Мы прызвычаіліся чуць словазлучэнне «братнія народы», але ў большасці сваёй нават не задумваемся над сапраўдным ягоным значэннем.
І толькі рэальныя выклікі, як сённяшнія крывавыя падзеі ў нашым рэгіёне, даюць магчымасць выявіць — ці не крывадушніцтва ўсе гэтыя прыгожыя словы аб «братэрстве»?
Ёсць упэўненасць, што шматлікія палітыкі, чыноўнікі, журналісты, маркетолагі, прапагандысты, якія неаднаразова злоўжывалі гэтай фразай, і самі з цяжкасцю патлумачаць яе сэнс. І заблытаюцца ў адказах пасля некалькіх пытанняў па гістарычных фактах. Не кажучы ўжо пра галіны ідэяў, філасофіі і нацыянальных міфаў.
Можна сказаць, што толькі пачуўшы пра «братнія народы», варта адразу дапускаць спекуляцыі і спробу паразітаваць на масавай свядомасці. Фразы-шаблоны, якія з’яўляюцца відавочнымі спрашчэннямі, заўжды ёсць у арсенале прапагандыстаў рознага ўзроўню.
Калі зірнуць на гісторыю еўрапейскіх народаў апошніх дзясяткаў год, адразу прыгадваецца «балканская вайна» 1990-х як наступства распаду некалі «братняй» Югаславіі. Падчас каторага ўласна «тэорыя аб братэрстве народаў» атрымала вельмі істотны ўдар.
У войнаў і канфліктаў свая жорсткая логіка. Таму ў той час не толькі жыхары былой Сацыялістычнай Федэратыўнай Рэспублікі Югаславія, але і суседзі Югаславіі хутка забыліся і на «гістарычную памяць», і на «братэрства». На жаль, гэта вылілася ў рэкі крыві і адбілася на развіцці і ўзаемных стасунках як найменш некалькіх пакаленняў.
«Братнія» балканцы
Ужо праз некалькі год пасля грамадзянскай вайны тэорыя «братэрства» на Балканах сутыкнулася з чарговым выпрабаваннем. Ім можна назваць рэакцыю суседніх з Сербіяй краінаў і народаў на спецаперацыю NATO у Югаславііі у 1999 годзе.
Гэта была ўжо краіна пасля першай фазы распаду і жорсткага супрацьстаяння на пачатку 1990-х. У складзе Саюзнай Рэспублікі засталіся толькі Сербія і Чарнагорыя.
Авіяцыя і ракетныя войскі Паўночна-Атлантычнага Альянсу з канца сакавіка да пачатку чэрвеня 1999 г. праводзілі бамбардзіроўкі вайсковых і інфраструктурных аб’ектаў краіны. Нагодай было супрацьстаянне югаслаўскага войска і ўзброеных албанцаў у Аўтаномным краі Косава, як працяг распаду некалі адзінай саюзнай дзяржавы.
Міжнародная супольнасць мела доказы фактаў генацыду ў дачыненні да косаўскіх албанцаў з боку сілавых структураў саюзнай рэспублікі.
Пратэсты супраць вайны прайшлі па ўсім свеце, у тым ліку і ў большасці краінаў NATO. Нягледзячы на вельмі стракатую і неадназначную гісторыю ўзаемаадносінаў балканскіх народаў, грэкі і македонцы найбольш масава падтрымлівалі суседзяў з Югаславіі.
Гэта праваслаўныя балканцы, якія такім чынам выказвалі салідарнасць з адзінаверцамі, забыўшыся на шматлікія прэтэнзіі і непаразуменні яшчэ з часоў змагання з Асманскай імперыяй і паўстаннем незалежных дзяржаваў на Балканах.
Кіраўніцтва Грэцыі (краіны NATO) было вымушана падчас правядзення вайсковай агрэсіі супраць Югаславіі падпарадкоўвацца волі ЗША і іншых сябраў Альянсу. Хаця сацыялагічныя апытанні дэманстравалі абсалютнае (каля 95%) непрыняцце бамбардаванняў «братняй краіны» з боку грэцкага грамадства.
Гарачай вясной 1999 г. у Грэцыі прайшлі не толькі пратэсты і сутычкі з паліцыяй, што з’яўляецца традыцыяй на Балканах. Падзеі можна параўнаць хіба з сапраўднымі баявымі дзеяннямі супраць вайскоўцаў NATO:
«— Каля 200 брытанскіх грузавікоў з кантэйнерамі і ваеннай тэхнікай былі атакаваныя ў Салоніках.
— Пратэстоўцы заблакавалі чыгуначныя лініі, каб спыніць цягнік з 72 брытанскімі танкамі і 31 лёгкімі браніраванымі аўтамабілямі. — Персанал грэцкай чыгункі мінулай ноччу пагражаў страйкам, калі цягнікі краіны будуць працягваць перавозіць войскі і тэхніку NATO на поўнач Македоніі. — У невялікім міжнародным аэрапорце на Корфу тысячы дэманстрантаў атакавалі паліцыю, каб прарвацца да самалётаў NATO».
Пакуль у сталіцы Македоніі адбываліся пратэсты ў падтрымку Югаславіі, на поўначы краіны праходзілі першыя міжэтнічныя сутыкненні паміж македонцамі і албанцамі.
Пазней, у 2000 годзе, яны перарастуць у сапраўдную грамадзянскую вайну.
А ў сакавіку 1999 г. у Скоп’е:
«— Дэманстранты штурмавалі амбасаду ЗША з прымяненнем фаераў і камення. — Сотні людзей сабраліся ля місій іншых членаў NATO — у тым ліку Францыі, Вялікабрытаніі і Германіі. Але паліцыя здолела не давесці да штурму, прымяніўшы слезацечны газ. — Дэманстранты пашкодзілі дзясятак аўтамабіляў місіі АБСЕ у цэнтры Скоп’е».
«Братэрства», якое можна спісаць у архіў
Безумоўна, толькі грамадскія пратэсты не здолелі спыніць баявыя дзеянні супраць Югаславіі. І істотна не паўплывалі на развіццё падзеяў. Але непрыхаваная агрэсія, сотні тысячаў удзельнікаў пратэстаў, сотні арыштаваных мелі вялікае сімвалічнае значэнне. Бо «братэрства народаў» — гэта ў першую чаргу менавіта ментальная, іррацыянальная сувязь.
Не палітыкі і «эліты», але шараговыя грамадзяне Грэцыі і Македоніі здолелі пацвердзіць гэтую сувязь. Хаця пратэсты супраць вайны адбываліся ў вялікай колькасці краінаў, менавіта гэтыя балканскія суседзі Югаславіі давялі сваю бескампрамісную падтрымку сербаў.
Уласна радыкальнае непрыняцце грамадствам вайсковай агрэсіі натхніла капітана баявога карабля грэцкага флота Марынаса Рыцудзіса адмовіцца выканаць загад кіраўніцтва па ўдзеле ў сумесных дзеяннях з флотам NATO у Адрыатычным моры.
Графіці з партрэтам Рыцудзіса ў Белградзе
Падчас спецаперацыі вайсковец публічна паведаміў камандаванню: «Як праваслаўны я не магу ўдзельнічаць у агрэсіі супраць братняга народа». Пасля чаго накіраваў карабель у грэцкі порт.
За адмову выканаць загад вайсковы суд асудзіў капітана да 2,5 гадоў зняволення. Рыцудзіс адразу стаў героем для сербаў і грэкаў.
Тыя падзеі 20-гадовай даўніны чарговы раз давялі, што цяжкія і крывавыя выпрабаванні маюць не толькі адмоўныя моманты. Менавіта ў такія часы неаднаразова ў гісторыі народы і эліты адкідалі былыя крыўды і супярэчнасці ў стасунках, падтрымлівалі суседзяў.
У такіх выпадках «братэрства» праходзіць выпрабаванне на трываласць. Альбо не праходзіць і застаецца адно ў архівах дэкларацый палітыкаў, гісторыкаў і журналістаў.
Зараз мы ўсе з’яўляемся сведкамі такіх працэсаў у нашым рэгіёне. І выглядае на тое, што апошні міф аб «братніх народах» ва Усходняй Еўропе канчаткова здадуць у архіў.
Аляксей Гайдукевіч, budzma.org
