• budzma.org
  • Пра нас
  • Крама
Будзьма беларусамі! Будзьма беларусамі!
telegram Tiktok www.instagram.com/budzma/ Facebook.com vk.com twitter.com youtube.com
  • Актуаліі
  • Меркаванні
  • Гісторыя
  • Літаратура
  • Музыка
  • Гатуем з «Будзьма!»
  • Гісторыя за 5 хвілін
  • Трызуб і Пагоня
  • Разумняты
  • Вандруем разам
  • Афіша
30.11.2021 | Гісторыя

Эксперыменты апошняга кароля — Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, якога мы не ведалі

Іншы кароль Рэчы Паспалітай Панятоўскі, які глядзеў на зоркі, вырабляў газаваную воду і верыў у навуку. Пiша Аляксандр Перагудаў, настаўнік гісторыі гродзенскай гімназіі № 1 імя Я. Карскага.


4.jpeg

Хто цяпер ўспамінае караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, даволі шмат звязанага з нашым горадам? Без перабольшвання амаль ніхто. А калі нехта і  ўспомніць гэтае імя, то, пэўна, выключна з падзеламі Рэчы Паспалітай, Новым замкам, магчыма, з назвамі ягоных рэзідэнцый «Станіславова» і «Аўгустова».

Між тым Панятоўскі — цікавая і неадназначная постаць, прыхільнік Асветніцтва, аматар мастацтва, навукі і тэхнікі. У Гродне, у трэцім горадзе краіны, манарх праводзіў немала часу. У перапынках паміж паседжаннямі сейма і інспекцыяй каралеўскіх мануфактур знаходзіў час для заняткаў навукай. Дык чым жа цікавіўся апошні кароль падчас свайго побыту ў Гродне? Знаёмства з некаторымі яго захапленнямі дэманструюць іншага Панятоўскага.


2-1-2.jpg

Назіраў сонечнае зацьменне

Перыяд праўлення Станіслава Аўгуста (1764–1795) прыпаў на эпоху Асветніцтва, калі інтэнсіўна развіваліся адукацыя і мастацтва, філасофія і дакладныя навукі. Кароль адпавядаў свайму часу: меў вялікі кнігазбор і нярэдка браў кнігі ў паездкі. Ён быў не проста добра азнаёмлены з тагачаснай філасофскай думкай, ён кіраваўся ёй падчас распрацоўкі дзяржаўных рэформ.

Дзейным быў яго інтарэс да навуковай практыкі. Станіслаў Панятоўскі самастойна прымаў удзел у навуковых эксперыментах, каб на свае вочы назіраць сонечнае зацьменне альбо зразумець з’яву электрычнасці.


5-----kopiya.jpeg

Наведаў батанічны сад і медакадэмію 

Вядома, што асобнае месца ў рэформах аднадумцы, старасты Гродна Антонія Тызенгаўза, было адведзена першай медыцынскай навучальнай установе краіны — Гродзенскай акадэміі, адчыненай у 1776 годзе. Яе дырэктарам быў прызначаны французскі біолаг і педагог з Ліона Жан Эмануэль Жылібер, намаганнямі якога пры школе былі заснаваны батанічны сад, навуковая бібліятэка і анатамічны тэатр, а да выкладання запрошаны навукоўцы і педагогі з-за мяжы.

Кароль шчыра цікавіўся лёсам шматлікіх праектаў графа Тызенгаўза, таму падчас знаходжання ў Гродне ў верасні 1777 года наведаў некалькі ўстаноў.

Інспекцыя медыцынскай акадэміі, батанічнага саду, рыцарскай школы, мануфактуры Гарадніцы і Ласосна каралём і яе вынікі знайшлі падрабязнае адлюстраванне ў лісце Жана Жылібера да калегі з Ліона. Як піша француз, падчас агляду школы і саду кароль актыўна задаваў пытанні суразмоўцам, у тым ліку садоўніку, а па завяршэнні знаёмства з аранжырэяй і школай перадаў ў бібліятэку каштоўнае шматтомнае выданне па батаніцы.

Летам – восенню 1793 года ў Новым замку ў Гродне праходзіў апошні ў гісторыі Рэчы Паспалітай сейм, на якім быў зацверджаны другі падзел краіны паміж Расіяй і Прусіяй. Неверагодна, аднак драматычныя падзеі не перашкаджалі каралю займацца адукацыяй.


1.jpeg

«Швэпс па-гродзенскі»

У Гродна дэманстрацыі вопытаў ў галіне фізікі і хіміі адбываліся ў школе пры дамініканскім кляштары (цяпер гэта будынак па адрасе Савецкая, 6), а таксама ў Новым замку: кароль не заўжды меў час наведваць школу, таму часам эксперыменты паўтараліся адмыслова для яго ў каралеўскім палацы. Эксперыменты праводзіліся пад кіраўніцтвам выкладчыкаў дамініканскай школы, якія агулам арганізавалі для Станіслава Панятоўскага 18 сустрэч.

Першы з запланаваных паказаў адбыўся ў ліпені 1793 года — у той самы дзень, калі дэпутаты сейму зацвердзілі другі падзел краіны! Мажліва, кароль шукаў уратаванне ў навуцы пасля балючай паразы на палітычнай арэне?

Дамініканцы прадэманстравалі пнеўматычную машыну — двухцыліндровую помпу, створаную ў Вільні па англійскім узоры. У кабінеце таксама знаходзіўся прыбор па вытворчасці газаванай вады. Спробы вынайсці зручны спосаб штучна загазаваць ваду прадпрымаліся ўсю другую палову XVIII стагоддзя, пакуль нямецкі ювелір і прадпрымальнік Якаб Швэп нарэшце не ўдасканаліў у 1783 годзе існуючы метад і праз пару год першым ў свеце распачаў прамысловую вытворчасць газавагай вады з сіропам у Жэневе.

Пакуль напой «Швэпс» скараў падчас спёкі жыхароў Швейцарыі і Германіі, гарадзенцы займелі шанец паспрабаваць на густ содавую ад дамініканцаў.


3.jpeg

Эксперыменты ў цяжкія для краіны часы

Кароль пазнаёміўся з сонечнымі, начнымі гадзіннікамі і іншымі вынаходніцтвамі, якія былі прадстаўлены ў кабінеце школы. У жніўні манахі-навукоўцы растлумачылі Панятоўскаму выкарыстанне двух начных компасаў для вызначэння часу з улікам становішча зорак і Луны.

У верасні 1793 года паказы працягнуліся, частка з іх была прысвечана малавывучанай тады з’яве электрычнасці. Большасць розных вопытаў былі дастаткова эфектнымі, паколькі асноўным інструментам была электрычная машына, або прыстасаванне для атрымання электрычнага зараду. Каралю дэманстравалася гэтак жа электрычны канденсатар і мадэль громаадводу і шматлікія эксперыменты, звязаныя з імі.

Іншая частка эксперыментаў была звязана з фізікай газаў. Дамініканцы валодалі апаратурай для сінтэзу такiх газаў, як вадарод, хлор, кісларод, вуглякіслы газ, аксід азоту. Манарх назіраў уплыў газу на падтрыманне агню падчас наступнага эксперыменту: свечка, усталяваная ў ёмкасці, напоўненай кіслародам, гарэла ў чатыры разы хутчэй, чым свечка такога ж памеру ў атмасферы. Кароль звярнуў увагу на начных матылькоў, якія кружылі найперш вакол ёмкасці, у якой запальвалася гэтая свечка, хаця побач было запалена шмат іншых свечак.

Станіслаў Аўгуст Панятоўскі не абыходзіў увагай астраномію. У Варшаўскім каралеўскім палацы ён абсталяваў абсерваторыю з апаратурай з Англіі. Вядома, што некалькі разоў асабіста назіраў за астранамічнымі з’явамі.

Аднойчы назіранне праходзіла ў ваколіцах Гродна. 5 верасня 1793 года падчас перапынку ў працы сейма кароль назіраў сонечнае зацьменне ў Аўгустове з астраномамі Марцінам Пачобутам-Адляніцкім і Янам Снядзецкім. Неабходнае абсталяванне было прывезена з Вільні. Назіранне дазволіла ўдакладніць геаграфічныя каардынаты Гродна.

Усе гэтыя падзеі адбываліся ў драматычныя для краіны хвіліны. Свае намаганні і інтэлектуальную моц Панятоўскі павінен быў накіроўваць на яе ратаванне. Днём ён абмяркоўваў палітычныя пытанні з сенатарамі, а ўвечары апантана слухаў лекцыі пра хімічныя элементы ці назіраў працэс стварэння «газіроўкі». Калі навуковыя паводзіны манарха не мелі якіх-колечы наступстваў, то палітычныя захады зрабілі яго апошнім манархам Рэчы Паспалітай, адрачэнне якога памятаюць сцены Новага замку.

Апошняе ў рубрыцы:

valiancina_shauchenka

«Гэта экацыд!» Украінскія мастакі адрэагавалі на трагедыю, выкліканую падрывам плаціны Кахоўскай ГЭС

У ноч на 6 чэрвеня вялізная плаціна на Кахоўскай ГЭС была разбурана, што прывяло да маштабнай паводкі, якая...

valiancina_shauchenka
Грамадства

Вянок. Медытацыя на вяртанне кантролю над сваім жыццём

Калі вам падаецца, што ад вас абсалютна нічога не залежыць, піша "Новы час", што жыццё кідае вас, быццам маленькую трэску,...

valiancina_shauchenka
Навіны "Будзьма!" Гатуем з «Будзьма!»

Сезонны сакавіты пірог с клубніцамі. Гатуем з «Будзьма!»

Напэўна, усе каштавалі традыцыйную шарлотку з яблыкамі, аднак ёсць варыянт і з іншым начыненнем — клубніцы....

valiancina_shauchenka
Гісторыя

З’явілася выстава, прысвечаная гісторыі Бабруйска на картах, планах і чарцяжах у ХІХ — ХХ стагоддзях

Нацыянальным гістарычным архівам Беларусі падрыхтавана і размешчана на сайце архіва віртуальная выстава «Бабруйск...

Апошнія навіны

    «Гэта экацыд!» Украінскія мастакі адрэагавалі на трагедыю, выкліканую падрывам плаціны Кахоўскай ГЭС
    Грамадства
    Вянок. Медытацыя на вяртанне кантролю над сваім жыццём
    Навіны "Будзьма!" Гатуем з «Будзьма!»
    Сезонны сакавіты пірог с клубніцамі. Гатуем з «Будзьма!»
    Гісторыя
    З’явілася выстава, прысвечаная гісторыі Бабруйска на картах, планах і чарцяжах у ХІХ — ХХ стагоддзях
    Грамадства
    Куды схадзіць на выходных? Падборка цікавых імпрэзаў на 10-11 чэрвеня
    Гісторыя Вандруем разам
    Топ-5 гістарычных месцаў на Гродзеншчыне, куды варта паехаць на выходныя
    Музыка
    «Знаходжу сілы ў веры ў тое, што людзі застануцца людзьмі». Алесю Камоцкаму 65
    Літаратура
    Міжнародны паэтычны флэш-моб: Іна Снарская чытае «Новую зямлю» Якуба Коласа
    Грамадства Гісторыя
    Перасялілі і жывых, і мёртвых. Як будавалі Вілейскае вадасховішча і наколькі яно бяспечнае?
    Музыка
    Музычная формула поспеху па-беларуску: тролі, тэхна і «Купалінка»
    Грамадства Літаратура
    «Воля да жыцьця». Кніга Андрэя Белавешкіна з'явілася ў вольным доступе
    Культура Музыка
    У гэтую пятніцу, 9 чэрвеня, на Падляшшы пачынаецца фэст беларускай традыцыі SONCAHRAJ
    Культура
    Мінкульт будзе выдаваць гастрольныя пасведчанні пасля праверкі творчасці «на прымальнасць»
    Грамадства
    Калектыўная памяць — інструмент альбо кансэнсус?
    Грамадства Гісторыя
    Паглядзіце на ўнікальнае фота аднаго з самых ранніх планаў старажытнага Бабруйска

Афіша

  • 10.06 — 11.06

    Сямейны фэст «TOYDAY» ў Мінску

  • 10.06 — 18.06Выстава «Калі яго парушыць, яно становіцца адчувальным» у Вільні
  • 10.06 — 18.06Выстава выцінанкі Наталлі Каньковай у Віцебску
  • 10.06 — 18.06Выстава «Abstract» у Віцебску
  • 10.06 — 18.06Новыя імёны мастацтва: фестываль «Арт-Мінск»
  • 10.06«Past Garden». Выстава Рамана Камінскага ў Варшаве
  • 10.06 — 23.06Выстава Міхаіла Анішчанкі «Горад людзей» у Гродне
  • 10.06 — 16.07Выстава Рышарда Мая ў Чаросаве на Лепельшчыне

УСЕ ПАДЗЕI

Рассылка навінаў

Важнае пра нас

  • Што такое "Будзьма беларусамі!"
  • Рэкламадаўцам
  • Асобы кампаніі
  • Усе праекты "Будзьма!"
  • Рэдакцыйная пошта: [email protected]

Папулярнае

    • Першая перамога беларусаў
    • Тэст для вандроўнікаў па Беларусі
    • Топ-3 смешных выпадкаў з Янкам Купалам
    • Цяжкая праца, сціплая ежа, гарэлка: жыццё сялян вачыма Сыракомлі
    • «Эйфарыя пасля пераезду нараджаецца з ілюзіі – у новай краіне ўсё будзе інакш». Псіхолаг пра перажыванне эміграцыі
© Грамадская культурніцкая кампанія «Будьма беларусамі!», 2008-2019.
Логотип