Адвечная гаворка, Ягайла і Дунін-Марцінкевіч, прыдарожныя крыжы, лацінка... Пра ўсё гэта чытаем у артыкуле ў Tygodnik Ilustrowany пра беларусаў. Аўтар робіць акцэнт на тым, што ў Польшчы пра Беларусь і беларусаў амаль не ведаюць. Дакладней — забыліся.
Tygodnik Ilustrowany — папулярны часопіс фармату А4 з добрым друкам і шматлікімі ілюстрацыямі, які выдаваўся ў 1859–1939 гг. На пачатку ХХ стагоддзя падобная якасць друку і тыражы яшчэ не сніліся нашаніўцам. Тут у розныя гады публікаваліся Сінкевіч, Прус, Ажэшка ды інш. Адным словам — часопіс польскай інтэлектуальнай эліты.
Аўтар артыкула «Беларускі народ» (Lud Bialoruski) у нумары за 1906 год — Стэфан Горскі. Журналіст не спецыялізаваўся на беларускай тэме, хутчэй сам спрабаваў у ёй разабрацца. Горскі меў польскія патрыятычныя погляды, адначасна — антынямецкія і антысеміцкія. Загінуў у 1940-м у лагеры Матхаўзэн.
Чаму караценькі артыкул на разварот можа быць цікавы?
Хаця б таму, што гэта сціслае бачанне беларускага пытання палякамі на той час. Акурат пасля рэвалюцыі 1905 года, калі нацыянальныя праекты ў імперыі пайшлі ўгару. У тым ліку — беларускі. З вялікай верагоднасцю, будучыя эліты Польшчы 1920-х — 1930-х, якія вызначалі лёсы Заходняй Беларусі, таксама яго чыталі.
«Кангламерат польскіх і расійскіх уплываў»
«...Калі ў нашым грамадстве кажуць пра беларусаў, то нават у інтэлігентных колах запытваюць, дзе гэтая Беларусь, хто такія беларусы?! Кароткая польская памяць. Сучаснае пакаленне забылася, што наша заканадаўства друкавалася для беларусаў на іх мове, што Польшча заўсёды шанавала мову падуладнага братняга народа, што кароль Уладзіслаў Ягайла у кракаўскім замку размаўляў па-беларуску...»
Так Горскі пачынае артыкул. Далей піша, што беларусаў 6 мільёнаў. Гэта дадзеныя паводле мовы. Геаграфічна па-беларуску гавораць ад Прыпяці, Буга, Нарвы і Бабра, Нёмана і Віліі ажно да верхняга цячэння Волгі і левых прытокаў верхняга Дняпра. Край ляжыць паміж Польшчай і Вялікаросіяй, захадам і ўсходам.
Цывілізацыйна беларускі народ бачыцца Горскаму як маларазвіты. Мова — «кангламерат польскіх і расійскіх уплываў», «мешаніна гукаў польска-расійскіх». На захадзе кажуць «Дзень добры, паночку», на усходзе «Здравствуйце, барін». Падобная дваістасць і ў плане рэлігіі: каталіцкі касцёл і праваслаўная царква. Першая фігуруе як «панская вера», другая — «казённая вера». З папраўкай на тое, што частка беларусаў перабывае ў праваслаўі змушана.
«Бюракраты Мураўёва не здолелі перамагчы (...) адвечнай гаворкі»
«Класа інтэлігенцыі беларускі народ не нарадзіў амаль зусім», — піша аўтар. Галоўны беларускі пісьменнік — Вінцэнт Марцінкевіч (без прыдомку «Дунін»). Той пераклаў «Пана Тадэвуша», напісаў «Пінскую шляхту», «Гапон», «Купалле». У дадатак, беларуская мова фігуруе ў некалькіх спеўніках і пары дзясяткаў брашур, якія ў «Вялікай ілюстраванай энцыклапедыі» ўзгадвае Аляксандр Ельскі — яго аўтар называе беларусафілам.
Далей пра тое, што беларусы прыбіраюць да сваёй мовы выразы суседніх народаў. Падаюцца словы «грунт», «ганак», «гаварыць» побач з польскімі адпаведнікамі... Разам з тым: «Пад уплывам школы і службы вайсковай згубіўся не адзін беларускі выраз; палітычныя меры бюракратаў школы Мураўёва не здолелі, аднак, перамагчы прывязанасць народа да іх адвечнай гаворкі, не выцерлі таксама слядоў, выціснутых нашай польскай культурай».
А вось пра польскую мову, засвоеную беларусамі праз касцёл: «У часе нават найбольшага пераследу на Беларусі ўсяго польскага, народ выказваў свае сімпатыі да мовы, на якой звыкся прамаўляць, просячы ласкі ў Неба». Тут жа спасылка на Адама Багдановіча пра пашану беларусаў да польскай мовы, незалежна ад ступені валодання ёю. Пра традыцыю прыдарожных крыжоў у Беларусі («польскі звычай»), з якой ішло змаганне ў царскай Расіі.
Цікавы момант пра польскіх земляўласнікаў на беларускіх землях, якія заўсёды валодалі народнай беларускай мовай ды — не накідвалі простаму люду польскай. «Такім чынам, польская мова мела права заслужыць сабе павагу і любоў, бо не выклікала нянавісці, не прыгнятала гаворкі, бо адчувала за сабой сілу», — робіць выснову Горскі.
«Усе цывілізаваныя народы прымаюць лацінскі алфавіт»
Магчыма, найцікавейшае ў артыкуле — аналіз актуальнага стану беларускага пытання. Аўтар піша, што ўрэшце на Беларусі з’явілася шматлікае адраджэнскае асяроддзе, якое ўзялося за працу. Узгадвае свежавыдадзены буквар, які з’явіўся дзякуючы «нацыянальнай выдавецкай суполцы». Маецца на ўвазе суполка «Загляне сонца і ў наша ваконца» ды «Беларускі лемантар, або Першая навука чытання» — гэта акурат 1906 год!
Аднак Горскага зачапіла пытанне алфавіту: «Паводле прадмовы, выдаўцы не хацелі накідваць народу алфавіт, і таму друкуюцца лацінскімі і расійскімі літарамі. Цяжка не здзівіцца такому празмернаму лібералізму вышэйназванай суполкі. У часе, калі ўсе цывілізаваныя народы прымаюць лацінскі алфавіт, выдаўцы азбукі яшчэ вагаюцца, якія прыняць літары для сталай беларускай пісьменнасці. Хоць нават фанетыка беларускай мовы выразна падказвае выбар выключна лацінскага алфавіту...».
Горскі ўпэўнены, што пытанне з алфавітам — лёсавызначальнае для беларусаў, якія маюць вызначыцца: з усходам яны ці з захадам. Паводле звычаяў, мовы і культуры сапраўдны шлях толькі адзін — «зварот да Захаду». Ну і пра эліты: «У гэтым кірунку надзейна пойдзе эвалюцыйна-народная праца на Беларусі, калі народ у правадырах сваіх знойдзе людзей насамрэч годных гэтага імя».
У апошнім абзацы Горскі абяцае, што палякі будуць сачыць за развіццём беларускай выдавецкай суполкі. Таксама жадае беларускім адраджэнцам поспеху, калі тыя не стануць на шлях «шавінізму і нянавісці».
Да «Кароткай гісторыі Беларусі» Ластоўскага — яшчэ 4 гады
Варта яшчэ сказаць пра ілюстрацыі, выкарыстаныя ў артыкуле. Гэта вялікае фота мінскага фатографа Напельбаума: панарама з жабракоў каля нейкага касцельнага муру. Дзве рэпрадукцыі паштовак 1906 года той самай суполкі «Загляне сонца...»: дзяўчаты з-пад Слуцка ды беларускія сяляне. А яшчэ два фота з хатамі: заможнай і ўбогай, для кантрасту. Хоць «заможная» выглядае хутчэй сярэдняй, звычайнай...
Падобная выбарка, пагадзіцеся, чапляе. Выключны этнаграфізм і фіксацыя на ўбостве: жабракі, нейкая халупа. Дзе асобы? Дзе прыгожая архітэктура, няхай і з мінулага: замкі, тыя ж касцёлы? Ці гэта не здабытак народа, а зноўку — знешнія ўплывы? У тэксце, дарэчы, пра асобаў таксама нічога няма: нават пра Багушэвіча, які на той момант ужо быў прызнаным «бацькам беларускага нацыяналізму».
У той жа час, менавіта так — праз этнаграфізм і беднасць — беларусы самі сябе прэзентавалі на першасным этапе. Апеляцыі да вялікіх князёў і гетманаў былі наперадзе. «Кароткая гісторыя Беларусі» Ластоўскага з’явіцца ў Вільні праз чатыры гады — у 1910-м. Першыя паштоўкі ад «Загляне сонца...» — гэта партрэты сялянаў, хаты. На беларускасць Міра, Нясвіжа ці Полацкай Сафіі, выглядае, ніхто пакуль не замахваўся.
Флэшбэк з купалаўскіх «Тутэйшых»?
Чыста эмацыйна артыкул Стэфана Горскага можа пакінуць непрыемны асадак. Погляд згары, як на малодшага брата, які знаходзіцца на ніжэйшай ступені развіцця. Чаго каштуе адзін выраз — «падуладны братні народ». Суцэльны флэшбэк з купалаўскіх «Тутэйшых». Не выключана, дарэчы, што Купала таксама мог гэта чытаць ці — сутыкаўся з падобнымі публікацыямі.
Разам з тым аўтара цяжка папракаць, бо ён піша як паляк — з польскай «рацыі стану» — і нікому нічога не абавязаны. Да міжнародных стандартаў журналістыкі было яшчэ далёка. Відавочна, што польскія эліты ў асобе канкрэтнага аўтара цікавіліся і спрабавалі хаця б павярхоўна разабрацца ў беларускім пытанні, намацаць кропкі апоры, сувязі.
Відавочна, што стаўка на «сялянскасць», папулярная і ў часы Багушэвіча, і ў нашаніўскі перыяд, добра паклалася ў рэчышча падобнай візіі «старэйшага брата». А яшчэ лепш паклалася на савецкія наратывы і далейшае супрацьпастаўленне «польскі — панскі» ды «беларускі — сялянскі». Але гэта ўжо зусім іншая гісторыя.
Алесь Кіркевіч, фота аўтара, budzma.org
