Са сваёй фотакамерай яна аб’ехала амаль увесь свет. У 30-я гады ХХ ст. была пераможцай найбуйнейшых фотаконкурсаў, а яе здымкі друкаваліся ў шматлікіх фатаграфічных выданнях Еўропы. Яна прымала ўдзел у дзясятках фотавыстаў і рабіла свае персанальныя ў Нацыянальным музеі Варшавы. Некалькі гадоў да Другой сусветнай вайны была галоўнай фатографкай Міністэрства камунікацыі Польшчы, а пасля вайны ў тым ліку па яе здымках узнаўлялі зруйнаваную Варшаву. Але нават у далёкай Аргенціне, куды фатографка эмігравала з Еўропы ў 1948 годзе, яна з асаблівай любоўю згадвала Палессе і родны Парахонск, што пад Пінскам.
Соф’я Хамянтоўская (за стырном аўто), здымак 1939 г.
Фатаграфія на памежжы краю і часу
Імя Соф’і Хамянтоўскай (Zofia Chomętowska) не толькі добра вядомае ў Польшчы, але і надзейна ўпісана ў сусветную гісторыю фатаграфіі. На жаль, у Беларусі пра яе згадваюць вельмі рэдка і толькі ў вузкім прафесійным коле. Нават Беларускае грамадскае аб’яднанне фатографаў, ствараючы да Дня незалежнасці падборку ваенных фотакарэспандэнтаў, што фіксавалі падзеі Другой сусветнай вайны і яе наступствы, забыліся на Хамянтоўскую.
Падавалася, што ў 2010-х сітуацыя пачала мяняцца. У Нацыянальным гістарычным музеі Беларусі ў Мінску польская Фундацыя Археалогіі Фатаграфіі (FAF) адкрыла вялікую выставу яе работ і прэзентавала шыкоўны фотаальбом са здымкамі міжваеннага Палесся. Пра яе творчасць пісалі артыкулы і знялі дакументальнае кіно. Але на гэтым усё і скончылася.
У Польшчы справы зусім іншыя! Тут можна не толькі прачытаць пра яе шматлікія артыкулы і кнігі, але і набыць якасныя альбомы са здымкамі, рэпрынты з фота ці нават калекцыйную фотапаштоўку з яе імянным штампам па сур’ёзным кошце. Хамянтоўская пазначана і ў спісе аўтараў, чые працы часцей за ўсё запытвалі ў мінулым годзе ў лічбавым архіве Музея Варшавы. Можна пералічваць далей, але і гэтага дастаткова, каб убачыць неверагодную розніцу: поўнае забыццё ў краіне, на тэрыторый якой яна нарадзілася, і такая вядомасць і павага ў суседняй Польшчы. Чаму так? Паспрабуем разабрацца.
Solitude, воз. Хольча, 1931 г.
Палессе
У 1911 г. дзевяцігадовай Соф’і бацька падарыў першы фотаапарат фірмы «Kodak». На той час гэта быў даволі тыповы падарунак у арыстакратычных сем’ях. Дзяўчынка паходзіла са шляхетнага роду Друцкіх-Любецкіх, а па лініі маці належала да Радзівілаў. Фатаграфаванне, якое пачыналася як забава і аматарская фіксацыя штодзённасці, паступова перарасло ў сур’ёзнае захапленне, а пазней і ў прафесію, якой яна паспяхова зарабляла сабе на жыццё.
Якуб Хамянтоўскі, Смага, 1930 г.
Чым так уражвалі яе здымкі? Што ўнікальнага рабіла гэтая маладая жанчына, якая ва ўзросце 26 гадоў пачала ўдзельнічаць і перамагаць у нацыянальных і міжнародных выставах і фотаконкурсах?
У адрозненне ад многіх іншых фатографаў, яна не проста назірала жыццё навокал, а фіксавала яго максімальна натуральным — без позы, пастаноўкі, а часам і з гумарам. Яе здымкі адрозніваліся незвычайнымі ракурсамі, напрыклад, дыяганальнае размяшчэнне архітэктурных аб’ектаў, краявіды ў абрамленні лісця бліжэйшых дрэваў ці віды горада, знятыя праз аркі, вокны альбо ажурныя рашоткі. Яна здымала не толькі днём, калі добрае натуральнае асвятленне, але і ноччу на доўгай вытрымцы. Хамянтоўская выкарыстоўвала надзвычай шырокі дыяпазон ракурсаў і кропак для фотаздымкі. Жадаючы шматбакова перадаць рэчаіснасць, яна здымала і відэа, якое пераўтварылася ў цэлы аматарскі фільм — «Я здымаю» («Ja kinuję»).
Стужка выдатна адлюстроўвае жыццё яе сацыяльнага кола канца 20-х гадоў мінулага стагоддзя. З ім яна дэбютавала і атрымала ўзнагароду на Усеагульнай нацыянальнай выставе ў Познані ў 1929 годзе.
Палессе на здымках С.Хамянтоўскай (30-я гады ХХ ст.)
Сёння, калі ў кожнага ў кішэні смартфон, фурор таго фільма і падыходу да здымак можа падавацца дзіўным і незразумелым, але не 100 гадоў таму. Маючы вялікі досвед нагледжанасці — з самага дзяцінства дзяўчына шмат вандравала з бацькамі па Еўропе, і тонкае пачуццё моманту, Хамянтоўская была вельмі ўважлівай да дэталяў, гульні святла і ценю, да розных фактур і матэрыялаў. Акрамя таго, нягледзячы на высакароднае паходжанне і магчымасць бываць у самых шляхетных дамах Еўропы, яна была вельмі адкрытая да людзей любога сацыяльнага стану, а тыя адказвалі ёй узаемнасцю.
Са шматлікіх палескіх здымкаў на нас глядзяць вельмі розныя людзі — мясцовыя сяляне, яе сваякі і сябры, звычайныя мінакі. Яна фатаграфавала іх падчас працы ў полі ці на адпачынку, на паляванні і рыбалцы, на святах ці проста падчас вандроўкі па ваколіцах. Галоўнае, што абагульняе ўсе здымкі — натуральнасць схопленага моманту. Фатографка таленавіта спалучала дакументальнасць і мастацкія прыёмы.
Яе архівы, уключаюць тысячы фотаздымаў, і на сённяшні час з’яўляюцца важнай крыніцай для даследчыкаў, бо даюць матэрыялы для вывучэння розных аспектаў жыцця Заходняй Беларусі і Польшчы. Гэта ўнікальнае візуальнае сведчанне аб культуры, побыце і архітэктуры вялікага рэгіёна да канца 30-х гадоў ХХ ст.
Людзі і іх заняткі на здымках С. Хамянтоўскай (30-я гады ХХ ст.)
Нават пераехаўшы ў Варшаву ў сярэдзіне 1930-х гг., Хамянтоўская прывозіла ў родны Парахонск сталічную эліту: мастакоў, пісьменнікаў, фатографаў, дыпламатаў — гэта было яе блізкае атачэнне. Яна заўсёды імкнулася паказаць гэты край з найлепшага боку, каб Палессе ўспрымалі не горш за Белавежскую пушчу. Не аднойчы да яе ў Парахонск завітваў і майстар польскай фатаграфіі — Ян Булгак. Так, у 1931 годзе, падчас іх сумеснага фотапленэру ён зрабіў здымак, які праз 5 гадоў стаў адной з ілюстрацый да тэзісаў яго вядомага твора «Polska fotografia ojczysta». Гэтая кніга стала адной з праграмных для польскай фатаграфіі.
«Чортаў мост», здымак Яна Булгака і здымак Соф’і Хамянтоўскай, 1931
Ян Булгак, 1931-1934 гг. Здымак С. Хамянтоўскай
На вялікай ярмарцы ў Пінску «Jarmark Poleski» ў 1938 годзе адбылася сумесная фотавыстава Хамянтоўскай і Булгака, якая поўнамаштабна адлюстроўвала мастацкі погляд на турыстычныя магчымасці гэтага рэгіёна: краявіды, архітэктура і этнаграфія. Сам факт іх сумеснай выставы — не выпадковы. Булгак з вялікай павагай ставіўся да творчасці Хамянтоўскай. Ён — амаль што галоўны польскі фатограф, прэзідэнт Польскага Фотаклуба (Fotoklub Polski), а пазней і першы прэзідэнт Польскага саюза фатографаў — наўрад ці зрабіў бы такі маштабны праект з пасрэднай аўтаркай. У Беларусі вельмі шануюць Яна Булгака, аднак пра яго сяброўства, сумесныя творчыя пленэры і выставы з Хамянтоўскай даследчыкі нават не згадваюць.
Ярмарка праходзіла трэці год запар і планавалася быць штогадовай, але ў 1939-м пачалася вайна, і перад людзьмі паўсталі зусім іншыя праблемы і патрэбы. У тым ліку і для прафесійных фатографаў.
У сваіх успамінах — «Na wozie i pod wozem» — Хамянтоўская падрабязна апіша, як у верасні 1939 г. з небяспекай для жыцця яна дабіралася з Варшавы ў Парахонск, каб забраць дзяцей і родных, і як потым яны больш за месяц вярталіся ў Варшаву праз лясы. Але нам будзе асабліва цікавы гэты момант развітання з Палессем: «...За Бугам — Польшча. (...) З пакорай азіраешся на гэтую цудоўную прастору памежнай зямлі і ад думкі, што яе могуць так хутка ў нас забраць. Усведамленне таго, што гэтыя лясы і лугі будуць незнаёмымі, выклікае такое балючае пачуццё, што ўжо не хочацца рухацца наперад. Я хацела б вярнуцца туды і памерці пад дрэвам...» У той край яна больш ніколі не вярнулася.
Хамянтоўская пад дрэвам, 1931. Здымак Якуба Хамянтоўскага
Парахонск, травень 2021 г.
Падчас вандроўкі на Палессе вясной — летам 2021 года я наведала Парахонск. Хацелася паглядзець, што засталося ад тых мясцін, якія Хамянтоўская здымала з такой любоўю. Не трэба быць празорцам, каб разумець, наколькі адрозніваецца Парахонск 20-х — 30-х гадоў мінулага стагоддзя і сённяшні. Меліярацыя 60-х гадоў ХХ ст. непапраўна змяніла гэтыя абшары: максімальна спрасціла іх для спадручнага карыстання. Аднак кожны раз, калі наведваешся ў мясціны, якія мелі багатую гісторыю, усё роўна на нешта спадзяешся. Маўляў, ты-та зможаш «убачыць» тое чароўнае мінулае, якога даўно не існуе. Тыя дамы і цэрквы, палі і лясы, рэкі і рачулкі, нават людзей з мінулай эпохі і ўловіш іх амаль чутны гоман. Наіўна? Мабыць і так, але гэта тое, што рухае нас да захавання сваёй гісторыі і спадчыны.
Шыльда на ўездзе ў Парахонск, 2021 г.
Сям’я Хамянтоўскіх з сябрамі і роднымі на ганку сядзібы ў Парахонску, 30-я ХХ ст.
У 2011 годзе беларускі рэжысёр Юрый Гарулёў, які выпадкова даведаўся аб Хамянтоўскай, быў настолькі ўражаны яе асобай, што зняў дакументальную стужку, прысвечаную фатографцы — «Летапіс у промнях святла».
У адным з інтэрв’ю ён згадвае: «На радзіме Хамянтоўскай — у Парахонску — зусім нічога аб гэтай выбітнай жанчыне не нагадвае. (...) Мы паказалі фільм у Парахонску. Прысутнічалі і прадстаўнікі польскага боку. Мясцовыя жыхары паставіліся да фільма, мякка кажучы, холадна. Такое адчуванне, што проста сагналі ў кіно дзяцей, якім усё гэта было «да ліхтара». (...) З мясцовых улад не было нікога. Да беларускай спадчыны яны, відаць, ставяцца «абыякава»».
Мала што змянілася і праз 10 гадоў. На пытанне да супрацоўніц мясцовай пошты, ці ёсць у іх нейкая прамоўтарская прадукцыя пра Парахонск ці Пінск — самыя банальныя паштоўкі — яны вельмі здзівіліся. — «Не, у нас няма нічога. Навошта вам?». А калі згадала, што тут жыла і здымала вядомейшая фатографка, на мяне паглядзелі як на вар’ятку: — «Упершыню пра яе чуем!».
Які Парахонск зараз? Невялікі аграгарадок на 2000 жыхароў, дзе не ведаюць пра Хамянтоўскую і яе спадчыну. Безумоўна, гэта сумна і, на жаль, цалкам адпавядае сучаснаму падыходу беларускіх уладаў да культуры і гісторыі. Аднак, зацікавіўся жа ў свой час Гарулёў яе асобай. Абавязкова будуць і іншыя — калі стане магчымым рабіць у Беларусі хоць нешта, што адразу не будзе знішчана ці забаронена.
Працяг будзе!
Аўтарка: Марыйка Арлова
Фота аўтаркі, Фундацыі археалогіі фатаграфіі і з адкрытых крыніц
________
Шматбаковае даследаванне, падрыхтоўка і напісанне гэтага артыкула сталі магчымымі дзякуючы рэзідэнцыі прадастаўленай Праграмай PERSPECTIVES Journalists-in-Residence.
Публікацыя гэтага артыкула з’яўляецца часткай Праграмы PERSPECTIVES — новай маркі незалежнай, канструктыўнай і шматперспектыўнай журналістыкі. Праект рэалізуецца сямю рэдакцыйнымі камандамі з Цэнтральна-Усходняй Еўропы пад кіраўніцтвам Goethe-Institut. Аўтарка гэтага артыкула ўдзельнічала ў рэзідэнцыі Праграмы PERSPECTIVES Journalists-in-Residence у Goethe-Institut Warszawa.
