На раёне шукаюць ката — прапаў, небарака, поўсць белая, лапы чорныя, на хвасце пляміна. Сто даляраў даюць таму, хто знойдзе. А я вось шукаю чалавека — і, у адрозненне ад гуманістаў, не якога-небудзь абстрактнага. А беларускамоўнага дацэнта, кандыдата гістарычных навук, уладальніка “Жыгулёў”, аматара юшкі. Прынамсі, так выглядалі ягоныя асаблівыя прыкметы ў дзевяностых гадах мінулага стагоддзя — “нібыта нядаўна, нібыта даўно”… Прыкметы, не горшыя за белую поўсць і пляміну на хвасце.
Узяцца за пошукі мяне прымусіў Пётр Вайль, а дакладней, ягоны тэкст пад назваю “Белорусское оружие” (“Беларуская зброя”), напісаны ў тых самых дзевяностых. Нам, беларусам, заўжды была ўласцівая нейкая хваравітая цікавасць да таго, што пра нас пішуць расейцы — нейкі балючы інтарэс, прычыны якога, я думаю, палягаюць у мове: мы добра ўмеем чытаць па-расейску, мы бачым не толькі тое, што паміж радкоў, а і ўсё двайное дно іхных сэнсаў, і ім не схавацца ад нас за ўсімі іхнымі паэтычнымі выкрутасамі — мы зразумеем любы намёк. Мы падсвядома чакаем ад расейцаў праўды пра сябе. Дык вось, у дзевяностых гадах расеец Пётр Вайль выправіўся ў Беларусь і напісаў пра гэта падарожнае эсэ… Напісаў для расейцаў — але так правакацыйна, што, здаецца, яно пісалася выключна для нас.
А, ну і, хто не ведае: Вайль — адзін з найлепшых расейскіх эсэістаў, эмігрант, інтэлектуал, журналіст, аўтар шматлікіх кніг, ладную частку якіх напісаў у суаўтарстве з Аляксандрам Генісам. Хто не чытаў — усім раю. Зрэшты, хто не дабярэцца, таксама нічога не страціць. Эсэістыка — жанр ненавязлівы. Але “Беларускую зброю” варта было б прачытаць кожнаму, каго цікавяць дзевяностыя. Ліхія яны былі, яркія, як ліхтары, ці проста лішнія — няважна.
…Найлепшаму расейскаму эсэісту дазволена ўсё. У тым ліку пачынаць з піва.
“У горадзе з памяншальнай назваю Ліда зрабілі прывал. Паглядзелі замак XIV стагоддзя, з’елі нешта бульбяное, выпілі агіднага мясцовага піва, якое рэкамендаваў мой спадарожнік…”
Вайль так і піша: “отвратительное местное пиво”. Яму можна, ён у самых розных кутках планеты піваў такія півы, што цудоўнае “Лідскае” цалкам магло падацца яму мярзотай. Але ж рэкамендацыя… Вось тут у тэксце ўпершыню ўсплывае ён — мой загадкавы персанаж.
Вайль піша, што наняў яго тады “як уладальніка ўласных “Жыгулёў”. А высветлілася, што за баранкай не проста кіроўца, а дацэнт-гісторык. Дзвесце кіламетраў ад Мінска да Ліды гэты наш нацыянальна свядомы суайчыннік разважае пра беларускую дзяржаўнасць. “Вы маеце на ўвазе БНР?” — пытаецца ў яго Вайль, дэманструючы шафёру-гісторыку і нам, чытачам, сваю абазнанасць не толькі ў півах. — “Але ж яна праіснавала менш за год”.
Дацэнт “поёрзал и приосанился”. “А што такое, па-вашаму, было Вялікае Княства Літоўскае?” — пытаецца ён (падаецца, што і цяпер дзевяць з дзесяці маіх знаёмых і сем з дзесяці незнаёмых беларусаў адказалі б гэтаксама). “Па-мойму, літоўскае княства”, — з расейскай прастадушнасцю адказвае Вайль і далей наракае, што ў Беларусі цяпер гэта ўлюбёная ідэя тутэйшых нацыяналістаў: “ВКЛ — нацыянальная беларуская дзяржава з беларускай дзяржаўнай мовай”…
“Насамрэч кіроўная дынастыя і эліта там былі літоўскія, а мовай зносінаў — крывіцка-дрыгавіцкі дыялект, — тлумачыць Вайль у фортку і паблажліва ўздыхае: — Але праўда ж не ў гісторыі, а ў ідэалогіі…”
“Мы дапілі піва і дацэнт сказаў: “Зараз бы юшкі… Я калі два дні юшкі не паем — дурны раблюся”.
Вайль не піша, ці пачаўся ў “Жыгулях”, якія імчалі ў Ліду, бульбасрач з бульбахорарам. Хутчэй за ўсё, ён проста моўчкі сядзеў на пярэднім сядзенні побач з кіроўцам і няўважліва і пагардліва слухаў, як той апісвае амерыканскаму госцю Нашу Версію Гісторыі. У сваім эсэ Вайль да самага канца так і не называе імя кіроўцы. Найлепшы эсэіст і гэта можа сабе дазволіць. А вось мне цікава…
Хто ж у тыя не такія ўжо далёкія гады вёз Вайля ў Ліду на сваіх “Жыгулях”? Як кажуць, зуб даю, што мы з вамі ведаем гэтага чалавека. Магчыма, мы нават гадаваліся на ягоных кнігах і бралі ў яго аўтограф. Вам ніхто не прыходзіць у галаву? Думай, думай… Дацэнт, гісторык, “Жыгулі”, юшка, нацыяналіст… Шмат хто падыходзіць пад такое апісанне, але ж ніхто не прызнаецца. Хаця зусім не факт, што Вайля чытаюць усе ягоныя персанажы.
“Па дарозе назад у Мінск дацэнт — відаць, канчаткова расчараваўшыся ўва мне — маўчаў, і можна было спакойна разглядваць мясціны, якія я столькі разоў бачыў у кіно: лясы, балоты, партызаны… Змрочны і патаемны кавалак гісторыі”.
Дацэнт, як бачым, апісваецца без усялякай сімпатыі. Вайлю ягоны нацыяналізм смешны і агідны. Як лідскае піва.
“Галоўнай нацыянальнай рысай тут лічыцца памяркоўнасць — міралюбства, дабрадушнасць, цярплівасць, саступлівасць, прымірэнчасць, нерашучасць, пасіўнасць. Як ні дзіўна, усё гэта сінонімы: выбар трактоўкі залежыць ад пазіцыі…”
А яшчэ Вайля ўражвае стылістычная чысціня Мінска — ягоны “стройны сталінскі неакласіцызм”. Ён прыгадвае, як цягнік, што некалі вёз будучага пісьменніка і знаўцу літоўскіх дынастый і крывіцка-дрыгавіцкіх дыялектаў у эміграцыю, спыніўся на чатыры гадзіны ў Мінску — уначы, увосень 1977-га. Зарыентавацца ў Мінску савецкаму чалавеку было проста — нават калі ён быў тут упершыню. “Праз пяць хвілін мы імчалі ў таксі ў нейкую рэстарацыю па гарэлку, а праз паўгадзіны сядзелі на борціку пясочніцы дзіцячай пляцоўкі пад клёнамі, чорнымі а чацвертай раніцы. Увогуле, Мінск мне спадабаўся адразу. Наступны раз, які надышоў амаль праз дваццаць гадоў, я цалкам ацаніў даволі жудкую гармонію гэтага горада — магчыма, самага стылёвага горада на тэрыторыі былога СССР…”
Мінск аказаўся для Вайля апошнім савецкім горадам. Такім і застаўся. Бедны Вайль — што сказаў бы ён, прыехаўшы сюды ў 2014-м… Куды падзеўся мінскі стыль? І дзе тыя дацэнты, побач з якімі так прыемна пагардліва маўчаць, гледзячы ў акно і прыдумляючы эсэ для “разумнага” чытача…
Беларусь 90-х для Вайля — камічная краіна. Ці, хутчэй, трагікамічная. Толькі трагікамічнасць здольная вывесці Беларусь на першыя старонкі сусветных медыяў, піша Вайль. Яна і ёсць “беларускай зброяй”. Тут смешная ўлада, смешная апазіцыя, смешны нацыяналізм, смешныя самі беларусы, якія ніколі не ўсміхаюцца. Як той дацэнт у “Жыгулях”.
“Смех ёсць афектам ад раптоўнага ператварэння напружанага чакання ў нішто”, — цытуе Вайль Канта. Беларусь — выдатная нагода паразважаць пра смех. Пра тое, што Савецкі Саюз — вось ён быў страшны, і нават тыя, хто яго ненавідзеў, адчувалі нешта кшталту гордасці за сваю прыналежнасць да краіны, якой баіцца ўвесь свет. Баіцца — значыць паважае. А мы ўсе прагнем павагі. Усе — апрача гэтых вось смешных беларусаў. У якіх ніколі не ўзнікне пачуцця, што іх баяцца і паважаюць. Каго ў канцы ХХ стагоддзя можна было напалохаць гісторыяй ВКЛ? Смешна — значыць, не страшна. Вайль нездарма піша, што вось “афиши “Тэатра лялек” возле гостиницы обещали спектакли “Кот у ботах” і “Тры парасяци”. Бо, на ягоную думку, гэта гучыць смешна. На думку любога расейскага пісьменніка гэта смешна, смешна і заўжды будзе смешна — і такі шчыры смех не заб’еш ніякімі юшкамі і вэкаэламі. Яны ніколі не пабачаць нас такімі, якімі хочам бачыць сябе мы.
А я ўсё думаю пра дацэнта. Можа, ён выпадкова прачытае гэты тэкст і ўспомніць: гэта ж я вазіў таго эсэіста, я!..
Лідскае піва, ВКЛ, юшка ў партызанскіх лясах — ён лавіў госця на гэты няхітры набор. А госцю і так усё было ясна. Краіна была патрэбная яму толькі для таго, каб назбіраць ілюстрацый. Калі недзе і ёсць развіццё памерлага камуністычнага праекта, дык гэта ў Беларусі, зрабіў выснову Вайль, і расейскае тут — працяг савецкага. А ўсялякія нацыяналісты ў “Жыгулях” толькі псуюць стылістычную чысціню цудоўнага месца.
Вайль памёр у 2009-м. Цікава, што б ён сказаў, прыехаўшы да нас цяпер? Кажуць, тут нічога не змяняецца, не адбываецца, час застыў і мы як былі смешныя і трошкі трагічныя, так і засталіся. Здаецца, усё на месцы: дацэнты, мантры пра ВКЛ, памяркоўнасць, неакласіцызм і бяскрыўднасць. Хіба што “Жыгулі” практычна зніклі і лідскае піва стала можна прапаноўваць іншаземцам. Але нешта змянілася. Перачытаўшы Вайля, разумееш: проста нашыя 90-я скончыліся. Скончыліся з больш чым дзесяцігадовым спазненнем. Мы ўжо не працяг чагосьці. Дый не смешныя зусім. Час выйсці з чужой машыны і загаварыць са светам на роўных. Бо колькі можна.
Альгерд Бахарэвіч
