў, гэтым разам у заваяванай Віленшчыне. Таму ён вярнуўся да тэмы кніганошаў і заклікаў летувісаў забясьпечыць віленчукоў кнігамі на роднай мове. Свой раман «Непрыкметныя волаты», які задумваўся як трылёгія, аўтар прысьвяціў барацьбе за правы летувіскага народу з часоў забароны друку да польскай акупацыі Віленшчыны. Выйшлі толькі дзьве часткі, другая ў 1930 годзе. Трэцяя, прысьвечаная польскай акупацыі Віленшчыны, была напісаная напалову, але так не зьявілася.
Помнік кніганошам у Коўне
Падзабыты сяньня, пісьменьнік быў папулярны ў міжваенны час, ягонымі кнігамі, часта дастаўленымі падкрадня кніганошамі, зачытваліся летувісы Вільні, як сьведчыць ва ўспамінах Она Міцуце, летувіская паэтка і жонка Янкі Шутовіча. Як бачна, кнігі і пасланьне, якое стала ў тым ліку і палітычным, зноў дапамаглі летувісам спраўдзіцца, адваяваць мову, Вільню. А яшчэ Рапалас Мацконіс стварыў цікавае параўнаньне кніганошаў з непрыкметнымі волатамі. Гэтыя волаты і дасюль йдуць, едуць небясьпечнымі сьцежкамі да чытачоў, несучы ратавальны і такі небясьпечны груз.
