4 жніўня мастаку споўнілася б 75 гадоў. Уладзімір Някляеў на сваёй старонцы ў фэйсбуку назваў яго найлепшым мастаком Беларусі і апублікаваў эсэ пад назвай «Партрэт карабля», прысвечанае Селешчуку. Эсэ было напісана для кнігі пра мастака, але «праз прозвішча аўтара» тэкст у кнігу не ўключылі.
Памяць, як сіта: штуковіна з дзіркамі. З гадамі шкадуеш, што не вёў дзённікаў, не рабіў запісаў, пазначаных месцам і часам. Згадваеш пра тое, што было, — а дзе яно было, калі, з якой нагоды?.. Тым не менш, што-кольвечы не працадзілася ў нікуды, даволі дакладна размясціўшыся ў часе і прасторы.
З Міколам Селяшчуком блізка пазнаёміліся мы ў 1976 годзе, хоць на модных тады семінарах творчай моладзі (на адным з якіх мяне ўразілі ягоныя літаграфіі з цыклу «Ваенная заалогiя»), на нейкіх выставах, на вечарынах паэзіі, вядома ж, бачыліся раней. Як і з ягонымі суседзямі па майстэрні над акіянам Уладзімірам Савічам і Уладзімірам Тоўсцікам. У маім сяброўскім коле ў той час было няшмат мастакоў, пераважалі літаратары, музыкі, спевакі, акторы... Акіян людзей. Прыгожых, маладых, несмяротных. Хто пра каго думаў пісаць успаміны?..«Жыву над акіянам», — часцяком казаў Селяшчук, і гэтаксама сказаў, калі я знаёміў яго з актрысай Святланай Сухавей. І хоць мелася на ўвазе ўсяго толькі крама «Акіян», якая была (і ёсць) у тым доме, на верхатуры якога мясцілася мастакоўская майстэрня, але прамовілася гэтае жыву над акіянам так, што ў вачах актрысы ўзняліся хвалі. Сляды іх, па-мойму, можна заўважыць на партрэце Святланы Сухавей, напісаным Селяшчуком ужо пад сярэдзіну 80-х.
Яшчэ адна прыгожая актрыса, Ларыса Зайцава, казала, што Селяшчук — магнетычны...Чым жа ён магнетызаваў? Была ў ім, па-першае, тая прыцягальная абаяльнасць, пад якую чалавек падпадае адразу — яшчэ нават не цямячы, пад што падпаў. І, па-другое, ўмеў ён будзённае, крамнае ператварыць у стыхійнае, акіянічнае. Прыдумаць, намаляваць казку. А калі ты ўмееш такое, дык болей табе можна нічога не ўмець...
У 1984 годзе ён стварыў «Казачны калейдаскоп», для якога сабраў, як каляровыя шкельцы, ці не ўсё тое, што было раскідана па старонках прачытаных і аформленых ім кніг. Чаго там толькі няма: матылькі, карузлікі, казюркі, напалову птушкі, напалову рыбы, напалову людзі... Там неба ў небе і неба на зямлі... Калейдаскоп гэты нават для тых, хто выпадкова ў яго зірне, дзіўны, а для таго, хто ведае хоць нейкія з ягоных шыфраў, дзіўны ўдвая.
Неяк я распавёў Селяшчуку гісторыю пра хлопчыка, які гадоў да дванаццаці нічога не бачыў, апроч лесу, і нічога не чуў, апроч казак. Ён быў сынам лесніка, сям’я жыла ў леснічоўцы, і ягоны бацька казаў яму, што, апроч лесу, нідзе ў свеце і няма нічога. Мне самому было трохі болей за дванаццаць, калі я спаткаў таго хлопчыка: мой бацька ўзяў мяне ў лес мох дзерці, хату збіраўся стаўляць. Да леснічоўкі мы невядома як, але дабраліся па нейкіх ваўчыных сцежках на машыне — і хлапчук аслупянеў, яе ўбачыўшы. Пасля, ашалелы, бег за намі ці ні праз увесь лес, праз увесь свой казачны свет, які — найперш у ягонай свядомасці — ламала і трушчыла жалезная казюрка на колах...
Зусім нечакана гэтая «апошняя пастараль» даволі моцна Міколу ўразіла.
Калі хочаш ведаць, ты пра мяне расказаў! Я таксама помню, як аднойчы ўварвалася ў мой свет жалеза. З ягоным чужым пахам, колерам. Адно што не ў леснічоўцы гэта было, а на хутары. Той хутар быў для мяне ўсім светам, ніякага іншага свету я не ведаў. Адтуль я ўвесь сам, адтуль усе мае карузлiкi і казюркi...
Тут надайшла мая чарга ўразіцца, бо выглядаў ён чалавекам, які зусім натуральна, а значыць, нібы ад нараджэння ўпісаны ў пейзаж з гарадскімі камяніцамі. Ва ўсякім разе, з такім чалавекам, як мне здавалася, я пазнаёміўся. Пазнаёміліся мы ў майстэрні Аляксандра Кішчанкі, па ўсёй падлозе засцеленай эскізамі мазаікі, якая неўзабаве з’явілася на дамах па Ленінскім праспекце — насупраць цяперашняга будынку нацыянальнай бібліятэкі. Адным з эскізаў засцяліўшы стол, Кішчанка паставіў кілішкі, кубкі і сказаў: «Чалавецтва падзяляецца на дзве катэгорыі: адна п’е каву з каньяком, другая — каньяк з кавай. Вы да якой адносіцеся?..»
Мы аднесліся да другой...
Помню, калі знаёміліся, ён, рукаючыся, трохі адхінуўся ўбок і назад, нібы аддаляючы позірк і ствараючы перспектыву, у якой можна было б убачыць нешта яшчэ, апроч мяне, і белазуба рассмяяўся. Не проста ўсміхнуўся ветліва, як яно водзіцца пры знаёмствах, а ўголас рассмяяўся. Весела, адкрыта... Ні раней, ні пазней не сустракаліся мне людзі, якія б, знаёмячыся, гэтак смяяліся...
Аляксандр Кішчанка, акрамя таго, што быў бліскучым мастаком, меў яшчэ і талент фантастычнага апавядальніка. Фантастычнага ва ўсіх сэнсах — і найперш у тым, што амаль немагчыма было адрозніць, што ў ягоных аповедах хоць у нечым блізкае да праўды, а што — хоць у чымсьці аддаленае ад выдумкі. Тым разам Кішчанка распавядаў пра сваё жыццё-быццё ў Кіеве ў адным жытле з Сяргеем Параджанавым. Пра тое, што Параджанаў, як усялякі паўднёвы чалавек, выдаваў сябе за тонкага знаўцу ўсіх на свеце напояў, наперш віна. І аднойчы прывёз гляк віна з Грузіі, сказаўшы, што ні Кішчанка, ні хто-небудзь іншы ў Кіеве такога боскага пітва не смакаваў, таму сёння ён ладзіць вечарыну, каб хоць сябры іхнія той смакаты паспрабавалі і да скону за тое яму, Параджанаву, былі ўдзячныя. З тым і пайшоў кінарэжысёр Параджанаў на кінастудыю, а Кішчанка, пакуль Параджанаў працаваў і збіраў гасцей, пабегаў па крамах, накупіў процьму рознай брыдоты, якая ў той час называлася віном, зліў усё ў адзін тазік, дадаў цукру, мёду, спецый, нагрэў гэты жудасны кактэйль на агні, астудзіў і напоўніў ім гляк, перад тым разліўшы віно, якое ў гляку было, у пляшкі з-пад брыдоты. Вечарам з’явіўся Параджанаў з гасцямі, пачаў з гляка наліваць, разам з усімі піць, смакаваць, пытацца: «Ну як?..» — і ўсе вочы закочвалі: «О, боскае віно!..» — а калі тое «боскае» скончылася і Кішчанка з пляшак з-пад брыдоты стаў наліваць сапраўднае, дык усе госці, і першы Параджанаў, сказалі: «Якое г....»
З падтэкстам, між іншым, аповед. Не просценькі.
Пакуль Кішчанка распавядаў, Селяшчук, мусібыць, ад захаплення лупіў і лупіў мяне пад сталом каленам у калена — і якраз у левае, траўмаванае, так што я ледзь трываў. Калі выйшлі, я спытаў, чаго ён біўся аб мяне, як яйка аб яйка, не Вялікдзень жа, і ён адказаў: «Для мяне кожны дзень — Вялікдзень».
Праз усё ягонае жыццё гэта не было так, нават зусім было не так, але ўсё ж іншым разам ён так сябе пачуваў.
Не насядзеўшыся ў Кішчанкі, зайшлі ў кавярню.Як толькі прыселі, я сказаў, што, калі б быў мастаком, дык першае, што б зрабіў, намаляваў бы ягоны партрэт, калі ён белазуба смяецца, і ён зноў рассмяяўся: «Намёк тонкі, але я не дурань, зразумеў...».
Нельга сказаць, што мы раз і на ўсё жыццё пасябравалі, але сыйшліся лёгка, як вада з вадой. Так бывае рэдка і толькі ў тых выпадках, калі здаецца, што душа ў чалавеку, з якім даў Бог спаткацца, святлей за ваду ў ранішняй, яшчэ не ўскаламучанай, рэчцы. Хоць была другая палова 70-х, мне было трыццаць, яму ўсяго на год меней, і душы нашы ўжо не моглі быць не ўскаламучанымі і такімі не былі...
Праз колькі гадзін, праведзеных у той вечар спачатку ў адной, пасля ў другой і трэцяй кавярнях, стала зразумела, што я памыліўся ў першым сваім адчуванні, прыняўшы яго за весялуна. Перада мной сядзеў класічны адзінотнік. Адно што, дзякуй Богу, не з тых адзінотнікаў, якія дастаюць сваёй адзінотай. Усё болей і болей аддаючыся натуры, ён зачыняўся, зачыняўся, пакуль не шчоўкнуў замок. Не маючы звычкі замкі ўзломваць, мы развіталіся, кожны кожнага пакінуўшы ў самім сабе.
Гады праз два ён напісаў карціну «Прыналежнасць» — ці не першую ў ягонай творчасці («Хроніка аднаго вечара» і «Матылькі тут не жывуць» з’явіліся пазней) выяву класічнай, шчыльна замкнёнай у самой сабе, адзіноты. Прычым, адзіноты нібыта не ў адзіноце, а побач з гэткім жа, як і ты, боскім стварэннем: з жанчынай, якая быццам бы блізкая, прызначэнне якой рушыць сцены адзіноты. Адзіноты ў кампаніі з тэлефонам, з гэтай прыручанай, а таму таксама нібыта блізкай, тэхнічнай прыладай, прызначэнне якой па дратах прадзірацца ў неадзінотны свет. Але ніхто не робіць тое, што павінен рабіць, не выконвае сваіх функцый, быццам для кожнага прадвызначаныя нейкія ніхто не ведае, якія? функцыі іншыя. Нібы прастору карціны (жыцця) ён і яна разам запаўняюць выпадкова, не адно аднаму, а невядома каму прыналежныя...
Прыблізна гэтак я казаў яму пра карціну «Прыналежнасць». Ён згаджаўся, што сутнасна мы не толькі некаму, а нават самім сабе не прыналежныя і нечакана згадаў даўні аповед Кішчанкі пра віно «боскае» і сапраўднае. Згадаўшы, стаў казаць, што сутнасць таго, што мы робім, можа стаць падманкай, можа не мець сутнаснага значэння нават для нас саміх, калі мы не перакананыя, што за назвай зробленага ёсць менавіта тое, што назва абазначае, што адно з адным супадае. Але добра: няхай сам ты пераканаўся, што вось гэта з гэтым супадае, а тое з тым не, ды як пераканаць у тым іншых? І ці варта пераконваць, калі наша сутнаснае для ўсіх іншых толькі назва, ім дастаткова толькі назвы. І яны як пілі, так і будуць піць, прыцмокваючы, г....., калі нехта назаве яго «боскім», і будуць ванітаваць ад сапраўды боскага, калі хтосьці назаве яго брыдотай. Абы нешта, віно ці г....., за гэтымі назвамі было і нешта ж у кожным выпадку ёсць...
Дзіўна, што так разважаючы (словы, можа, былі іншыя, але сэнс іх быў менавіта такі), ён раздражняўся, калі нехта, гледзячы на карціну, пытаўся: «А што тут намалявана?..» І тую ж карціну «Прыналежнасць» ён так «расказаў» адной нашай агульнай знаёмай, балерыне: «Вось гэтая — жанчына, вось гэты — мужчына, а во гэтае — тэлефон».
Балерына, канешне, пакрыўдзілася.
Праз нейкі час і сам я выступіў амаль што ў ролі «балерыны». У 1983 годзе ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» выходзіла мая кніга «Знак аховы», якую Селяшчук афармляў. Калі ён паказаў мне макет вокладкі, я спытаў: «А што ты тут намаляваў?.. Дзе тут я?..» Пытаючыся, я паспрабаваў падрабіцца пад «балетную» інтанацыю, але, дальбог, не думаў яго пакрыўдзіць... Мне нават здавалася, што я жартаваў. Ён не стаў мне, як балерыне, тлумачыць: «Вось гэта...» Перавярнуў малюнак, паказаўшы чысты зварот — і ўсё.
Перад тым ён рабіў накіды мойго партрэту, і ў яго было некалькі маіх фотаздымкаў. Адзін з іх ён і ўмайстраваў на вокладку замест малюнка. Сказаў: «Калі табе больш падабаецца глядзець на самога сябе, дык глядзі».
Прыйшоўшы наступным разам да яго ў майстэрню, я убачыў, што палатно са спробай майго партрэта загрунтаванае. Чысты зварот. Такі вось, пры ўсёй знешняй мяккасці, характар. Ці, можа быць, яму таксама здавалася, што ён жартаваў.
Мы не высвятлялі адносін — проста нейкі час не сустракаліся. Можа, з паўгода, пакуль Яўгенія Янішчыц не запрасіла нас абодвух у госці, каб адсвяткаваць выхад сваёй кнігі «Пара любові і жалю», якую таксама афармляў Селяшчук. У тыя часы з’яўленне новай кнігі сапраўды было святам.Дома ў Янішчыц была і мая кніга «Знак аховы». Селяшчук узяў яе ў адну руку, кнігу Жэні ў другую, падняўся і спытаў: «Дзе тут я?..».
Ніхто, апроч нас, нічога не зразумеў... Не помню, хто, ці Жэня, ці Раіса Баравікова, у якой ці не ў той жа год выйшаў у афармленні Селяшчука зборнік вершаў «Такое кароткае лета», спытала яго: «А чаму ты сфатаграфаваў Някляева, а не намаляваў?..» — на што ён адказаў, здзівіўшы калі не ўсіх, дык мяне: «Іх надта шмат, Някляевых, каб намаляваць аднаго». І прачытаў са «Знаку аховы»:
Мой родны!.. Бог табе суддзя.
Суды сабе падобных лепяць. Якая песня ў лебедзя?
Як лебедзь.
Канфлікт быў, што называецца, вычарпаны. Але да партрэта майго ён так і не вярнуўся, на тым загрунтаваным палатне ўзнікла іншая карціна...
Калі Мікола Селяшчук стаў лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі, я надумаў павіншаваць яго нечаканкай. Выраблялі мы іншым разам нечаканыя штуковіны, каб не сумна было. Заявіўся я да яго з грачанкай у белых строях, якія пенай спадалі з яе плячэй да ног, ды яшчэ тая грачанка з кубкам, у якім пенілася шампанскае — вылітая дачка Зеўса і Мнемасіны. І хоць невядома, якая, бо ніводная з іх дзевяці дачок багіняй жывапісу не была, затое родам тая грачанка з паўвыспы Халкідзікі, якая амываецца Эгейскім морам і на якой знаходзіцца, як вядома, Ágion Oros, то бок Афон, Святая гора. Якраз у той час я марыў пабываць на гары Галгофа, а Селя, як называлі Селяшчука сябры, на гары Афон — і падвучаная мной грачанка з Афону, з якой я выпадкова пазнаёміўся ў офісе габрэя з прозвішчам Эфрон, прапяяла, з рэверансам падаючы шампанскае і пенячыся белымі, спадаючымі строямі: «Калі Селя не йдзе да гары, дык...».
Зусім незадоўга да сваёй трагічнай сустрэчы з Тырэнскім морам ён піша карціны «Загнаны анёл» і «Падарожжа ў Афон». Першая мяне ўразіла, я прыходзіў паглядзець на яе не раз і не два, бо яна была пра тое ж самае, пра што думалася і як адчувалася ў той час мне самому. Можа быць, з банальнай нагоды пяцідзесяцігоддзя: сумнаватай, хоць яшчэ нібыта і палётнай, як у таго анёла, пары падвядзення вынікаў. Калі ў апошні раз (ва ўсіх сэнсах апошні) выпівалі мы не каву з каньяком, а каньяк з кавай, я сказаў, што з назвамі, канешне, заўсёды праблема. Кнігу, бывае, лягчэй напісаць, чым назваць. Гэтаксама, зразумела, і карціну, але чаму ўсё ж загнаны анёл? Ён глянуў на мяне, як мне здалося, сумнавата, нават з жалем: «Не назваць жа было загнаны Някляеў...» І ўбачыўшы, як я наструніўся, узіраючыся ў твар анёла, тут жа дадаў, белазуба ўсміхнуўшыся: «Ці Селяшчук...».
Другая карціна, «Падарожжа ў Афон», ніяк мяне не зачапіла... Па той простай прычыне, што я і не здагадваўся пра яе існаванне, ён мне яе не паказваў. Не ведаю, чаму... Магчыма, хацеў згуляць у нечаканку... І хоць і праз час, праз дзесяць год, але згуляў.
У 2006 годзе Фелікс Янушкевіч, Уладзімір Тоўсцік, Уладзімір Савіч, Георгій Скрыпнічэнка, Уладзімір Вішнеўскі ды іншыя сябры Беларускай Акадэміі выяўленчага мастацтва наладзілі выставу ў менскім гістарычным музеі, якая шчымліва нагадала мне знакамітыя выставы гэтых жа, тады яшчэ маладых, мастакоў на праспекце Машэрава. Сярод іх твораў, выстаўленых у гістарычным музеі, я і ўбачыў упершыню карціну Міколы Селяшчука «Падарожжа ў Афон». Прычым, каб не падвёў мяне да карціны, якая вісела ў не надта асветленым кутку, амаль адразу за дзвярымы пры ўваходзе, Леанід Дранько-Майсюк, дык я б мог яе і не ўбачыць...
Паміж дзвюмя скаламі, адна з якіх, мусібыць, Святая гара з уснесенымі на яе храмамі, як паміж Сцылаю і Харыбдай карабельчык. Ён пад ветразем, але пад такім, што ледзь вецер зварухнецца — ветразь сарвецца. На карабельчыку кот, сабака, чацвёра даволі дзіўных мужчын і адна не менш дзіўная аголеная жанчына. Людзі гэтыя, як і прыручаныя імі звяры, быццам бы разам, бо ў адным карабельчыку, і ў той жа час яны — кожны паасобку. Настолькі асобна, што думаеш: калі раптам карабельчык пачне патанаць, то наўрад ці нехта некага стане ратаваць...
Карабельчык нібыта застыў на вадзе, і здаецца, што ніхто з тых, хто апынуўся на гэтым маленькім каўчэзе, не ведае ні таго, куды плыць, ні таго, ці плыць наогул? Хоць з мора паміж скаламі вырастаюць чатыры кветкі, якія кожны з чатырох мужчын, паплыўшы, можа сарваць для жанчыны. Але не падобна, што ў падарожжа гэтае выбраліся яны па кветкі. На тварах іх адначасна і неспатоленасць, і спатоля, і зблуканае святло парыванняў, і цені стомы, і няўцямнасць, і рэшткі надзеі... Паплылі яны, падобна, нават не для таго, каб даплыць, падняцца на скалу і ўвайсці ў які-небудзь з храмаў... Нейкая іншая ў іх мэта плавання, ці яе зусім няма... Альбо яна ўжо дасягнутая — і яны адплываюць... Над імі, на мачце, чатыры чайкі, гатовыя адляцець... І усё гэта разам: і чацвёра мужчын, і жанчына, і кот, і сабака, і чайкі, і кветкі ў моры, і зблуканае святло парыванняў, і стома, і няўцямнасць, і надзея называецца, як сведчыць надпіс на борце карабельчыка, Ул. Някляеў.
Адразу ўспомнілася: «Іх надта шмат, каб намаляваць аднаго...». І ажно горла перахапіла: «Ну, Селя...». Жэст?.. Жэст ды яшчэ які! Жэст сапраўднага мастака. Не мог жа ён думаць, што развітальны.